BALEKE mingi na Betele ke bingaka mono “PAPA,” to “NGWASI.” Mono ke sepelaka sambu mono kele ti bamvula 89. Mono ke monaka nde bangogo yai ya zola kele lusakumunu ya Yehowa sambu mono me lungisa bamvula 72 na kisalu ya ntangu yonso. Kana mono yindula mambu yina mono me salaka na kisalu ya Nzambi, mono ke songaka baleke yai na ntima ya mvimba nde ‘Bo ta pesa beno matabisi sambu na kisalu na beno—kana beno lemba ve nitu.’—2 Bans. 15:7.

Bibuti na mono katukaka na Ukraine mpi kwendaka na Canada. Bo kwendaka kuvanda na mbanza Rossburn na provense ya Manitoba. Beto butukaka babakala 8 mpi bankento 8, ata dipasa mosi ve, mono kele mwana ya 14. Papa vandaka kuzola Biblia, yandi vandaka kutangila beto yo na Lumingu na suka, sambu yandi vandaka kumona mutindu bamfumu ya mabundu vandaka kulomba bantu mbongo na kisika ya kusadisa bo, yo yina mbala mingi yandi vandaka kudiyula nde, “Nani vandaka kufuta Yezu mbongo ntangu yandi vandaka kusamuna mpi kulonga?”

Nsuka-nsuka, bampangi na mono iya ya babakala mpi iya ya bankento kumaka Bambangi ya Yehowa. Mpangi na mono Rose vandaka mupasudi-nzila tii ntangu yandi fwaka. Na ntwala nde yandi fwa, yandi pesaka beto kikesa na kutula dikebi na Ndinga ya Nzambi mpi yandi tubaka nde, “Mono ta sepela kumona beno na nsi-ntoto ya mpa.” Yaya na mono ya bakala Ted vandaka kulonga ntete dilongi ya bilungi ya tiya. Konso Lumingu na suka, yandi vandaka kulonga na radio nde bo ta yoka bantu ya masumu kimakulu na bilungi ya tiya. Kansi na nima, yandi kumaka Mbangi ya Yehowa ya kwikama mpi ya kikesa.

Kilumbu mosi na Yuni 1944 ntangu mono katukaka na nzo-nkanda mpi vutukaka na nzo, mono monaka kamukanda mosi (The Coming World Regeneration *) na zulu ya mesa. Mono tangaka lutiti na yo ya ntete mpi ya zole mpi mono landaka kutanga yo. Ntangu mono manisaka kutanga kamukanda ya mvimba, mono sobaka mabanza na mono mpi mono kumaka ti mpusa ya kusadila Yehowa bonso Yezu.

Nani tulaka kamukanda yina na zulu ya mesa? Yaya na mono ya bakala Steve tubaka nde bantu zole yina ke “tekaka” mikanda kwisaka na nzo na  beto. Yandi tubaka nde, “Mono sumbaka kamukanda yina sambu bo vandaka kuteka yo na ntalu fioti.” Na Lumingu yina landaka bantu yina kwisaka diaka. Bo songaka beto nde bo vandaka Bambangi ya Yehowa mpi nde bo ke sadisaka bantu na kubaka bamvutu na bangiufula ya Biblia yina bo ke yulaka. Beto sepelaka kusolula ti bo sambu bibuti na beto vandaka kusonga beto na kuzitisa Ndinga ya Nzambi. Bambangi ya Yehowa yina zole songaka beto nde ntama mingi ve bo ta vanda ti lukutakanu ya nene na Winnipeg, mbanza yina yaya na mono ya nkento Elsie vandaka kuzinga. Mono kwendaka na lukutakanu yina.

Mono salaka bakilometre 320 na velo sambu na kukwenda na mbanza Winnipeg, kansi mono telamaka na mbanza Kelwood, kisika Bambangi ya Yehowa zole yina kwisaka kutala beto vandaka kuzinga. Sambu mono salaka mwa bilumbu pana, mono kwendaka na lukutakanu ya dibundu mpi mono longukaka mambu mingi ya me tala dibundu. Mono bakisaka mpi nde babakala, bankento mpi bana fwete samuna nzo na nzo, mutindu Yezu salaka.

Na Winnipeg, mono kutanaka ti mbuta na mono Jack yina katukaka na nordi ya Ontario mpi kwisaka na lukutakanu yina. Na kilumbu ya ntete ya lukutakanu, mpangi mosi tubaka nde bantu ta baka mbotika. Yo yina, mono ti Jack bakaka mbotika na lukutakanu yina. Beto zole bakaka lukanu ya kukuma bapasudi-nzila kaka na nima ya kubaka mbotika. Na nima, Jack kumaka mupasudi-nzila. Mono vandaka ti bamvula 16 mpi mono vandaka na nzo-nkanda, kansi na mvula yina landaka mono mpi kumaka mupasudi-nzila.

