Kereke le Mmušo Kua Byzantium

MOTHOMI wa Bokriste e bile yo a kwagalago kudu mabapi le phapano e lego molaleng magareng ga balatedi ba gagwe le lefase la batho bao ba ikarotšego go Modimo. Jesu o boditše balatedi ba gagwe gore: “Xe le ka be Le le ba lefase, lefase le ka ba le rata ba e lexo ba xalô; xomme le Le hloile ka xe Le se ba xalô, ka xe ke Le hlaotše lefaseng.” (Johane 15:​19) Jesu o ile a bolela le Pilato, e lego moemedi wa matla a bopolitiki wa mehleng ya gagwe gore: “Mmušô wa-ka xa se o tšwaxo ’faseng leno.”Johane 18:⁠36.

E le gore ba phethagatše boikarabelo bja bona bja go bolela “xo fihla maxomong a lefase,” Bakriste ba be ba swanetše go phema go šitišwa ke mediro ya lefase. (Ditiro 1:⁠8) Ka go swana le Jesu, Bakriste ba pele ba be ba ka se akaretšwe dipolitiking. (Johane 6:​15) E be e le mo go lemogegago gore

 Bakriste ba botegago ga se ba ka ba akaretšwa go amogeleng maemo setšhabeng goba maikarabelo a maemo a bolaodi. Se mafelelong se ile sa fetoga.

“Ba Lefase”

Nako e itšego ka morago ga lehu la wa mafelelo wa baapostola, baetapele ba bodumedi ba ile ba thoma go fetoša ka go rata dikgopolo tša mabapi le tswalano ya bona le lefase. Ba ile ba thoma go bona pono ya “mmušô” wo o bego o se fela lefaseng eupša gape e le karolo ya lona. Go bona ka tsela yeo bodumedi le bopolitiki di ilego tša tswakana ka gona Mmušong wa ByzantineMmušo wa ka Bohlabela wa Roma, le motse-mošate wa yona kua Byzantium (ga bjale e lego Istanbul)⁠—​go tla ipontšha e le mo go rutago.

Lekokong leo go lona go ya ka setšo bodumedi bo kgathilego tema e kgolo, Kereke ya Byzantine le bolaodi bja yona kua Byzantium, di ile tša diriša matla a magolo. Radihistori wa kereke Panayotis Christou o ile a bolela gore: “Ma-Byzantine a be a dumela gore mmušo wa bona wa mo lefaseng ke seswantšho sa Mmušo wa Modimo.” Lega go le bjalo, ga se ka mehla babuši ba bagolo ba bilego le kgopolo e bjalo. Ka baka la seo, tswalano magareng ga Kereke le Mmušo e be e befa ka dinako tše dingwe. The Oxford Dictionary of Byzantium e re: “Bapišopo ba Constantinople [goba Byzantium] ba ile ba bontšha mekgwa e fapa-fapanego ya boitshwaro, go akaretša go ikokobetša ka poifo go mmušiši yo matla . . . , go dirišana ka katlego le mmuši . . . le kganetšo ya sebete go thato ya mmušiši.”Mopatriareka wa Constantinople, e lego hlogo ya Kereke ya ka Bohlabela, o ile a ba sebopego se segolo sa tutuetšo. Ke yena a ilego a bea mmušiši bogošing, e le ge a be a nyaka gore e be mošireletši yo a tiilego  wa bo-Orthodox. Le gona mopatriareka o be a humile le dinala, ka ge a be a laola thoto e ntši ya kereke. Matla a gagwe a be a e-⁠tšwa boemong bjo a bego a e-⁠na le bjona bja taolo godimo ga palo e kgolo ya baitlami go swana le ge a be a e-⁠na le tutuetšo godimo ga bao e lego badumedi feela.

Gantši mopatriareka o be a le boemong bja go ganetša mmušiši. O be a ka tšhošetša go kgaolaa ganetša thato ya gagwe leineng la Modimogoba a diriša ditsela tše dingwe tšeo ka tšona babušiši ba ka tlošwago.

