A Vakarusai ena Gauna Cava o Jerusalemi Makawa?​—Wase Rua

Ka e Tukuni ena Papa Qele

Qo na ikarua ni ulutaga e tabaki ena “Vale ni Vakatawa” me veivosakitaki kina eso na taro me baleta na gauna a vakarusai kina o Jerusalemi makawa. Na ivakamacala ena imatai ni ulutaga kei na kena ikarua, e dikevi vinaka qai yavutaki ena iVolatabu me saumi kina na nodra vakatataro eso na dauwiliwili.

Ka e Laurai ena Wase Dua:

▪ Era kaya na daunitukutuku makawa ni vakarusai o Jerusalemi ena 587 B.S.K. *

▪ Na tuvai ni gauna ena iVolatabu e vakaraitaka ni a vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.S.K.

▪ Era yavutaka na nodra ivakamacala na daunitukutuku makawa ena ka era vola na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi vaka kina na ivola i Ptolemy.

▪ Eso na cala lelevu e laurai ena ka era vola na daunitukutuku makawa ni Roma kei Kirisi qai dau veicalati kei na itukutuku ena papa qele. *

E TUKUNA na iVolatabu nira tu vakavesu na Jiu mai Papiloni “me yacova ni sa cava na vitusagavulu na yabaki me vakayacori kina na vosa ni TURAGA ena gusui Jeremaia.” Era sereki ena gauna cava? Ena “imatai ni yabaki [ni veiliutaki] i Sairusi na tui Perisia.” (2 Veigauna 36:21, 22, New International Version) E tautauvata na ka e tukuna na iVolatabu kei na ivola tale eso, a cava na nodra tu vakavesu na Jiu ni kabai Papiloni o Sairusi qai sereki ira na Jiu mera lesu i Jerusalemi ena 537 B.S.K. Ni vakamatatataka na iVolatabu nira kau vakavesu na Jiu me 70 na yabaki, kena irairai ni a tekivu qori ena 607 B.S.K.

Ia era tukuna e levu na vuku ni vakarusai o Jerusalemi ena 587 B.S.K. Ke dina qori, e 50 ga na yabaki na nodra kau vakavesu na Jiu. Na cava e va kina qori na nodra nanuma na vuku? Era yavutaka nodra ivakamacala ena itukutuku ena papa qele makawa e volatukutukutaki kina o Nepukanesa II kei ira na kena isosomi.¹ E levu na itukutuku qori era vola o ira era bula donuya na gauna a vakarusai kina o Jerusalemi. E rawa beka ni nuitaki na ivakamacala e yavutaki kina na yabaki 587 B.S.K.? Na cava e tukuni ena papa qele?

Me saumi na taro qori, raica mada e tolu na ka era yavutaka kina na vuku na nodra ivakamacala: (1) Na itukutuku makawa kei Papiloni, (2) itukutuku vakailavo ena papa qele, kei na (3) papa qele ni veika e maliwalala.

 ● Na itukutuku makawa kei Papiloni.

Na cava oya? Qori e vica vata na papa qele e volai kina na veika lelevu a yaco e Papiloni makawa.

Cava era kaya na dauvakadidike? E tukuna o R.  H. Sack e dua na vakailesilesi liu ni papa qele, ni sega ni volai kece na itukutuku makawa ni veika lelevu a yaco. * A vola ni vinakati mera vaqaqara na daunitukutuku makawa “ena so tale na vanua . . . mera kila kina na veika a yaco dina.”

Cava e tukuni ena papa qele? E sega ni volai kece na itukutuku makawa kei Papiloni.³ (Raica na  kato e ra.) E vinaka gona me tarogi: Ni sega ni volai na ka kece a yaco, e rawa beka ni nuitaki na ivakamacala e yavutaki ena itukutuku makawa kei Papiloni?

● iTukutuku vakailavo ena papa qele.

