HARRIETMI 2006 watapi wañukurqa 175 watanpi kachkaspan. Payqa Galápagos lawmanta tortugam. Runakunamantaqa unaytamá chay tortugaqa kawsakurqa, ichaqa manam admirakuypaqchu huk animalkunapa otaq plantakunapa kawsasqanwan tupachiptinchikqa. Qawasun chaykunamanta.

• Mayupi perlasta rikurichiq ostra sutiyoq animalqa 200 watatam kawsan, chaytam ninku Finlandia nacionpi chaymanta estudiaqkuna.

• Islandia nacionpi almeja animalchapas 100 wata masmi kawsan, kantaqmi 400 watakama kawsaqkunapas.

• Pino longevo, secuoya gigante hinaspa alerce chaynataq abeto nisqa plantakunapas waranqantin watakunatam kawsanku.

Runakunam ichaqa tukuy imata ruwaspanku 80 otaq 90 watakunallata kawsanku.

¿Chayna watakuna kawsayllatachu atichwan, icha atichwanchu unay watakunatawan kawsakuyta? Wakin runakunam ninku yachaysapa runakunapa yachayninkuwan hinaspa imapas ruwasqankuwan wiñaypaq mozo-sipaslla kayta atinamanta.

Runakunapa yachayninmi yanapakuchkan onqoykunata hampinapaq. Huk revistam nin: “[Estados Unidospiqa] manam anchañachu wañunku infeccion onqoywanqa nitaq onqokuspankupas [...]. Wawakunapas manañam 1960 watapi hina achkañachu wañunku”, nispa (Scientific American). Chaywanpas runakunapa yachayninqa manam atinchu unay watatawan kawsananchikpaq yanapaytaqa, hina chay revistallam nin: “Unay watakunaña estudiaptinkupas manam yachankuraqchu imanasqa machu-payayasqanchiktaqa. [...] Yaqachusmi cuerponchikpi ADN nisqa manaña allinta llamkaptin machu-payayanchik”, nispa. Nintaqmi: “Machu-payayayninchik ADN nisqanmanta kaptinqa, atikunmanmi chay allichayta”, nispa.

Imanasqa machu-payayasqanchikmanta hinaspa onqosqanchikmanta estudiaq yachaysapa runakunam, tarirunku epigenética nisqa yachachikuyta. ¿Imatam kayqa estudian?

Celula nisqapa ukunpim willakun mosoq celulakuna imayna, hayka hinaspa haykapi rikurinanpaq. Chay willakuyqa yaqa llapanmi ADN nisqapi kachkan. Kay watakunallam yachaysapa runakunaqa astawan estudiarqaku epigenoma nisqata. Kaymanta estudiaq yachachikuypa sutinmi epigenética.

Epigenoma nisqaqa manam chaynallachu ADN nisqawanqa. ADN nisqaqa qewisqa escaleramanmi rikchakun, epigenoma nisqañataqmi bandera hina ADN nisqapa waqtanpi laqasqa kachkan. ¿Imapaqmi servikun? ADN nisqa imayna llamkananpaqmi kamachin. ADN nisqapa ukunpim kan achkallaña gen nisqakuna, chaykunatam controlan epigenoma nisqaqa, wakin ratananpaq hinaspa wakin apagasqa kananpaq, kaytam ruwan celula necesitasqanman hina chaynataq ima mikusqanchikman hina hinaspa imayna tarikusqanchikman hina. Epigenoma nisqata estudiaspankum ninku chayrayku wakin onqoykuna kasqanmanta chaynataq machu-payayasqanchikmantapas.

Nessa Carey yachaysapa warmim nin: “[Epigenoma] nisqamantam rikurin locoyay, artritis reumatoide hinaspa cancer nisqa onqoykuna, chayraykutaqmi machu-payayanchikpas”, nispa. Epigenoma nisqamanta astawan estudiaspankuqa atinmankum onqoykuna hampiytaqa, atinmankutaqmi unay watakunatawan kawsananchikpaq yanapaytapas. Ichaqa manamá atinkuraqchu imayna chay ruwayta. Nintaqmi: “[Mana chaylla machu-payayanapaqqa] hina kaqllatam ninchik: achka verdurakunata mikuna [hinaspa] ejerciciokunata ruwana”, nispa.

Ichaqa, ¿imanasqataq tukuy imata ruwanchik unay kawsakunapaq? ¿Imanasqataq wiñaypaq kawsakuyta munanchik? Otaq Gran Bretaña nacionpi periodicopa nisqanman hina: “¿Imanasqataq runakunaqa wañuymanta lluptiyta munanku wiñaypaq kawsakuyta maskaspa, yapamanta kawsarimuyta suyaspa hinaspa maypipas otaq imaman tikrakuspapas hinalla kawsayta piensaspa?” (The Times). Kaykunamanta contestaspam yachasun imanasqa machu-payayasqanchikmanta.

Runakunaqa, kay tapukuypa kutichiynintam waranqantin watakuna maskarqaku.  Wakinkum ninku imanasqa cuerponchik wiñaypaq kawsananpaq hina ruwasqa kasqanmanta. ¿Yaqachu yachanchikman imanasqa chayna kasqanmanta? Arí atichwanmi, chayqa Bibliapim tarikun.