Ka go fokotšega ga bolaodi bja selegae ka ntle ga motse-mošate, bapišopo gantši ba ile ba ba banna ba matla ditoropong tša gabo bona, ba lekana le babuši ba selete, bao bapišopo ba bego ba ba thuša go ba kgetha. Bapišopo ba be ba šetša ditaba tša boahlodi le dikgwebo tša boiphedišo ge kereke e be e akaretšwale ge ka dinako tše dingwe e be e sa akaretšwe. Taba e bego e tlaleletša e be e le ya gore baruti le baitlami, ka moka ba be ba swanetše go ikokobeletša bapišopo ba lefelong la gabo bona, ba bego ba balelwa go dikete tše masome.

 Dipolitiki le go Reka Goba go Rekiša Maemo

Ka ge se se lego ka mo godimo se bontšha, modiro wa bodiši o ile wa ba monwana le lenala le dipolitiki. Go feta fao, palo e ntši ya baruti le mediro ya bona ya bodumedi e ile ya dira gore go nyakege ditšhelete tše dintši. Baruti ba bego ba phagamišitšwe kudu ba be ba phela maphelo a manobonobo. Ge kereke e be e dutše e hwetša matla le lehumo, bodiidi bja boapostola le bokgethwa di ile tša timelela. Baruti ba bangwe le bapišopo ba be ba lefelela go kgethwa ga bona. Go reka goba go rekiša maemo go be go tlwaelegile maemong a godimo a dihlopha tše phagamego tša baruti. Baruti bao ba bego ba thekgwa ke dihlopha tše di tutuetšago dikgopolo tše di humilego ba be ba phenkgišana ka maemo a ka kerekeng pele ga mmušiši.Letsogo-le-kobong e be e le tsela ya go tutuetša baetapele ba bagolo ba bodumedi. Ge Mmušiši wa mosadi Zoe (mo e ka bago ka 978-​1050 C.E.) a be a dira gore monna wa gagwe Romanus wa III a bolawe gomme a nyaka go nyalwa ke moratiwa wa gagwe yo e bego e tla ba Mmušiši Michael wa IV, o ile a biletša Mopatriareka Alexius mošate ka go akgofa. Ke gona moo mo mopatriareka a ilego a tseba ka lehu la Romanus le tirelo ya monyanya wa lenyalo yeo e bego e letetšwe. Gore kereke e be e bina Good Friday mantšiboeng ao ga se gwa dira gore dilo di be bonolo bakeng sa Alexius. Lega go le bjalo, o ile a amogela mpho e kgolo ye e ilego ya neelwa ke mmušiši wa mosadi gomme a kgotsofatša kgopelo ya gagwe.

Boikokobetšo bjo bo Feteletšego go Mmušiši

Dinakong tše dingwe nakong ya histori ya Mmušo wa Byzantine, mmušiši o ile a diriša tshwanelo ya gagwe ya kgonthe ya go kgetha ge go tliwa kgethong ya mopatriareka wa Constantinople. Dinakong tše bjalo, ga go yo e bego e ka ba mopatriareka kgahlanong le thato ya mmušiši goba a dula e le yena ka nako e telele.

Mmuši Andronicus wa II (1260-​1332) o ile a hwetša go nyakega go fetoša bapatriareka ka makga a senyane. Go bontši bja mabaka a bjalo, morero e be e le go bea motho yo a bego a na le tshekamelo ya go ka laolega sedulong sa bogoši sa bopatriareka. Go ya ka puku ya The Byzantines, mopatriareka yo mongwe o ile a ba a holofetša mmušiši ka lengwalo “go dira selo le ge e le sefe seo a se kgopelago, go sa šetšwe gore ga se molaong gakaakang, le go phema go dira selo le ge e le sefe seo se sa mo kgahlego.” Babušiši ba ile ba leka gabedi go laela thato ya bona go kereke ka go swara morwa wa kgoši wa lapa la bogoši e le mopatriareka. Mmušiši Romanus I o ile a godiša morwa wa gagwe Theophylact, wa nywaga e 16 feela go ba maemong a bopatriareka.