Na cava oya? E levu na itukutuku vakailavo ena papa qele ena nodra gauna ni veiliutaki na tui ena matanitu vou o Papiloni, era ivakadinadina vakalawa ni veivoli a caka. A volai tu kina na tikinisiga, vula, kei na yabaki a veiliutaki kina na tui. Kena ivakaraitaki, e tukuni ena dua na papa qele na veivoli a caka ena “ika27 ni siga ni Naisani, ena ika11 ni yabaki i Nebuchadrezzar [e kilai tale ga me Nepukanesa II], tui kei Papiloni.”⁴

Ke mate koso e dua na tui se kau tani mai na nona itutu, na vo ni yabaki me veiliutaki kina e sa na itekivu ni nona veiliutaki na tui vou. *⁵ E yaco tiko na veiveisau qori ena loma ni dua ga na yabaki. Kena ibalebale, ni volai ena papa qele na yabaki ni nona veiliutaki e dua na tui vou, ena tekivu mai na veivula e cava kina na nona veiliutaki na tui makawa.

Cava era tukuna na dauvakadidike? A vakadikeva o R. H. Sack e vica vata na papa qele ni itukutuku vakailavo ena nodra gauna ni veiliutaki na tui ena matanitu vou o Papiloni. A vola ena 1972 o Sack ni soli vua eso na ivola vou a sega ni tabaki ena valeniyaya maroroi mai Igiladi, na lewe ni ivola qori e “veisautaka  vakadua” na macala ni vakadidike sa caka oti me baleta na nona sosomitaki Nepukanesa II na luvena o Amel-Marduk (e kilai tale ga me o Evil-merodach).⁶ Ena sala cava? A kila o Sack ni laurai ena papa qele ni se veiliutaki tiko o Nepukanesa II ena ikaono ni vula ni iotioti (ika43) ni yabaki ni nona veiliutaki. E dredre ni wiliki na ka e volai kina, ia na papa qele qori ni nona tekivu veiliutaki o Amel-Marduk a volai ena ikava kei na ikalima ni vula ni yabaki vata ga e nanumi ni sosomitaki Nepukanesa II kina.⁷ E macala ni duidui na ka era tukuna na dauvakadidike.

Cava e tukuni ena papa qele? E levu tale na duidui e laurai ena veiveisau ni nodra veiliutaki na tui. Kena ivakaraitaki, e laurai ena papa qele ni se veiliutaki tiko o Nepukanesa II ena ikatini ni vula—oti e ono na vula mai na gauna a nanumi ni tekivu veiliutaki kina na kena isosomi.⁸ E duidui tale ga na gauna e tukuni ni sosomitaki Amel-Marduk kina o Neriglissar.⁹

Na cava e rawa ni tukuni me baleta na duidui va qori? Me vaka ga sa tukuni oti, na kena yali eso na itukutuku makawa kei Papiloni e vakaraitaka ni rairai sega ni dei na tuvai ni gauna.¹⁰ Eso tale beka era veiliutaki ena maliwa ni gauna eratou veiliutaki kina na tui eratou sa cavuti oti? Ke dina qori, ena toso tale na balavu ni gauna era veiliutaki kina na tui ena matanitu vou o Papiloni. Qori na vuna e sega ni veiganiti kina me vakayagataki na itukutuku makawa kei Papiloni kei na itukutuku vakailavo ena papa qele me vakadeitaka ni vakarusai o Jerusalemi ena 587 B.S.K. *

● Papa qele ni veika e maliwalala.

Na cava oya? Qori na papa qele e ceuti kina na itukutuku me baleta na vanua e tu kina na matanisiga, vula, vuravura tale eso, kalokalo, vaka kina na itukutuku makawa ni yabaki e veiliutaki kina e dua na tui. Kena ivakaraitaki, na papa qele e toka e ra e volai tu kina na butoleka a yaco ena imatai ni vula kei na yabaki a veiliutaki kina o Tui Mukin-zeri.¹¹

Cava era tukuna na dauvakadidike? Era duavata na dauvakadidike nira vakayagataka na kai Papiloni na mape mera fikataka kina na gauna ena rairai yaco kina na butoleka.¹²

