Vutomi a byi nga ta va kona emisaveni loko a ku nga ri hikwalaho ka swilo swo karhi leswi ku vuriwaka leswaku swi lo tiendlekela, leswi swin’wana swa swona a swi nga tiviwi kumbe a swi nga twisisiwi kahle kukondza ku va lembe-xidzana ra vu-20. Swilo sweswo swi katsa leswi landzelaka:

• Ndhawu leyi misava yi nga eka yona eka xirimela xa Milky Way, dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swin’we ni ndhawu leyi misava yi fambaka eka yona, ku voyama ka yona, rivilo leri yi rhendzelekaka ha rona swin’we ni n’weti

• Matimba ya maginete ni xibakabaka leswi tirhaka ku sirhelela misava hi tindlela timbirhi

• Mindzhendzheleko ya ntumbuluko leyi endlekaka hi ku phindha-phindha leyi basisaka moya wa pulanete ni mati

Loko u ri karhi u hlaya timhaka leti tivutise, ‘Xana swilo leswi nga emisaveni swi lo tiendlekela kumbe swi vumbiwe hi xikongomelo?’

Xana u katsa yini loko u tsala adirese ya wena? U nga ha tsala tiko leri u tshamaka eka rona, doroba ni xitarata. Hi nga fanisa xirimela xa Milky Way ni “tiko” ra misava, dyambu swin’we ni tipulanete leti rhendzelekaka ha rona hi swi fanisa ni “doroba” ra misava ivi ku rhendzeleka ka misava ni tipulanete letin’wana edyambyini hi swi fanisa ni “xitarata” xa misava. Hikwalaho ka nhluvuko eka ntivo-tinyeleti ni sayense ya swilo swa ntumbuluko, van’wasayense va ye va wu twisisa swinene ntikelo wa ndhawu ya hina leyi nga nyawuriki evuakweni.

Dyambu ni tipulanete leti rhendzelekaka ha rona, swi kumeka endhawini ya kahle swinene eka xirimela xa Milky Way naswona a swi le kusuhi ngopfu ni le xikarhi ka xona naswona a swi le kule swinene na xona. Ndhawu leyi nga eka xirimela leyi swivumbiwa swi kotaka ku hanya eka yona, hilaha van’wasayense va yi vulaka hakona, yi ni tikhemikhali leti faneleke leti endlaka leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya eka yona. Le handle swinene ka xirimela lexi, tikhemikhali toleto a ti kumeki kahle; kasi le ndzeni-ndzeni ku ni khombo swinene hikuva ku ni ku hisa lokukulu loku nga ha dlayaka swivumbiwa ni swilo swin’wana. Magazini wa Scientific American wu ri: “Hi hanya endhawini leyinene ngopfu.”¹

Ku rhendzeleka ka misava ni tipulanete letin’wana edyambyini: Nchumu wun’wana lowu nga wa “nkoka swinene” i ku rhendzeleka ka misava ni tipulanete letin’wana edyambyini. Ku rhendzeleka loku ka misava ni tipulanete letin’wana ku le ka mpfhuka wa kwalomu ka 150 wa timiliyoni ta tikhilomitara ku suka edyambyini, ku nga ndhawu leyi nga kusuhi ni dyambu leyi swivumbiwa swi kotaka ku hanya eka yona. Ku engetela kwalaho leswi laha misava yi fambaka kona ku nga xirhendzevutana, swi endla leswaku mpfhuka lowu hi nga eka wona ni dyambu wu nga cinci ngopfu ku ringana lembe hinkwaro.

Hi nkarhi lowu fanaka, nchumu wun’wana lowu endlaka leswaku misava yi va endhawini leyinene i dyambu. A ri tshuka-tshuki, mpimo wa rona hi lowu ringaneke naswona ri humesa miseve ya rona leyi ringaneke. Kunene swa fanela leswi ri vuriwaka “nyeleti yo hlawuleka swinene.”²

Muakelani lonene wa misava: Loko a wo komberiwa ku hlawula muakelani lonene wa misava, a swi kanakanisi leswaku a wu ta hlawula n’weti. Mpimo wa wona i wukulu ku hundza  misava hi kotara. Kutani loko wu ringanisiwa ni min’weti yin’wana leyi nga le ka tipulanete letin’wana, n’weti wa hina i wukulu swinene ku hundza ni pulanete leyi wu nga le ka yona. Xana sweswo swi lo tiendlekela? A swi tano nikatsongo.