Ge mopatriareka a be a palelwa ke go mo kgahliša, mmuši o be a ka mo gapeletša gore a role modiro goba o be a ka fo laela lekgotla gore le mo rake. Puku ya Byzantium e re: “Kudu-kudu nakong ya histori ya Byzantine balaodi ba phagamego gaešita le tutuetšo e lebanyago ya Mmušiši [ba bile] le karolo e kgolo go kgethweng ga bapišopo.”

A na le mopatriareka ka lehlakoreng la gagwe, mmušiši gape o be a etelela makgotla a kereke pele. O be a laola dingangišano, a rulaganya dipuku tša tumelo, gomme a ngangišana le bapišopo gaešita le bahlanogi, bao a bego a e-⁠ba le ngangišano ya mafeleloba be ba emetšwe ke lehu la kwateng. Mmušiši gape o be a amogela le go bea melao ya kereke yeo e bego e amogetšwe ke lekgotla. O be a latofatša bao ba bego ba mo ganetša e sego fela ka gore ba tshetše molao eupša le ka gore ke manaba a kereke le a  Modimo. Mopatriareka wa lekgolong la bo tshelela la nywaga o boletše gore: “Ga go selo seo se swanetšego go dirwa ka Kerekeng seo se lego kgahlanong le thato le ditaelo tša Mmušiši.” Bapišopo bao ba bego ba le ka kgorongba boleta, banna ba tutuetšwago gabonolo ke ditiro tše bohlale tša go hola le tša thekišo e bohlaleka kakaretšo ga se ba ka ba ipelaetša go feta molaodi wa bona.

Ka mohlala, ge Mopatriareka Ignatius (mo e ka bago ka 799-​878 C.E.) a be a ganne seleboga sa go ya go Moruti yo Mogolo Bardas, moruti o ile a itwela. Bardas o ile a tswalanya Ignatius le seo go thwego ke go loga maano le boradia. Mopatriareka o ile a golegwa gomme a rakwa. Moruti o ile a bolela ka go kgethwa ga Photius legatong la gagwe, e lego motho feela yo ka nako ya matšatši a tshelelago a ilego a fetela ka godimo ga balaodi ka moka ba kereke, mafelelong a fihlelela maemo a bopatriareka. Na Photius o be a e-⁠na le ditshwanelego bakeng sa go ba mopatriareka? O ile a hlaloswa e le monna “wa go rata maemo ka tekanyo e kgolo, wa boikgantšho bjo bo feteletšego le wa bokgoni bjo bo sa lekanywego le selo bja dipolitiki.”

Thuto Tirelong ya Dipolitiki

Tumelo e tlwaetšwego le bohlanogi gantši di be di tswalela kganetšo ya dipolitiki, gomme e bile mabaka a dipolitiki go e-⁠na le kganyogo ya go tšweletša dithuto tše difsa ao a ilego a tutuetša babušiši ba bantši. Ka kakaretšo, mmušiši o be a boloka tshwanelo ya go ka bolela thuto le go nyaka gore kereke e mo kwe go ya ka thato ya gagwe.

Ka mohlala, Mmušiši Heraclius (575-​641 C.E.) o ile a leka ka matla go fodiša dikgaogano mabapi le mathomo a Kriste tšeo di ilego tša tšhošetša go aroganya bobuši bja gagwe bjo bo phuhlamago le bjo bo fokolago. A leka go kwanantšha, o ile a tšweletša thuto e mpsha e bitšwago Monothelitism. * Gomme e le go kgonthiša go kgomarela molao ga diprofense tša ka borwa tša mmušo wa gagwe, Heraclius o ile a kgetha mopatriareka yo mofsa e lego Alexandria, Cyrus wa Phasis yoo a ilego a dumelela thuto yeo mmušiši a bego a e thekga. Mmušiši ga se a dira Cyrus mopatriareka fela eupša le molaodi wa Egipita, a e-⁠na le matla godimo ga balaodi ba moo. Ka kgateletšo ya tlaišo e nyenyane, Cyrus o ile a kgona go hwetša tumelelano le bontši bja kereke ya Egipita.

Puno e Bohloko

Ke bjang ditiragalo tše di ka bontšhago mantšu le moya tša thapelo ya Jesu mo a ilego a re balatedi ba gagwe e ‘ka se be karolo ya lefase’?Johane 17:​14-​16.