Ia e rawa beka nira cakava dina oya na kai Papiloni? E kaya o Parofesa John Steele “nira yaco eso na butoleka era fikataka me yaco.” (Neitou na matanivola kala.)¹³ E vakabauta o Parofesa David Brown ni tabaki ena mape ni maliwalala eso na ka e tukuni qai volatukutukutaki ni bera toka ga na gauna e tukuni me yaco kina. E tukuna tale ga ni so na tikinisiga a nanumi tu me parofisai a qai kilai “ni tikinisiga era cakacakataka  na vunivola ena ikava kei na vica tale na senitiuri ni Bera ni Sucu na Karisito.”¹⁴ Ni se cakacakataki sara qori ena gauna makawa, ena rawa ga ni nuitaki ke tiko eso tale na kena ivakadinadina.

Ke yaco mada ga na butoleka ena tikinisiga a tukuni me yaco kina, e donu beka na itukutuku makawa e vola ena papa qele me baleta na tikinisiga oya o koya e volavola? Sega ni tukuni sara ni dina qori. E vakamacalataka na vuku o R. J. van der Spek: “Era dauraikalokalo o ira era volavola, era sega ni daunitukutuku makawa.” E tukuna ni so na itukutuku makawa e volai ena papa qele e “sega ni bibi sara se donu me vaka ena vola e dua na daunitukutuku makawa,” qai tukuna me “qarauni” na vakayagataki ni itukutuku makawa va qori.¹⁵

Cava e tukuni ena papa qele? Kena ivakaraitaki, vakasamataka mada na papa qele na VAT 4956. E tukuni ena imatai ni laini: “iKa37 ni yabaki i Nepukanesa, tui kei Papiloni.”¹⁶ E vakamatailalaitaki ena papa qele qori na vanua e tu kina na vula kei na vuravura tale eso ni laurai vata kei na veimataqali kalokalo kei na isoso kalokalo, e okati tale ga kina e dua na butoleka. Era kaya na vuku ni yaco kece qori ena 568/567 B.S.K., kena ibalebale na ika18 ni yabaki ni nona veiliutaki o Nepukanesa II e donuya na nona vakarusai o Jerusalemi ena 587 B.S.K. Ia e dusia beka ga na yabaki 568/567 B.S.K. na itukutuku ni veika e maliwalala?

E volai ena papa qele e dua na butoleka a tukuni ni yaco ena ika15 ni siga ena ikatolu ni vula vakapapiloni na Simanu. A yaco dina na butoleka qai veidonui kei na ika4 ni Julai (ena ivolanivula na Julian calendar) ena vula o Simanu ena 568 B.S.K. Ia a yaco e dua tale na butoleka ena 20 na yabaki yani e liu, ena 15 Julai, 588 B.S.K.¹⁷

Ke ika37 ni yabaki ni veiliutaki i Nepukanesa II na 588 B.S.K., kena irairai ni ika18 ni yabaki ni nona veiliutaki na 607 B.S.K.—na yabaki sara ga e laurai ena tuvai ni gauna ena iVolatabu ni rusa kina o Jerusalemi! (Raica na kato  e ra.) Ia e tukuni beka ena papa qele na VAT 4956 eso tale na ivakadinadina me tokona na yabaki 607 B.S.K.?

Me ikuri ni butoleka sa vakamacalataki oti, e 13 tale na vakadidike a caka me baleta na vula, e 15 na vakadidike me baleta na vuravura tale eso. Qori e laurai kina na vanua e tu kina na vula kei na vuravura tale eso ni laurai vata kei na so na kalokalo kei na isoso kalokalo.¹⁸ E laurai tale ga kina e walu na iwasewase ni gauna e cadra qai dromu kina na siga kei na vula.^18a

Ni dau nuitaki ena gauna oya na vanua e tu kina na vula, era dikeva vinaka kina na dauvakadidike na 13 na duidui vanua e tu kina na vula me vaka e laurai ena papa qele na VAT 4956. Era vakadikeva na itukutuku qori ni vakayagataki e dua na porokaramu ni kompiuta e rawa ni kilai kina na vanua kei na gauna era tu kina na  ibulibuli vakalomalagi ena veigauna sa oti.¹⁹ Na cava e macala ena vakadidike qori? E sega ni veidonui kece kei na yabaki 568/567 B.S.K. na 13 na duidui vanua e tu kina na vula, ia e veidonui kece kei na yabaki 588/587 B.S.K., qori ena 20 na yabaki yani e liu.

