Ndinam Utom ye Owo Ukpeme

“Ọbọn̄, ami ndada kpukpru ini ke uwemeyo, ẹnyụn̄ ẹnịm mi ke itie-ukpeme ke ofụri okoneyo.”—ISAIAH 21:8.

1. Jehovah ke idemesie edi ntiense aban̄a ewe ikpọ un̄wọn̄ọ?

 JEHOVAH edi Akwa Aduak-Uduak. Ọsọn̄ibuot angel emi akakabarede edi Satan kpa Devil ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet ndibiọn̄ọ akwa uduak Esie ndinam enyịn̄ Esiemmọ asana nnyụn̄ n̄wụk ubọn̄ ubọn̄ ukara Obio Ubọn̄ emi akarade paradise isọn̄. (Matthew 6:9, 10) Ke idak ukara oro, ẹyenen̄ede ẹdiọn̄ ubonowo. Abasi “eyemen n̄kpa ke nsinsi; Ọbọn̄ Jehovah onyụn̄ ọkwọhọde kpukpru iso mmọn̄eyet efep.” Mme okop-inemesịt owo ẹmi ẹdianade kiet ẹyenyene emem ye uforo ke nsinsi nsinsi. (Isaiah 25:8; 65:17-25) Jehovah edi ntiense ọnọ idemesie nte ke ikpọ un̄wọn̄ọ ẹmi ẹyesu!

2. Mme ntiense ewe ẹdide owo ke Jehovah okosio edi?

² Nte ededi, Akwa Andibot enyene n̄ko mme ntiense ẹmi ẹdide owo. Mbemiso eyo mme Christian “otu ntiense,” ọtọn̄ọde ye Abel, ẹma ẹfehe mbuba ime, ediwak ini ẹsobode ndiọi idaha. Mme n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ mmọ ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme anam-akpanikọ Christian mfịn. Christ Jesus edi akakan uwụtn̄kpọ ntiense emi enyenede uko. (Mme Hebrew 11:1–12:2) Ke uwụtn̄kpọ, ti akpatre ikọ ntiense esie ke iso Pontius Pilate. Jesus ọkọdọhọ ete: “N̄kamana kaban̄a ntak emi, n̄konyụn̄ ndụk ke ererimbot kaban̄a n̄kpọ emi, man ndi ntiense nnọ akpanikọ.” (John 18:37) Ọtọn̄ọde ke 33 E.N. tutu esịm isua 2000 E.N. emi, mme enyene-ifịk Christian ẹmetiene uwụtn̄kpọ Jesus ẹnyụn̄ ẹka iso ndinọ ikọ ntiense, ẹtịn̄de “n̄kpọsọn̄ utom Abasi” uko uko.—Utom 2:11.

Isio N̄ka Babylon

3. Didie ke Satan ọbiọn̄ọ ikọ ntiense emi ẹnọde ẹban̄a Jehovah ye uduak esie?

³ Ke ediwak tọsịn isua ẹmi ẹbede akwa Asua, Satan kpa Devil, amada idiọk usụn̄ oyom ndibiat ikọ ntiense emi mme ntiense Abasi ẹnọde. Nte “ete nsu,” “akwa dragon [emi] . . . , kpa akani urụkikọt,” edi “andibian̄a ofụri ererimbot.” Enye iduọkke odudu ke en̄wan emi enye an̄wanade ye mmọ ẹmi “ẹnịmde mme item Abasi,” akpan akpan ke ukperedem ini ẹmi.—John 8:44; Ediyarade 12:9, 17.

4. Akwa Babylon akasan̄a didie edidu?

⁴ N̄kpọ nte isua 4,000 ẹmi ẹkebede, ke Ukwọ eyo Noah ama ekebe, Satan ama osio Nimrod edi, “ata-utop ke iso Jehovah.” (Genesis 10:9, 10) N̄kponn̄kan obio Nimrod, Babylon (Babel), ama akabade edi iwụk ebiet ido ukpono mme demon. Ke ini Jehovah eketịmerede usem mme andibọp tọwa Babel, mme owo oro ẹma ẹsuana ẹyọhọ isọn̄, ndien mmọ ẹma ẹsan̄a ye nsunsu ido ukpono mmọ. Ntem ke Babylon akakabade edi ntọn̄ọ obio ukara nsunsu ido ukpono eke ofụri ererimbot, ẹkotde Akwa Babylon ke n̄wed Ediyarade. N̄wed oro ebem iso etịn̄ aban̄a nsobo ndutịm ido ukpono eset emi.—Ediyarade 17:5; 18:21.

