Skip to content

Skip to table of contents

Mwalizi Na?

Mwalizi Na?

Kuli bumboni bumbi na kutali buzwa muBbayibbele butondeezya kuti maIsrayeli bakali bazike kuEgepita?

Bbayibbele lyaamba kuti maMidiyani nibakatola Josefa kuEgepita, Jakkobo ampuli yakwe bakalongela kuEgepita kabazwa kuKkenani. Bakakkala mundawu iitegwa Gosheni kuEgepita kutilila mulonga uutegwa Nile. (Matl. 47:1, 6) MaIsrayeli “bakali kuyaabwiindila kuvwula akuba basinguzu kapati.” Eezi zyakapa kuti banaEgepita batalike kubayoowa maIsrayeli alubo bakabachita kuti babe bazike babo.—Kul. 1:7-14.

Bamwi bantu baamba kuti makani aaya aali muBbayibbele ngakubeja. Pesi kuli bumboni butondeezya kuti chiindi, maSema * bakali bazike kuEpegita.

Muchikozyano, basikulanga-langa makani aazyachiindi bakayanduulisisya kundawu zyakali kukkalwa aabantu bachiindi kuEgepita nkwiili kunyika. Syaabusongo uutegwa John Bimson, wakaamba kuti, kuli ndawu zili 20 naakuti zyiinda aawo, zyakali kukkalwa amaSema kubusena oobo. Alubo syaabusongo uutegwa James K. Hoffmeier wakati: “Kuyeeyelwa kuti kuzwa kuma1800 kusikila kuma1540 B.C., maSema bakali kuvuzya kulongela kuEgepita kabazwa kuAsia nkwiili kubuzwezuba.” Alubo wakayungizya kuti, “Chiindi eechi cheendelana achiindi amakani aalembedwe muli Matalikilo aapandulula atala a-Abrahamu, Izaka aJakkobo.”

Kuli bumwi bumboni bwakajanika kuEgepita nkwiili kumusanza [south]. Malembe aachiindi chakuma2000 kaziya kuma1600 B.C.E., alaamazina abazike bakali kubelekela muntu uumwi kubusena oobo. Mazina ayinda ku40 akali mumalembe aayo, akali amaSema. Bazike aabo naakuti babelesi, bakali basikujika, basikusuma akuluka alubo bamwi bakali kubeleka milimu miyumu. Hoffmeier wakati: “Mbukunga maSema bayinda ku40 bakali kubelekela muntu uumwi, kuyeeyelwa kuti kwakali maSema biingi muEgepita yoonse kapati mulonga waNile nkuutilila.”

Sikulanga-langa makani aazyachiindi uutegwa David Rohl wakalemba kuti, amwi mazina aabazike aalembedwe mumalembe aaya alajanika muBbayibbele. Muchikozyano, mumalembe aaya, kuli mazina aazibinkene mbuuli lyakuti Isakkara, Aseri aSifura. (Kul. 1:3, 4, 15) Rohl wakamaninsya kati: “Bumboni oobu butondeezya antanganana kuti maIsrayeli bakali bazike kuEgepita.”

Syaabusongo Bimson wakati: “Makani aali muBbayibbele apandulula buzike bwakuEgepita aKulonga, aleendelana amakani aazyachiindi.”

^ par 4 Zina lyakuti maSema lizwa kuzina lyaSemu umwi wabana baNowa batatu. Zilakonzeka kuti bana baSemu bakali kuswaanizya banaElamu, banaAsuri, banaBbabbiloni bakumasaangunino, maHebbrayo, maSiriya ayimwi misyobo yamaArabbu.