E laurai vakatikina ena papa qele na VAT 4956 ni vakadidike ni vanua e tu kina na vula e tokona na 588 B.S.K., sega ni 568 B.S.K. E tukuna na ikatolu ni laini ni papa qele qori na vanua e toka kina na vula ena “bogi ni ika9 [ni Nisanu].” Ia o ira na vuku era nanuma taumada ni yaco qori ena 568 B.S.K. (ena itukutuku ni veika e maliwalala -567) era kaya ni vanua e tu kina na vula ena yabaki qori e veidonui kei na “ikawalu ni Nisanu, sega ni ikaciwa.” Me tokona na nodra ile, era tukuna nira rairai vola cala na vunivola na naba “9,” e dodonu me “8.”²⁰ Ia me vaka e laurai ena ikatolu ni laini, na vanua e tu kina na vula e veidonui kei na Nisanu 9 ni yabaki 588 B.S.K.²¹

E macala gona ni levu na itukutuku ni veika e maliwalala ena papa qele na VAT 4956 e tokona na yabaki 588 B.S.K. me ika37 ni yabaki ni veiliutaki i Nepukanesa II. Kena ibalebale a vakarusai o Jerusalemi ena yabaki 607 B.S.K. me vaka ga e tukuni ena iVolatabu.

Cava me Nuitaki Kina na iVolatabu?

E levu na daunitukutuku makawa era vakabauta ni vakarusai o Jerusalemi ena yabaki 587 B.S.K. Ia erau vakamatatataka na dauvola iVolatabu o Jeremaia kei Taniela nira kau vakavesu na Jiu me 70 na yabaki, sega ni 50 na yabaki. (Jeremaia 25:1, 2, 11; 29:10; Taniela 9:2) Qori e vakadinadinataka ni vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.S.K. Me vaka sa laurai oti mai, eso tale na ivola e tokona na ka e tukuna na iVolatabu.

E levu na vuku era dau lomatarotarotaka na dina ni ka e tukuna na iVolatabu. Ia e kilai ena levu na ivakadinadina ni donu na ka e tukuna na iVolatabu. * E veiganiti na nodra nuitaka e levu na iVolatabu nira yavutaka qori ena ivakadinadina e laurai kina ni dina na ka e kaya na iVolatabu me baleta na itukutuku makawa, na veika vakasaenisi, kei na parofisai. Qori na vuna era vakabauta kina ni vakavuna dina na Kalou na volai ni iVolatabu. (2 Timoci 3:16) O na rairai vakabauta tale ga qori ke o vakadikeva na kena ivakadinadina.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 23]

 (Raica tale na ivola)

YALI ESO NA ITUKUTUKU MAKAWA KEI PAPILONI

A nanumi taumada ni 88 na yabaki era veiliutaki kina na tui ena matanitu vou o Papiloni, ia e 35 ga na yabaki e volai ena itukutuku makawa kei Papiloni.

◻YABAKI E SEGA NA KENA ITUKUTUKU MAKAWA

◼YABAKI E TIKO NA KENA ITUKUTUKU MAKAWA

BM 21901 BM 21946 BM 35382

↓ ↓ ↓ ↓

GAUNA NI VEILIUTAKI ENA MATANITU VOU O PAPILONI KAI PERISIA

Nabopolassar Nepukanesa II Amel-Marduk Nabonidus

Neriglissar Labashi-Marduk

↑ ↑ ↑

BM 25127 BM 22047 BM 25124

[Credit Line]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 24]

PAPA QELE NI VEIKA E MALIWALALA NA BM 32238

E volai ena papa qele qo na butoleka a yaco, ia a qai kumuni sara na kena itukutuku ena iotioti ni butoleka, qori ni oti e 400 na yabaki mai na gauna a yaco kina na kena imatai. Ni sega ni raica kece na ka a yaco na vunivola, a rairai fikataka ga na butoleka era sa yaco oti. Ke sega ni dua tale na ivakadinadina ni nona vakadidike, e sega ni nuitaki na nona ivakamacala me yavutaki kina na tuvai ni gauna kei na veitaravi ni veika a yaco.