Idụt Mme Ntiense

5. Ewe idụt ke Jehovah eketịm ndidi ntiense esie, edi ntak emi enye akayakde enye aka ntan̄mfep?

⁵ N̄kpọ nte isua 500 ke eyo Nimrod ama ekebe, Jehovah ama etịm mme andito ubon anam-akpanikọ Abraham esịn ke idụt Israel ndinam n̄kpọ nte ntiense Esie ke isọn̄. (Isaiah 43:10, 12) Ediwak owo ke idụt oro ẹma ẹnam n̄kpọ Jehovah  ke edinam akpanikọ. Nte ededi, ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, nsunsu ukpepn̄kpọ mme idụt ẹmi ẹkedude ẹkpere ẹma ẹbiat Israel, ndien ikọt ediomi Jehovah ẹma ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ enye ẹketuak ibuot ẹnọ mme nsunsu abasi. Ntem, ke 607 M.E.N., udịmekọn̄ Babylon, ke idak ndausụn̄ Edidem Nebuchadnezzar, ẹma ẹsobo Jerusalem ye temple esie ẹnyụn̄ ẹtan̄ ekese mme Jew ẹka ntan̄mfep ke Babylon.

6. Ewe eti mbụk ke owo ukpeme Jehovah eke ntịn̄nnịm ikọ akatan̄a, ndien ini ewe ke enye okosu?

⁶ Nso edikan ke nsunsu ido ukpono ekenyene ntem! Nte ededi, ukara Babylon ikebịghike. N̄kpọ nte isua 200 mbemiso n̄kpọntịbe oro, Jehovah ama owụk ete: “Ka kenịm owo ukpeme, yak enye obụk se okụtde.” Nso mbụk ke owo ukpeme emi ekenyene nditan̄a? “Babylon ọmọduọ, ọmọduọ; enye omonyụn̄ anuak kpukpru edisọi mbiet mme abasi esie adian ke isọn̄.” (Isaiah 21:6, 9) Edikem, ke 539 M.E.N., ntịn̄nnịm ikọ oro ama osu. Okopodudu Babylon ama ọduọ, ndien ibịghike ikọt ediomi Abasi ẹma ẹkeme ndifiak nnyọn̄ọ obio emana mmọ.

7. (a) Nso ke mme Jew ẹkekpep ẹto ntụnọ Jehovah? (b) Mme Jew ẹmi ẹkenyọn̄ọde ntan̄mfep ẹdi ẹkeduọ ẹdụk mme n̄kpọ etabi ewe, ndien ye nso utịp?

⁷ Mme Jew ẹmi ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ ẹma ẹkpep n̄kpọ emi akanamde mmọ ẹkpọn̄ ukpono ndem ye ido ukpono ubụpekpo. Nte ededi, ke ediwak isua oro ẹkebede, mmọ ẹma ẹduọ ẹdụk mme n̄kpọ etabi efen. Ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece ama omụm ndusụk mmọ. Mmọ en̄wen ẹma ẹma item owo ẹkan Ikọ Abasi. Ufreidụt ama atap mbon efen efen ada. (Mark 7:13; Utom 5:37) Etisịm ini emi Jesus akamanade, idụt oro ama afiak ọwọn̄ọde ọkpọn̄ edisana utuakibuot. Ke adan̄aemi ndusụk mme Jew ẹkenyịmede eti mbụk emi Jesus ọkọkwọrọde, idụt oro ke ofụri ofụri ama esịn enye ndien ke ntem Abasi ama esịn mmọ. (John 1:9-12; Utom 2:36) Israel ikedịghe aba ntiense Abasi, ndien ke isua 70 E.N., ẹma ẹfiak ẹsobo Jerusalem ye temple esie, isan̄ enye emi udịmekọn̄ Rome okosobo.—Matthew 21:43.