Hi xikombiso, n’weti hi wona wu endlaka leswaku mpimo wa mati ya le lwandle wu tshamela ku cinca-cinca, leswi endlaka leswaku swiharhi, swimilana ni vanhu va kota ku hanya kahle laha misaveni. Nakambe n’weti wu hoxa xandla eku endleni leswaku misava yi kota ku rhendzeleka hi dyambu yi nga cinca-cinci. Loko n’weti a wu nga ri kona, pulanete ya hina a yi ta rhendzeleka hi ndlela leyi nga lawulekiki, kumbexana yi vumbuluka hi ndlela yo fanekisela! Ku cinca ka maxelo, ka mpimo wa mati ya le lwandle ni ku cinca kun’wana a ku ta va ni khombo swinene.

Ku voyama ni ku rhendzeleka ka misava hi ndlela leyinene: Ku voyama ka Misava hi tidigri ta kwalomu ka 23,4 hi kona ku endlaka leswaku ku va ni tinguva lembe ni lembe, ku va ni maxelo lamanene ku tlhela ku va ni maxelo lama cinca-cincaka. Buku leyi nge Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe yi ri: “Ndlela leyi pulanete ya hina yi voyameke ha yona yi endla leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya eka yona.”³

Nakambe ndlela leyi misava yi rhendzelekaka ha yona yi endla leswaku vusiku ni nhlikanhi swi leha hi ndlela leyi faneleke. Loko a yo rhendzeleka hi ku nonoka, masiku a ma ta leha naswona xiphemu xa misava lexi languteke dyambu a xi ta hisa swinene kasi xiphemu lexi fularheleke dyambu a xi ta titimela swinene. Kambe, loko misava a yo rhendzeleka hi ku hatlisa swinene, masiku a ma ta koma, kumbexana ma leha tiawara ti nga ri tingani naswona ku rhendzeleka ka misava hi ku hatlisa a swi ta endla leswaku ku va ni swidzedze swa matimba ni swilo swin’wana leswi nga ni khombo.

Le mpfhukeni i ndhawu leyi nga ni khombo hikuva mahiselo ya kona lama dlayaka i tshamelo-maxelo naswona ku tshama ku ri ni swiribyana leswi nga ni khombo. Kambe pulanete ya hina a yi hlaseriwi hi swilo sweswo. Ha yini? Hikuva misava yi sirheleriwile hi swisirhelelo leswi hlamarisaka, ku nga matimba lamakulu ya maginete ni xibakabaka lexi endliweke hi ndlela yo hlawuleka.

Matimba ya maginete ya misava: Endzeni-ndzeni ka misava ku ni nsimbi leyi nga xirhendzevutana leyi hisaka swinene, leyi endlaka leswaku pulanete ya hina yi va ni matimba lamakulu swinene ya maginete lama fikaka le mpfhukeni. Matimba lawa ma hi sirhelela eka matimba lamakulu ya miseve ya timboni leti nga le mpfhukeni ni le ka makhombo lama humaka edyambyini. Makhombo wolawo ma katsa moya lowu humaka edyambyini, lowu tshamelaka ku humesa tiprotoni ni tielektroni; ku buluka loku humaka edyambyini loku vangaka ku buluka ka tibomo ta tibiliyoni ta hayidrojini hi timinete ti nga ri tingani; swin’we ni ku hisa lokukulu loku bulusaka tibiliyoni ta tithani ta swilo leswi humaka eka xiphemu xa le handle xa dyambu swi  ya empfhukeni. U nga vona switsundzuxo leswi vonakaka swa nsirhelelo lowu u wu kumaka eka matimba ya maginete ya misava. Ku buluka loku humaka edyambyini ni swilo leswi humaka eka xiphemu xa le handle xa dyambu swi humesa timboni ta mivalavala leti vonakaka ehenhla ka xibakabaka ekusuhi ni xiphemu xa le n’walungwini ni xa le dzongeni xa misava lexi nga ni maginete.