Mono ti Stan Nicolson, yantikaka kisalu ya kimupasudi-nzila na Souris, mbanza mosi na provense ya Manitoba. Na mbala mosi mono bakisaka nde kisalu ya kimupasudi-nzila ke vandaka ve ntangu yonso pete. Beto vandaka ti mbongo fioti kibeni, kansi beto landaka kusamuna. Kilumbu mosi, na nima ya kusamuna kilumbu ya mvimba, beto vutukaka na nzo, beto vandaka na nzala ya ngolo, kansi beto vandaka ve na mbongo. Beto yitukaka sambu beto kutaka saki ya nene ya madia na ntwala ya kielo na beto! Tii bubu beto ke zabaka ve muntu yina tulaka madia yina. Na nkokila yina, beto diaka mbote kibeni. Beto bakaka lusakumunu sambu beto lembaka ve nitu. Yo yina, na nsuka ya ngonda yina kilo na mono mataka mingi.

Bangonda fioti na nima, bo tindaka beto na mbanza Gilbert Plains, yina kele na bakilometre kiteso ya 240 na nordi ya Souris. Na ntangu yina, konso dibundu vandaka ti tablo ya nene na ntwala yina bo vandaka kusonika bangunga yina bansamuni vandaka kusala konso ngonda. Ntangu bampangi samunaka ve mbote na ngonda mosi, mono salaka diskure sambu na kusiamisa diaka bampangi na kusala bikesa. Na nima ya lukutakanu yina, mpangi-nkento mosi ya mununu ya mupasudi-nzila yina bakala na yandi vandaka ve Mbangi ya Yehowa kwisaka kusolula ti mono, yandi dilaka mpi tubaka nde: “Mono ke sala yonso, kansi mono ke kuka ve kusamuna mutindu mono vandaka kusamuna ntete.” Mono mpi dilaka mpi lombaka yandi na kulolula mono.

Kifu yina mono salaka ke monisa nde baleke yina kele kikesa lenda sala mpi bifu ya mutindu yina mpi kudiyangisa na nima. Kansi mono me bakisaka nde beto fwete lemba ve sambu na bifu na beto, kansi beto fwete bakila yo malongi. Kisalu ya mbote yina beto ta sala na nima ta natila beto balusakumunu.

Ntangu mono vandaka ti bamvula 21, mono kotaka Nzo-Nkanda ya 14 ya Gileade, yo manaka na Februari 1950. Bo tindaka bampangi 25 ya nzo-nkanda na beto na Provense ya Québec na Canada, kisika bantu ke tubaka Kifalansa, kuna bamfumu ya mabundu vandaka kubangika Bambangi ya Yehowa. Bo tindaka mono na Val-d’Or, mbanza mosi yina kele ti wolo mingi. Kilumbu mosi, beto kwendaka kusamuna na bwala mosi pene-pene ya mbanza Val-Senneville. Mumpe ya bwala yina tubaka nde kana beto katuka ve na bwala yina, yandi ta sala beto mbi. Mono fundaka mumpe yina na tribinale. Mumpe yina futaka amande. *

Diambu yai mpi mambu ya nkaka vandaka na kati ya mbangika yina beto kutanaka ti yo na  Québec. Bamvula kuluta 300, dibundu ya Katolika ya Roma vandaka kuyala provense ya Québec. Bamfumu ya mabundu mpi bamfumu ya nkaka ya politiki vandaka kubangika Bambangi ya Yehowa. Yo vandaka ntangu ya mpasi sambu beto vandaka kaka fioti, ata mpidina beto lembaka ve nitu. Bantu ya Québec ya ntima masonga ndimaka nsangu. Mono zwaka dibaku ya kulonguka Biblia ti bantu mingi yina ndimaka kieleka. Mono longukaka mpi Biblia ti dibuta mosi yina vandaka ti bantu kumi. Bo yonso kumaka Bambangi ya Yehowa. Bikesa na bo pusaka bantu ya nkaka na kukatuka na Dibundu ya Katolika. Beto landaka kusamuna mpi nsuka-nsuka, beto nungaka mbangika yina!