8. Mmanie ẹkekabade ẹdi ntiense Jehovah, ndien ntak emi item oro Paul ọkọnọde ntiense emi ekedide ekemini?

⁸ Kan̄a ke emi, “Israel Abasi” eke mme Christian ama amamana, ndien enye emi idahaemi akanam utom nte ntiense Abasi ọnọ mme idụt. (Galatia 6:16) Inikiet inikiet, Satan ama aduak ndibiat obufa idụt eke spirit emi. Etisịm utịt akpa isua ikie, ẹma ẹkụt mme odudu isio n̄ka ke mme esop. (Ediyarade 2:6, 14, 20) Item Paul ekedi ekemini: “Ẹkpeme mbak owo ekededi edidu, eke adade ifiọk owo ye ikpîkpu abian̄a eke asan̄ade ye se owo ekpepde obụme mbufo; nte asan̄ade ekekem ye mme enyene-odudu eke ẹkarade ererimbot, mînyụn̄ isan̄ake ikekem ye Christ.”—Colossae 2:8.

9. Kpa nte Paul ọkọnọde item aban̄a, n̄kpọntịbe ewe akanam Christendom edidu?

⁹ Ke akpatre, ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece, mme ekikere ido ukpono Babylon, ndien ke ukperedem utọ “ọniọn̄” owo nte ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ye akwa nsụkuyo ẹma ẹsabade ido ukpono ediwak owo ẹmi ẹkedọhọde nte idide mme Christian. Edi nte Paul ekebemde iso etịn̄ ete: “Mmọfiọk nte, ke mma nnyọn̄, mme idiọk unam ẹyedụk ke otu mbufo, idinyụn̄ ituaha otu erọn̄ mbọm; mme owo ẹyenyụn̄ ẹdaha ẹda ke otu mbufo ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ, man ẹdudi mbet ẹtiene mmọ.” (Utom 20: 29, 30) Nte utịp nsọn̄ibuot emi, Christendom ama edidu.

10. Mme n̄kpọntịbe ewe ẹkenam ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke idịghe kpukpru owo ẹkeyak idem ẹnọ mbiara utuakibuot oro ẹtuakde ke Christendom?

¹⁰ Mbon oro ẹnen̄erede ẹyak idem ẹnọ edisana utuakibuot ẹkenyene ‘ndisọn̄ọ n̄n̄wana kaban̄a ikọ mbuọtidem, emi ẹkeyakde ini kiet ko ẹsịn nti ikọt Abasi ke ubọk.’ (Jude 3) Nte ntiense oro ẹtiede ẹban̄a edisana utuakibuot ye Jehovah eyebe efep ke isọn̄? Baba. Nte ini edisobo ọsọn̄ibuot Satan ye kpukpru utom esie akasan̄ade ekpere, ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke idịghe kpukpru owo ẹkeyak idem ẹnọ utuakibuot nsọn̄ibuot oro ẹtuakde ke Christendom. Ke utịt utịt ikpehe ọyọhọ isua ikie 19, ke Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., ẹma ẹtịm otu nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹmi ẹnyenede esịt akpanikọ ndien ẹma ẹkabade ẹdi ntọn̄ọ otu ntiense Abasi eke eyomfịn. Mme Christian ẹmi ẹma ẹdụri ntịn̄enyịn ẹwụt uyarade N̄wed Abasi nte ke utịt editịm n̄kpọ oro odude ke emi ama ekpere. Nte ntịn̄nnịm ikọ Bible okowụtde, “akpatre” ini ererimbot emi ama ọtọn̄ọ ke 1914 ndien idiọn̄ọ esie ekedi ntọn̄ọ akpa ekọn̄ ererimbot. (Matthew 24:3, 7) Ọkpọsọn̄ uyarade odu nte ke ẹkesion̄o Satan ye udịm mme demon esie ẹfep ke heaven ke isua oro ama ekebe. Ọyọhọ isua ikie 20 emi ọyọhọde mi ye mfịna ọmọnọ in̄wan̄în̄wan̄ uyarade aban̄ade edinam Satan ye n̄wọrọnda edisu idiọn̄ọ ubọn̄ ubọn̄ edidu Jesus ke odudu Obio Ubọn̄ eke heaven.—Matthew, ibuot 24 ye 25; Mark, ibuot 13; Luke, ibuot 21; Ediyarade 12:10, 12.

11. Nso ke Satan akan̄wana ndinam, edi didie ke ukeme esie okokpu?

¹¹ Ke June 1918, Satan ama an̄wana idat idat ndisọhi nditọ ukpepn̄kpọ Bible oro mfep, ẹmi ini oro ẹkekwọrọde ikọ ke ibat ibat idụt. Enye ama odomo n̄ko ndibiat n̄ka mmọ emi ibet enyịmede, kpa Watch Tower Bible and Tract Society. Ẹma ẹkọbi mme akamautom N̄ka, ẹdoride mmọ ikọ ke nsu ẹte ke ẹsọn̄ ibuot ye ukara, nte ẹkenamde ye Jesus ke akpa isua ikie. (Luke 23:2) Edi ke 1919, ẹma ẹsana mme akamautom ẹmi ẹyak, anamde mmọ ẹkeme ndika iso ke utom mmọ. Ke ukperedem, ẹma ẹtebe mmọ ikpe ofụri ofụri.