[Credit Line]

© The Trustees of the British Museum

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 26, 27]

NA CAVA MADA E TUKUNI ENA PAPA QELE NA VAT 4956?

Na cava me kilai kina? E volai ena ikatolu ni laini ni papa qele na ka e yaco ena “bogi ni ika9” ni siga ena imatai ni vula (Nisanu/Naisani), e tukuni ni “a tu na vula ena dua na kiupiti ena mata ni ikarua ni kalokalo serau na Virginis.” Ia erau vola ena 1915 o Neugebauer kei Weidner me baleta na yabaki 568 B.S.K. (ena dusia ni rusa o Jerusalemi ena 587 B.S.K.) ni “a tu na vula ena dua na kiupiti ena mata ni kalokalo serau qori ena 8 Naisani, sega ni 9 Naisani.” (Neitou na matanivola kala.) Ia na vanua e tu kina na vula ena 9 Naisani e veidonui vinaka kei na 588 B.S.K., kena ibalebale a rusa o Jerusalemi ena 607 B.S.K.

E donu beka na ika9 ni siga se na ika8 ni siga?

(1) Me vaka e laurai ena kena itaba, e laurai vinaka tu kina na ivakatakilakila vakaAkadini ni naba ciwa.

(2) Ni rau vakadewataka o Neugebauer kei Weidner na ka e volai ena papa qele, rau veisautaka na naba “9” me “8.”

(3) Na ivakamacala ga e ra e tukuna ni a laurai na naba “9” ena ilavelave taumada.

(4) Erau biuta ena kena ivakadewa vakaJamani na naba “8.”

(5) Ena 1988, erau tabaka o Sachs kei Hunger na ka dina a volai qai laurai kina na naba “9.”

(6) Ia erau sega ni veisautaka na ka e biu ena ivakadewa vakavalagi rau qai tukuna ni volai cala na “ika9,” e dodonu me “ika8.”

 [Credit Line]

bpk/​Vorderasiatisches Museum, SMB/​Olaf M. Teßmer

 [Kato ena tabana e 28]

iKuri ni iVakamacala ni ulutaga “A Vakarusai ena Gauna Cava o Jerusalemi Makawa?—Wase Rua”

1. Na cuneiform e ivakarau ni volavola e vakayagataka kina e dua na vunivola na iyaya e momoto e dua na muana qai raraba na muana kadua, me vakamawe kina ena dreta malumu na matanivola e ceuti.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, vola o A. K. Grayson, tabaki ena 1975, tabaki tale ena 2000, tabana e 8.

3. A tekivu na nodra veiliutaki na tui ena matanitu vou o Papiloni ena ikavitu ni senitiuri B.S.K., era veiliutaki kina e Papiloni na vuvale vakatui mai Kalitia. Na imatai ni tui o Nabopolassar, na tamai Nepukanesa II. A cava na nodra gauna ni veiliutaki ni vuaviritaka o Sairusi na Tui Perisia na veiliutaki ni iotioti ni tui o Nabonidus ena 539 B.S.K.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, vola o Ellen Whitley Moore, tabaki ena 1935, tabana e 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” vola o John M. Steele, tabaki ena 2000, tabana e 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, vola o Ronald H. Sack, tabaki ena 1972, tabana e 3.

7. Na papa qele na BM 80920 kei na BM 58872 a volai ena ikava kei na ikalima ni vula ni yabaki a tekivu veiliutaki kina o Evil-merodach. A tabaka qori o Sack ena ivola Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, tabana e 3, 90, 106.