Na 1956, bo tindaka mono diaka na Haïti. Bamisionere ya mpa vandaka kuzaba mpenza ve kutuba Kifalansa, ata mpidina bantu vandaka kuwa mambu yina bo vandaka kutuba. Misionere mosi Stanley Boggus tubaka nde, “Beto yitukaka mutindu bantu vandaka kusadisa beto na kutuba Kifalansa.” Sambu mono yantikaka dezia kulonguka Kifalansa na Québec, yo sadisaka mono mingi. Kansi na nima beto bakisaka nde bampangi mingi vandaka kutuba kaka ndinga Créole ya bantu ya Haïti. Beto monaka nde sambu na kutomisa kisalu na beto, beto fwete longuka ndinga yina. Yo yina beto longukaka yo, bikesa na beto natilaka beto mambote mingi.

Sambu na kusadisa bampangi mbote, beto lombaka nswa na Nto-Kimvuka sambu beto balula Nzozulu ya Nkengi mpi mikanda ya nkaka na ndinga Créole ya bantu ya Haïti mpi Nto-Kimvuka ndimaka. Na mbala mosi, ntalu ya bantu na balukutaku kumaka mingi na nsi ya mvimba. Na 1950 na Haïti, bansamuni vandaka 99, kansi na bamvu 1960, bansamuni kumaka kuluta 800. Na ntangu yina, mono kumaka kusala na Betele. Na 1961, mono vandaka na kiese ya kutwadisa Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Kimfumu. Beto pesaka bankuluntu 40 mpi bapasudi-nzila ya nene formasio. Na lukutakanu mosi ya nene yina salamaka na Yanuari 1962, beto siamisaka bampangi-babakala yina fwanaka na kusala mingi na kisalu ya kusamuna mpi bankaka kumaka bapasudi-nzila ya nene. Yo vandaka lusadisu ya ngolo sambu na ntangu yina mbangika vandaka ngolo.

Na Yanuari 23, 1962, kaka na nima ya lukutakanu, bo kangaka mono ti mpangi Andrew D’Amico, bo kangaka beto na Betele mpi bo botulaka ba  Telama! nimero ya Kifalansa ya Yanuari 8, 1962 yonso yina bikalaka. Telama! yina tubilaka bazulunalu ya Kifalansa yina tubaka nde bantu ya Haïti vandaka kusala mazi. Bantu ya nkaka ndimaka ve ngindu yina mpi bo tubaka nde beto sonikaka disolo yai na Betele. Na nima ya mwa bamposo, bo kulaka bamisionere. * Kansi, bampangi yina bakaka formasio landaka kusala kisalu mbote. Bubu yai, mono ke sepelaka ti bo sambu bo kangaka ntima mpi bo vandaka kuyela na kimpeve. Ntangu yai, bo kele ti Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa na ndinga Créole ya Haïti, diambu mosi ya beto vandaka kuyindula ve.

Na nima ya kusala na Haïti, bo tindaka mono na République centrafricaine. Na nima, mono kumaka nkengi ya nziunga kuna mpi na nima nkengi ya Betele.

Na ntangu yina, Banzo ya Kimfumu mingi vandaka ve ya kutunga mbote. Mono kumaka kulokuta nianga mpi kuyidika ludi. Bantu vandaka kuyituka ntangu mono vandaka kusala bisalu yai. Yo pesaka mpi bampangi kikesa ya kudipesa na kisalu ya kutunga mpi ya kuyidika banzo na bo ya Kimfumu. Bamfumu ya mabundu vandaka kuseka beto sambu banzo-nzambi na bo vandaka ya manzanza, kansi ya beto vandaka ya nianga. Ata mpidina, beto lembaka ve. Bo yambulaka kuseka beto ntangu mupepe ya ngolo yina katukaka na nto-mbanza Bangui, katulaka manzanza ya nzo-nzambi na bo mpi losaka yo na bala-bala ya nene. Kansi, Banzo na beto ya Kimfumu ya nianga bikalaka. Sambu na kutwadisa mbote kisalu ya Kimfumu, beto tungaka biro ya filiale ya mpa mpi nzo ya bamisionere kaka na bangonda tanu. *

Na 1976, bo buyisaka kisalu na beto na République centrafricaine, yo yina bo tindaka mono na Ndjamena, nto-mbanza ya insi yai, pene-pene ya République du Tchad. Diambu ya kiese kele nde mono kutanaka ti mpangi nkento Happy, mupasudi-nzila ya nene ya kikesa yina katukaka na Cameroun. Beto kwelanaka na Aprili 1, 1978. Kaka na ngonda yina, bitumba salamaka mpi beto tinaka na sudi ya insi. Ntangu bitumba manaka, beto vutukaka mpi monaka nde basoda kumisaka nzo na beto biro na bo. Ntangu bo kwendaka bo bakaka mikanda, robe ya Happy ya makwela mpi bima yina bo pesaka beto na kilumbu ya makwela. Ata mpidina, beto lembaka ve. Beto vandaka kupesana kikesa mpi kutula dikebi kaka na bisalu yina beto ta sala na bilumbu ke kwisa.

