Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Eie ua Kijidile?

Eie ua Kijidile?

Ibhidi iahi ia dibhana na-iu Helode mu kutunga dingi o tembulu mu Jeluzaleme?

O tembulu ia dianga mu Jeluzaleme, Solomá ua i tungile ku thandu dia mulundu, iu ua tumu kutunga iphapha i fikidila o kididi ku mbandu ia Leste ni Oeste phala kutunga ithádi i kondoloka o kididi kikôla, o tembulu. Helode ua mesenene kutunga tembulu ia betele-o-kota mu ku fuama, o ia tungile Solomá ndenge, mu kiki, Helode ua mateka kulungulula ni kusanzumuna o tembulu ia tungile Solomá.

O jingijiie ja Helode, a sanzumuna o mbandu ia thunda ia tembulu phala kusanzumuna o ithádi ku mbandu ienioió. O mbandu ku luiji ia tembulu, ene a i sanzumuna uá, 32 ia ji metulu. Phala kutena kubhanga kiki, o thandu ia inzo a i tungu ni matadi, a tungu uâ iphapa phala kufikidila o kididi. O iphapa íii kifua ia kexile ni 50 a ji metulu mu ku lebha.

Helode ka mesenene kuxinga o Jijudé mba kufidisa o ikalakalu ia kexile mu bhanga mu tembulu kana. O mukua misoso, ngana Josefo, mukua Judé, uambe kuila, Helode ua longo o akunji mu tembulu, o ufunu ua kutunga ni ua ukalupindelu phala muthu uoso-uoso ka bokone mu tembulu phala ku bhanga-mu kikalakalu.

Helode ka tenene kuzubha o kikalakalu. Ku muvu ua 30 K.K., o tembulu ia kexile kiá mu i tungu mu 46 ia mivu. (Nzuá 2:20) O mululu ua Helode, Agrippa II, muéne ua zubha o kutunga o tembulu bhu kaxi ka hama ia dianga K.K.

Mukonda diahi o athu mu mbanza ia Malta a banzele kuila o poxolo Phaulu uexile kijibhangânga?

Nzambi ia muhatu u zokela o kuiuka ua mu beta o nzambi ia muhatu u zokela o kuiibha

Saí athu akua Malta, a a funhisile kuala o ilongesu ia ngeleja ia ji Ngeleku. Tala ihi ia bhiti kioso Phaulu kia bhiti mu kiluezu, mu kalunga mu mbanza ia Malta, kála kiosoneke mu divulu dia Ikalakalu ia jipoxolo. Kioso o poxolo kia xange jihuinhi phala ku ji ta mu túbhia phala akuâ ejila bhuamoxi a tene kukuota, saí nhoka ia mu nhenganana ku lukuaku. Mu kiki, akua mbanza ienioió ambe, exi: ‘Muthu iú uedi kala kijibhangânga! Mukonda sumbala ua bhuluka mu menha, maji Ngunza ka mu ehela kukola muenhu.’—Ikalakalu 28:4.

O kizuelu “Ngunza” mu Ngeleku kilombolola “di’ke.” O kizuelu kiki, ki tena ué kulombolola kuiuka. Maji mu ilongesu ia ji Ngeleku, Dike diexile o dijina dia nzambi ia muhatu, u zokela o kuiuka. O athu akexile mu zuela kuila, muéne ua kexile mu kuendesa o maka ma athu, o ima ia iibha ia kexile mu bhanga o athu, muéne ua kexile mu i tangela Zeus, phala kukaxtikala uoso ua bhange kia iibha. Mu kiki, saí divulu diambe kuila, o akua Malta a xinganekene kiki: “Sumbala Phaulu ua bhuluka mu menha a kalunga, maji a mu kuata kuala o nzambi ia muhatu Dike . . . bhu kaxi ka nhoka.” Akua Malta a lungulula o ibanzelu iâ, kioso kia mono kuila Phaulu ka mu numatene kuala o nhoka.