8. Na papa qele ena valeniyaya maroroi mai Igiladi (BM 55806) a volai ena ikatini ni vula, ena ika43 ni yabaki.

9. Na papa qele na BM 75106 kei na BM 61325 a volai ena ikavitu kei na ikatini ni vula ni iotioti (ikarua) ni yabaki ni nona veiliutaki o Evil-merodach. Ia na papa qele na BM 75489 a volai ena ikarua ni vula ni yabaki a tekivu veiliutaki kina o Neriglissar, na isosomi kei Evil-merodach.—Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VIII, (Tablets From Sippar 3) vola o Erle Leichty, J. J. Finkelstein, kei C.B.F. Walker, tabaki ena 1988, tabana e 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VII, (Tablets From Sippar 2) vola o Erle Leichty kei A. K. Grayson, tabaki ena 1987, tabana e 36.

Neriglissar—King of Babylon, vola o Ronald H. Sack, tabaki ena 1994, tabana e 232. E laurai ena papa qele na vula Ajaru (ikarua ni vula).

10. Raica mada me kena ivakaraitaki o Neriglissar. E tukuna e dua na ivola me baleti ira na tui ni qori na “luvei Bêl-shum-ishkun,” na “tui Papiloni.” (Ǹeitou na matanivola kala.) E dua tale na ivola e kaya ni o Bêl-shum-ishkun e “ravouvou vuku.” Na vosa a vakadewataki taumada me “ravouvou” na rubû, qori e icavuti qai kena ibalebale na “tui, iliuliu.” Ni veicalati na nodrau gauna ni veiliutaki o Neriglissar kei Amel-Marduk na kena isosomi, kena ibalebale beka ni a veiliutaki me “tui Papiloni” ena dua na gauna e loma qori o Bel-shum-ishkun? E kaya o Parofesa R. P. Dougherty ni “sega ni rawa ni vakalecalecavi na ivakadinadina ni iyatukawa e basika mai kina o Neriglissar.”—Nabonidus and Belshazzar—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, vola o Raymond P. Dougherty, tabaki ena 1929, tabana e 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, editataka o Hermann Hunger, tabaki ena 2001, tabana e 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Volume 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” vola o A. Sac̀hs, tabana e 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, tabana e 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, vola o David Brown, tabaki ena 2000, tabana e 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” vola o R. J. van der Spek, tabana e 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume I, vola o Abraham J. Sachs, vakaotia qai editataka o Hermann Hunger, tabaki ena 1988, tabana e 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, vola o Peter J. Huber kei Salvo De Meis, tabaki ena 2004, tabana e 186. E tukuna na papa qele na VAT 4956 ni yaco na butoleka qo ena ika15 ni ikatolu ni vula vakaPapiloni, qori e dusia ni a tekivu ena 15 na siga yani e liu na vula o Simanu. Ke yaco na butoleka ena 15 Julai 588 B.S.K. me vaka e tukuna na ivolanivula na Julian calendar, kena ibalebale ni tekivu na imatai ni siga ni Simanu ena 30 June/1 Julai, 588 B.S.K. Na imatai gona ni vula vakaPapiloni (Nisanu) a rairai itekitekivu ni yabaki vou ena rua na vula yani e liu, oya ena 2/3 Me. E dau kena ivakarau me yaco ena 3/4 Epereli na butoleka sa tukuni oti mai, ia e tukuni ena ikaono ni laini ni papa qele na VAT 4956 ni vakacurumi tale e dua na vula ni cava na ikatinikarua (iotioti) ni vula (Addaru) ena yabaki yani e liu. (E tukuni ena papa qele: “ika8 ni vula XII₂.”) Qori na vuna a qai tekivu kina na yabaki vou ena 2/3 Me. Na kena yaco gona na butoleka qori ena 588 B.S.K. e veidonui vinaka kei na ka e volai ena papa qele.