Xibakabaka xa misava: Xibakabaka lexi xi ni tigasi leti hi pfunaka leswaku hi kota ku hefemula hi tlhela hi sirheleleka. Xiphemu xa le handle xa xibakabaka lexi vuriwaka stratosphere, xi na okisijini leyi vuriwaka ozoni, leyi tswongaka kwalomu ka 99 wa tiphesente ta ku hisa loku nga vaka ni khombo eka nhlonge. Hikwalaho, ozoni yi sirhelela swilo swo tala leswi hanyaka—ku katsa ni vanhu ni swimilana ni swihadyana swa le matini leswi hi titshegeke ha swona leswaku hi kuma okisijini—eka ku hisa loku nga ni khombo. Mpimo wa ozoni a wu tshami wu ri karhi wu fana minkarhi hinkwayo. Kambe wu cinca hi ku ya hi leswaku ku hisa loku nga ni khombo ku ni matimba hi ndlela yihi. Kutani ozoni yi sirhelela misava.

Xibakabaka xi tlhela xi hi sirhelela eka swiribyana leswi nga ni khombo swa timiliyoni leswi waka siku ni siku ku suka empfhukeni, leswi hambanaka hi vukulu ku suka eka leswitsongo ngopfu ku ya fika eka leswikulu. Swo tala swa swiribyana leswi swi tshwa swa ha ri exibakabakeni, kutani swi humesa ku vonakala lokukulu. Hambiswiritano, swilo leswi sirhelelaka misava a swi ku siveli ku hisa ko tanihi miseve ya dyambu ni ku voninga ka rona, loku nga ka nkoka eka swilo leswi hanyaka. Xibakabaka xi pfuna ku hangalasa ku hisa emisaveni hinkwayo, naswona nivusiku xi tirha tanihi nkumba, xi endla leswaku ku hisa ku nga heli hi ku hatlisa.

Entiyisweni xibakabaka ni matimba ya maginete ya misava swi tumbuluxiwe hi ndlela yo hlamarisa lerova nisweswi a swi si twisisiwa kahle leswaku swi tirha njhani. Ku nga ha vuriwa leswi fanaka malunghana ni ndzhendzheleko lowu endlaka leswaku ku va ni vutomi eka pulanete leyi.

Loko mphakelo wa moya wo tenga ni wa mati wa le dorobeni a swo yimisiwa ni fambiselo ra nkululo ri nga ha tirhi, vanhu a va ta sungula ku vabya va tlhela va fa. Kambe anakanyisisa hi mhaka leyi: Pulanete ya hina a yi fani ni ndhawu yo xavisela swakudya, laha swakudya leswintshwa swin’we ni swilo swin’wana swi nghenisiwaka hi ndhawu yin’wana ivi thyaka ri humesiwa hi ndhawu yin’wana. Moya wo tenga ni mati leswi hi swi tirhisaka a swi humi kun’wana naswona thyaka leri nga eka yona a ri hlanteriwi kun’wana. Kutani, xana swi endlekisa ku yini leswaku pulanete ya misava yi tshama yi ri exiyin’weni lexinene naswona swivumbiwa swi kota ku hanya eka yona? Nhlamulo ya kona hileswaku: ku ni mindzhendzheleko ya ntumbuluko yo tanihi mati, khaboni, okisijini ni mindzhendzheleko ya nayitrojini, leswi hlamuseriweke ni ku kombisiwa laha hi ndlela leyi olovisiweke.