Qallariyninmantam Bibliaqa qawachin runakunawan animalkuna mana chaynalla kasqanmanta. Genesis 1:27 nisqanpim nin: “Diosmi runata unancharqa. Kikinman rikchakuqtam rurarqa”, nispa. Arí, unancharqam kuyakuqta, allin ruwaqta hinaspa yachayniyoqta. Hinaspapas wiñaypaq kawsaq kaspanmi, wiñaypaq kawsay munaqta unanchawarqanchik. Eclesiastes 3:11 (NM) nisqanpipas ninmi: “Runapa sonqonpim wiñaypaq kawsay munayta churarqa”, nispa.

Una-unay watakuna kawsakunanpaqmi runaqa unanchasqa karqa. Chaytam qawachin hinalla yachay atisqanchik. Ñutqonchikmanta rimaq huk qellqam nin “maykamapas hinalla yachay” atisqanchikmanta. Chaynaqa ¿imanasqataq ñutqonchikqa chayna unanchasqa kachkan? Kaymi sutillata qawachin ñoqanchikpaq Diospa munaynin ima kasqanmanta. Hinaptinqa, ¿imanasqataq machu-payayanchik hinaspa wañunchik?

Punta tayta-mamanchikkunaqa mana pantaqmi karqaku hinaspapas atinmankum  karqa allin otaq mana allin akllaytaqa. Ichaqa mana allinta akllasqankuwanmi Diosta qepancharurqaku (Genesis 2:16, 17; 3:6-11). * Mana kasukusqankuraykum huchayoq sientekurqaku hinaspa penqakurqaku, machu-payayaytam qallaykurqaku chaynataq wañuytapas. Bibliam nin: ‘Wañuypa chay tuksikunqa karqa hucham’, nispa (1 Corintios 15:56, Musucc Testamento).

Adanpawan Evapa llapallan mirayninkunaqa pantaq hinaspa mana allin ruwaq otaq huchallikuqmi nacenchik. Romanos 5:12 nin: “Huk runallawan kay pachapi huchallikuy qallariruptinmi chayrayku wañuypas rikurirurqa chaymi lliw runakuna huchallikuspanchik wañunchik”, nispa.

¿Imatam kaymanta nichwan? Manam runakunapa estudiasqankuwanqa wiñaypaq mozo-sipaslla kawsakuytaqa haypasunchu. Diosllam atinqa huchapi mana allin kawsasqanchikta allichaytaqa. Ichaqa, ¿allichanqapunichu? Bibliam chayna kananmanta niwanchik.

Diosqa ñoqanchikrayku wañunanpaqmi churinta kachamurqa, chaynapi huchatawan wañuyta chinkachinanpaq. ¿Imaynatam Jesucristopa wañusqanqa yanapawanchik? Payqa mana huchayoqmi nacerqa, manataqmi ima huchatapas ruwarqachu (1 Pedro 2:22). Chaymi atinman karqa mana pantaq runa hina wiñaypaq kawsakuyta. Ichaqa, ¿imatam vidanwan ruwarqa? Kikinmantam huchanchikta pagananpaq vidanta qorqa. Arí, payqa “achka runakunapa rantinpi wañunanpaqmi” hamurqa (Mateo 20:28). Ñam chay wañukusqanwanqa yanapachikusunña, qatiqninpi textokunapa nisqanman hina.

• “Diosqa ancha-anchatam kuyarqa runakunata, chaymi sapallan Churinta qomurqa pipas paypi iñiqqa manaña puchukaspa wiñaypaqña kawsananpaq.” (Juan 3:16.)

• “Diosmi wiñaypaq chinkachinqa wañuyta. Señor Diosmi pichanqa llapallan waqaqkunapa weqenta.” (Isaias 25:8.)

• “Qepallaña chinkachinapaq kaq enemigoqa wañuymi.” (1 Corintios 15:26.)

• “Diosqa runakunawanñam yachachkan [...]. Diosmi pichanqa paykunapa weqenta, manañam kanqachu wañuypas.” (Apocalipsis 21:3, 4.)

Chaynaqa ¿hayka tiempo kawsaytam atinchikman? Bibliaqa sutillatam nin runakuna wiñaypaq kawsakuyta suyay atisqankumanta, chaymi cumplikunqa Dios mana allinkunata kay Pachamanta chinkachiptin (Salmo 37:28, 29). Jesuspas chaytam suyarqa, chaymi qerupi warkuptinku waqtanpi warkusqa runata nirqa: “Sumaq huertapim ñoqawan kanki”, nispa (Lucas 23:43, NM).

Runakunaqa wiñaypaq kawsakuytam munanku. ¡Diosmi chayna munayniyoqta unancharqa! Chaymantapas payqa chay munasqanchiktam qowasun (Salmo 145:16). Chaynaqa ñoqanchikpas Diospim iñinanchik. Hebreos 11:6 nin: “Mana iñiyniyoq kaspaqa Diostaqa manam agradachwanchu. Diosman asuykuspaqa pay kasqantam creena, creenataqmi maskaqninkunataqa favorecesqanmantapas”, nispa. Iñiyqa manam creeyllachu, aswanqa Bibliapa yachachisqanpi confiaymi (Hebreos 11:1). Chayna iñiyniyoq kayta munaspaykiqa maskay llaqtaykipi Jehova Diospa testigonkunata otaq yaykuy www.jw.org/quy nisqaman.