18. E tukuni ena ivola Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; 1 Me, 1915; ena ulutaga “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), vola o Paul V. Neugebauer kei Ernst F. Weidner, tabana e 67-76, e 13 na vakadidike a caka me baleta na vula ni laurai vata kei na kalokalo se isoso kalokalo. A cavuti tale ga kina e 15 na vakadidike me baleta na vuravura tale eso. (Tabana e 72-76) E laurai vinaka sara tu ga ena papa qele na ivakatakilakila ni vula, ia e sega ni laurai vinaka na ivakatakilakila ni yacadra na vuravura tale eso kei na vanua era tu kina. (Mesopotamian Planetary Astronomy—Astrology, vola o David Brown, tabaki ena 2000, tabana e 53-57) Ni sega ni matata na vakadidike me baleta na vuravura tale eso, e levu gona era rawa ni tukuna ga na nodra nanuma qai vica vata na kena ivakamacala. Ia ni kilai rawarawa na vanua e tu kina na vula, sa rawa ni kilai qai vakadeitaki na vanua era tu kina na ibulibuli vakalomalagi era cavuti ena VAT 4956 e tiko na kedra isema ina vula.

18a. Dua na iwalewale ni kena wasei na gauna e kovuta na dromu ni siga ina dromu ni vula ena imatai ni siga ni vula, kei na rua tale na siga ena vula vata ga oya. Era tukuna na vuku ni qori e lakovata kei na tikinisiga ena ivolanivula. (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” vola o F. R. Stephenson kei David M. Willis, ena ivola Under One Sky—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, editataka o John M. Steele kei Annette Imhausen, tabaki ena 2002, tabana e 420-428) Era vakayagataka na dauvakadidike ena gauna makawa e dua na mataqali kaloko mera kila kina na dede ni gauna. Ia na kena iwalewale qori e sega ni nuitaki. (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” vola o John M. Steele, tabaki ena 2000, tabana e 65-66) Ena yasana adua, e rawa ni cakacakataki na vanua e tu kina na vula ni laurai vata kei na ibulibuli vakalomalagi tale eso.

19. Na vakadidike qo e caka ena dua na porokaramu ni kompiuta na TheSky6™. Me tokona na vakadidike qori, a vakayagataki e dua tale na porokaramu na Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) kei na dua na iyaya e dau veiveisautaka na tikinisiga a kau mai na tabana ni vakadidike ni mataivalu e wai ni Merika. Ni rawa ni levu na nanuma qai vica vata na ivakamacala ni kedra ivakatakilakila ena papa qele na vuravura tale eso, e sega ni vakayagataki kina ena vakadidike me vakadeitaka na yabaki e laurai ena papa qele ni veika e maliwalala.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; 1 Me, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), vola o Paul V. Neugebauer kei Ernst F. Weidner, tabana e 41.

21. E tukuni ena ikatolu ni laini ni VAT 4956: “Na vula a tu ena dua na kiupiti se [2 na dikiri] ena mata ni ikarua ni kalokalo serau na Virginis.” Na vakadidike taumada a caka ena 9 Nisanu e laurai kina ni a tu na vula ena 2 na dikiri va na miniti ena mata ni ikarua ni kalokalo serau na Virginis rau qai veidonui vinaka. Kena ibalebale ni rau tautauvata na vakadidike qo.

[Chart ena tabana e 25]

 (Raica tale na ivola)

YABAKI CAVA E DUSIA NA PAPA QELE NA VAT 4956 NI RUSA KINA O JERUSALEMI—587 B.S.K. SE 607 B.S.K.?

◼ E volai ena papa qele na veika e yaco e maliwalala ena ika37 ni yabaki ni veiliutaki i Tui Nepukanesa.

◼ A vakarusai Jerusalemi o Nepukanesa ena ika18 ni yabaki ni nona veiliutaki.—Jeremaia 32:1.

Ke ika37 ni yabaki ni

nona veiliutaki o

Nepukanesa na 568 B.S.K.,

a vakarusai o Jerusalemi

587 ← ← ena 587 B.S.K.

610 B.S.K. 600 590 580 570 560

607 ← ← Ke ika37 ni yabaki ni nona veiliutaki

na 588 B.S.K., a vakarusai o Jerusalemi

ena 607 B.S.K., na yabaki e laurai ena

tuvai ni gauna ena iVolatabu.

◼ Na papa qele na VAT 4956 e tokona vinaka na 607 B.S.K.

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 22]

Photograph taken by courtesy of the British Museum