Kiteso ya bamvula zole na nima, leta ya République centrafricaine pesaka Bambangi ya Yehowa nswa ya kuvutukila kisalu na bo. Beto vutukaka mpi salaka kisalu ya nziunga. Nzo na beto vandaka kamio na beto, yo vandaka ti mbeto na kati, ti tono yina vandaka kukota 200 Litre ya masa, ti frigo mpi ti mbabula ya kura. Yo vandaka mpasi sambu na kusala nzietelo. Na nzietelo mosi, bapolisi na bisika kiteso ya 117 vandaka kutelemisa beto.

Mbala mingi ntangu vandaka ngolo. Bansungi ya nkaka yo vandaka mpasi na kuzwa masa sambu na kupesa bantu mbotika na balukutakanu ya nene. Yo yina, bampangi vandaka kutimuna na bisika yina bamasa vandaka ntete mpi bo vandaka kuzwa mwa masa sambu na kupesa bantu mbotika, yo yina mbala mingi bo vandaka kupesa bantu mbotika na kati ya tono.

Na 1980, bo tindaka beto na Nigeria. Kuna beto salaka bamvula zole ti ndambu sambu na kupesa maboko na kuyidika kisika yina lombaka nde bo tunga Betele ya mpa. Bampangi sumbaka banzo zole ya nene yina lombaka nde beto baka bima ya banzo yina sambu na kutula yo na kisika yina beto vandaka kutunga Betele. Kilumbu mosi na suka, mono mataka na zulu mpenza sambu na kukatula bima yina vandaka na banzo yango. Na midi, mono yantikaka kukulumuka kaka na bisika yina mono vandaka kumata. Kansi bima mingi vandaka diaka ve na bisika yina yo vandaka, yo yina mono bwaka. Mono belaka ngolo, kansi na  nima ya kusala ekzame na radio mpi ba-ekzame ya nkaka, munganga songaka nkento na mono Happy nde: “Kudiyangisa ve. Yandi me lwala kaka na kati kansi yandi ta beluka ziku na nima ya mposo mosi.”

Na 1986, beto kwendaka na Côte d’Ivoire, kuna beto vandaka bankengi ya nziunga. Kisalu yango nataka beto tii na Burkina Faso. Mono yindulaka ve nde kilumbu mosi beto lenda zinga mpi kuna.

Mono katukaka na Canada na 1956, kansi na 2003, na nima ya bamvula 47, mono vutukaka na Betele ya Canada, na mbala yai mono vandaka ti nkento na mono Happy. Mono kele muntu ya Canada, kansi na mabanza mono ke kudimonaka muntu ya Afrika.

Na 2007, ntangu mono vandaka ti bamvula 79, beto vutukaka na Afrika. Bo tindaka beto diaka na Burkina Faso, kuna mono kumaka kusala na Komite ya Insi yina. Na nima, biro yina kumaka biro ya kubalula mikanda yina Betele ya Bénin vandaka kutwadisa mpi na Augusti 2013, bo tindaka beto na Betele ya Bénin.

Ata sante na mono kele diaka mbote ve, mono ke zolaka mingi kisalu ya kusamuna. Ti lusadisu ya bankuluntu mpi ya nkento na mono, na bamvula tatu yina me luta, mono sepelaka na kumona balongoki na mono zole ya Biblia, Gédéon ti Frégis ke baka mbotika. Bubu yai bo ke sadila Yehowa na kikesa yonso.

Na nima, bo tindaka beto na Betele ya Afrique du Sud, awa bampangi ya dibuta ya Betele ke lungisaka bampusa na beto na kiese yonso. Afrique du Sud kele insi ya nsambwadi na bansi yina mono me salaka na Afrika. Na Oktobri 2017, beto zwaka dibaku ya nene ya kukwenda na Warwick, na New York, ntangu bo kangulaka babiro ya ke twadisaka kisalu na beto na ntoto ya mvimba. Mono ta vilaka ve ata fioti mambu yina salamaka na Warwick.

Annuaire ya 1994, na lutiti 255 ke tuba nde: “Beto ke zabisa bampangi yonso yina me kangaka ntima na kisalu bamvula mingi na: ‘Kuvanda kikesa mpi kulemba ve nitu sambu bo ta baka balusakumunu sambu na kisalu na bo.’—2 Bans. 15:7.” Mono ti nkento na mono Happy ke landaka ndongisila yai ya ke pesa kikesa mpi beto ke siamisa bampangi ya nkaka na kusala mutindu mosi.