Ndzhendzheleko wa mati: Mati i ya nkoka evuton’wini. A ku na munhu la nga hanyaka handle ka mati ku ringana masiku ma nga ri mangani. Ndzhendzheleko wa mati wu hi nyika mati lama nga ni rihanyo lama baseke emisaveni hinkwayo. Ndzhendzheleko lowu wu katsa swilo swinharhu. (1) Ku hisa ka dyambu ku hundzula mati ma va nkahelo ma ya exibakabakeni. (2) Mati wolawo lama tengisiweke ma vumba mapapa. (3) Mapapa wona ma endla leswaku ku na mpfula, xihangu kumbe gamboko ivi mati ma tlhelela laha a ma ri kona. Hi lembe, xana i mati yo tanihi kwihi lama tlhelaka laha a ma ri kona? Hi ku ya hi swiringanyeto swin’wana, i mati lama nga funengetaka pulanete ku tlakuka tisentimitara leti tlulaka 80.⁴

 Mindzhendzheleko ya khaboni na okisijini: Hilaha u swi tivaka hakona, leswaku u hanya u fanele u hefemula, u fanele u koka okisijini ivi u humesa khaboni-dayokisayidi. Kambe tanihi leswi ku nga ni vanhu va ntsandza-vahlayi swin’we ni swiharhi leswi endlaka nchumu wun’we, ha yini xibakabaka xi nga heleriwi hi okisijini ivi xi taleriwa hi khaboni-dayokisayidi? Nhlamulo hi yi kuma eka ndzhendzheleko wa okisijini. (1) Eka tirhelo ra swimilana ro endla swakudya, swimilana swi teka khaboni-dayokisayidi leyi hi yi humesaka ivi swi tirhisa yona swin’we ni ku vonakala ka dyambu leswaku swi humesa tikhabohaydreti na okisijini. (2) Loko hina hi nghenisa okisijini, ndzhendzheleko wolowo wu va se wu helerile. Endlelo leri hinkwaro ra swimilana ni ku hefemula ri tengile, i rinene naswona a ri vonaki loko ri endleka.

Ndzhendzheleko wa nayitrojini: Nakambe vutomi emisaveni byi titshege hi timolekhuli tin’wana to fana ni tiphrotheyini. (A) Nayitrojini ya laveka leswaku ku ta humesiwa timolekhuli toleto. Lexi tsakisaka hileswaku gasi yoleyo yi endla tiphesente ta 78 ta xibakabaka xa hina. Rihati ri hundzula nayitrojini leswaku yi va swiaki leswi swimilana swi nga swi tswongaka. (B) Swimilana swona swi tswonga swiaki swoleswo leswaku swi va timolekhuli ta ntumbuluko. Hikwalaho swiharhi leswi dyaka swimilana sweswo na swona swi kuma nayitrojini. (C) Eku heteleleni, loko swimilana ni swiharhi swi fa, ntlawa wun’wana wa tibaktheriya wu borisa swiaki swa nayitrojini. Loko swiaki swoleswo swi ri karhi swi bola, swi endla leswaku nayitrojini ya kona yi tlhelela emisaveni ni le xibakabakeni, leswi endlaka leswaku ndzhendzheleko wolowo wu helela.

Lembe ni lembe vanhu hi ku tirhisa thekinoloji ya vona va vanga thyaka ro tala swinene ra swilo leswi dlayaka leri swi nga taka swi nga koteki leswaku ku endliwa swilo swin’wana ha rona. Kambe, misava yi tlhela yi tirhisa thyaka ra yona hinkwaro hi ndlela leyinene, yi tirhisa maendlelo ya vutshila leswaku yi hundzula thyaka ri va tikhemikhali.

Xana u ehleketa leswaku ndzhendzheleko wa misava wu ve kona hi ndlela yihi? M. A. Corey, loyi a nga mutsari wa ta vukhongeri ni sayense u ri: “Loko vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka swiharhi ni swimilana leswi tshamaka endhawini yo karhi laha Misaveni a byi lo tiendlekela, a swi nga ta swi kota ku tshama swi ri karhi swi tirhisana hi ndlela leyi leyinene.”⁵ Xana wa pfumelelana ni leswi a swi vuleke?