“Owo Ukpeme” ke Ekpeme

12. Mmanie mfịn ẹnam otu owo ukpeme Jehovah, m̀mê “owo ukpeme,” ndien nso edu ke mmọ ẹnyene?

¹² Ke ntre, ke ini “utịt ini” ọkọtọn̄ọde, Jehovah ama afiak enyene owo ukpeme, anamde mme owo ẹdu ke edidemede ẹban̄a mme n̄kpọntịbe oro ẹnyenede n̄kpọ ndinam ye edisu mme uduak Esie. (Daniel 12:4; 2 Timothy 3:1) Tutu esịm mfịn emi, otu owo ukpeme oro—mme Christian ẹmi ẹyetde aran, kpa Israel Abasi—ke anam n̄kpọ ke n̄kemuyo ye se Isaiah eketịn̄de aban̄a owo ukpeme eke ntịn̄nnịm ikọ oro: “Enye akpan̄ utọn̄ ata akamba eti-eti. Ndien enye etie ke enyọn̄ tower ofiori nte lion, ete, ‘Ọbọn̄, ami ndada kpukpru ini ke uwemeyo, ẹnyụn̄ ẹnịm mi ke itie-ukpeme ke ofụri okoneyo.’” (Isaiah 21:7, 8) Emi edi owo ukpeme emi adade utom esie ke akpan n̄kpọ!

13. (a) Nso etop ke owo ukpeme Jehovah atan̄a? (b) Didie ke ẹkeme ndidọhọ ke Akwa Babylon ọmọduọ?

¹³ Nso ke owo ukpeme emi okokụt? Ini kiet efen, owo ukpeme Jehovah, otu ntiense esie, ọkọtọt ete: “Babylon ọmọduọ, ọmọduọ; enye [Jehovah] omonyụn̄ anuak kpukpru edisọi mbiet mme abasi esie adian ke isọn̄.” (Isaiah 21:9) Isan̄ enye emi, ke Ekọn̄ Ererimbot I ama okokụre, edi Akwa Babylon, ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono, ke ẹdorode ẹfep ke n̄kokon̄ itie odudu esie. (Jeremiah 50:1-3; Ediyarade 14:8) Eyịghe idụhe! Akwa Ekọn̄ oro, nte ẹkekotde enye ini oro, ọkọtọn̄ọ ke Christendom, emi mme ọkwọrọ ederi ke edem mbiba ẹkenamde ekọn̄ etetịm ọsọn̄ ubọk ebe ke ndisịn udọn̄ nnọ mfọnn̄kan n̄kparawa mmọ ndika ekọn̄. Nso n̄kpọ bụt ke emi edi ntem! Ke 1919, Akwa Babylon ikekemeke ndibiọn̄ọ Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro, ndibọhọ idaha emi mmọ mîkanamke utom nnyụn̄ ntọn̄ọ ubịnikọt unọ ikọ ntiense ofụri ererimbot oro osụk akade-ka iso. (Matthew 24:14) Oro ekedi idiọn̄ọ iduọ ọnọ Akwa Babylon, kpa nte edisana Israel nyak ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N. ekedide idiọn̄ọ nsobo ọnọ Babylon eset.

14. Ewe magazine ke otu owo ukpeme Jehovah ada anam n̄kpọ ke n̄wọrọnda usụn̄, ndien didie ke Jehovah ọdiọn̄ edida oro ẹdade enye ẹnam n̄kpọ?