Baetapele bao ba ipolelago gore ke Bakriste kua mehleng ya Byzantine le ka morago ga moo ba ile ba buna mafelelo a bohloko ka go ba ga bona le karolo dipolitiking le ditabeng tša madira tša lefase. Ke eng seo tsheka-tsheko ye e kopana ya histori e go botšago sona? Na baetapele ba kereke ya Byzantine ba ile ba amogelwa ke Modimo le Jesu Kriste?Jakobo 4:⁠4.Bokriste bja therešo ga se bja ka bja hlankelwa ke baetapele ba bjalo ba ratago maemo ba bodumedi le dinyatsi tša bona tša dipolitiki. Go hlakanya mo e sego go go kgethwa ga bodumedi le dipolitiki go emetše gampe borapedi bjo bo hlwekilego bjo bo rutilwego ke Jesu. Eka re ka ithuta go tšwa historing gomme re dule re se “ba lefase.”

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 10]

“GO SWANA LE MODIMO YO A SEPELAGO GO PHATŠA MAGODIMO”

Ditiragalo tšeo di dikologilego Mopatriareka Michael Cerularius (mo e ka bago ka 1000-​1059) di swana le tema yeo hlogo ya kereke e ka e tšeago ditabeng tša Mmušo le maikemišetšo ao a akaretšwago. Ka morago ga ge a fihleletše bopatriareka, Cerularius o ile a ba le maikemišetšo a godimo. O ile a hlaloswa e le yo a ikgantšhago, a ikgodišago, le yo a sa itumelelanyego le maemo“a bonagala ka boitshwaro bja gagwe bjalo ka modimo yo a sepela-sepelago go phatša magodimo.”

Ka go rata ga gagwe go ikgodiša, Cerularius o ile a hlohleletša karogano le mopapa kua Roma ka 1054, gomme a gapeletša mmušiši go amogela karogano. A thabišitšwe ke phenyo ye, Cerularius o ile a rulaganya go bea Michael VI setulong gomme a mo thuša go tiiša matla a gagwe. Ngwaga ka morago, Cerularius o ile a gapeletša mmušiši yoo go rola marapo gomme a bea Isaac Comnenus (mo e ka bago ka 1005-​1061) setulong.

Ntwa magareng ga bapatriareka le mmušo e ile ya mpefala. Cerulariusa kgonthišegile ka thekgo ya setšhabao ile a tšhošetša, a laela le go diriša bosenyi. Radihistori wa mehleng yeo o itše: “O ile a bolela e sa le pele go wa ga Mmušiši mo go bego go le molaleng, ka polelo ya maroga a re, ‘Ke go phagamišitše, lešilo ke wena, eupša ke tlo go šwalalanya.’” Lega go le bjalo, Isaac Comnenus o ile a mo golega, a mo lahlela kgolegong, gomme a mo rakela Imbros.

Mehlala e bjalo e bontšha kamoo bapatriareka ba Constantinople ba bego ba ka baka mathata a mantši ka gona le ka moo ba bego ba ka ganetša mmušiši ka sebete ka gona. Mmušiši o be a swanetše go dirišana le banna ba bjalo, bao e bego e le bo-radipolitiki ba nago le bokgoni, ba bego ba kgona go ganetša bobedi mmušiši le madira.

 [Mmapa/Seswantšho go letlakala 9]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

BOKGOLE BJO BO FELETŠEGO BJA

Mmušo wa Byzantine

Lewatle la Mediterranean

Lewatle le Leso

Constantinople

Roma

Alexandria

Ravenna

Nicaea

Efeso

Antiokia

Jerusalema

MATSEDONIA

[Mothopo]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Diswantšho go letlakala 10, 11]

Comnenus

Michael IV

Romanus III (ka go le letshadi)

Mmušiši wa mosadi Zoe

[Methopo]

Comnenus, Romanus III, and Michael IV: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; Empress Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.

Romanus I (ka go le letshadi)

[Seswantšho go letlakala 12]

Heraclius le morwa

[Methopo]

Heraclius and son: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; all design elements, pages 8-⁠​12: From the book L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose

Photius