¹⁴ Otu owo ukpeme kpukpru ini esinam utom  esie ke ifịk ye ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinam se inende. Ke July 1879, Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹtọn̄ọ ndimịn̄ magazine emi, emi ẹkediọn̄ọde ini oro nte Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence. Nsiondi (Ikọmbakara) kiet kiet ọtọn̄ọde ke 1879 tutu esịm December 15, 1938, ama enyene mme ikọ ẹmi ke ikpaedem esie “‘Andikpeme, Edi N̄kanika Ifan̄ ke Okoneyo?’—Isaiah 21:11.” * Ke edinam akpanikọ, ke isua 120 Enyọn̄-Ukpeme ekpeme mme n̄kpọntịbe ererimbot ye se mmọ ẹwọrọde ke ntịn̄nnịm ikọ. (2 Timothy 3:1-5, 13) Otu owo ukpeme Abasi ye nsan̄a esie ẹdide “mme erọn̄ en̄wen” ẹda magazine emi ẹtan̄a ye ifịk ẹnọ ubonowo nte ke ediwụt unen itie edikara Jehovah ebe ke Obio Ubọn̄ Christ emekpere. (John 10:16) Nte Jehovah ọdiọn̄ magazine emi? Ọfọn, ọtọn̄ọde ke akpa nsiondi esie emi ekedide idem 6,000 ke 1879, ẹsuan Enyọn̄-Ukpeme ke ofụri ererimbot ẹsịm se iwakde ibe idem 22,000,000 ke usem 132—121 ke otu mmọ ẹmi ẹdi se ẹmịn̄de ke ukem ini. Odot didie ntem nte ke magazine ido ukpono oro ẹsuande atara akan ke isọn̄ ekpenyene ndidi enye oro okponode enyịn̄ Abasi akpanikọ, Jehovah!

N̄kaiso Edinam Asana

15. Ewe n̄kaiso edinam asana ọkọtọn̄ọ idem mbemiso 1914?

¹⁵ Ke n̄kpọ nte isua 40 tutu esịm ini emi ukara Christ eke heaven ọkọtọn̄ọde ke 1914, ẹma ẹnam Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹwọrọ ke ufụn ediwak ukpepn̄kpọ Christendom ẹmi mîdịghe eke Bible, utọ nte baptism nseknditọ, ukpọn̄ owo eke mîkemeke ndikpa, purgatory, ndutụhọ hell ikan̄, ye Abasi-Ita-ke-Kiet. Edi ama ada ini efen efen ndision̄o kpukpru ukwan̄ ekikere mfep. Ke uwụtn̄kpọ, ke iduọk isua 1920 ediwak Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹsidian n̄kpọ mbana oro enyenede cross emi ayarade anyanya ke ọfọn̄ mmọ, ndien mmọ ẹma ẹsinịm usọrọ Christmas ye mme usen nduọkodudu mme okpono ndem eken. Nte ededi, man utuakibuot asana, ana ẹsion̄o kpukpru idiọn̄ọ ukpono ndem ẹfep. Ana Ikọ Abasi, kpa Edisana Bible, edi n̄kukụre isọn̄ mbuọtidem ye usụn̄ uwem Christian. (Isaiah 8:19, 20; Rome 15:4) Akwan̄a ndidian n̄kpọ ke Ikọ Abasi m̀mê ndisio n̄kpọ ekededi mfep ke enye.—Deuteronomy 4:2; Ediyarade 22:18, 19.

16, 17. (a) Ewe nsunsu ekikere ke otu owo ukpeme ekenyene ke ndusụk isua? (b) Nso idi nnennen edinam “itie-uwa” ye “adaha” ke “Egypt” an̄wan̄a?

¹⁶ Uwụtn̄kpọ kiet oyodori nsọn̄uyo ke nte edumbet emi edide akpan n̄kpọ. Ke 1886 ke ini C. T. Russell okosiode n̄wed emi ẹkedidiọn̄ọde nte The Divine Plan of the Ages, eboho n̄wed emi ama enyene chart emi akadade emana ubonowo ekeyịri ye Akwa Ibombom eke Egypt. Ẹkekere ẹte ke itiat udi Pharaoh Khufu emi ekedi adaha oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Isaiah 19:19, 20: “Ke usen oro, itie-uwa ayada ọnọ Jehovah ke ufọt isọn̄ Egypt, adaha oyonyụn̄ ada ọnọ Jehovah mme udịm ke edem adan̄a esie. Ndien enye ayada nte n̄kpọ idiọn̄ọ ye ntiense ọnọ Jehovah mme udịm ke isọn̄ Egypt.” Nso ebuana ke ibombom emi ekpenyene ye Bible? Ọfọn, ke uwụtn̄kpọ, ẹkedọhọ ke uniọn̄ ndusụk usụn̄otop ke Akwa Ibombom emi owụt ini emi “akwa ukụt” eke Matthew 24:21 editọn̄ọde, nte akan̄wan̄ade owo ini oro. Ndusụk Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹsịn idem ke ndidomo ndusụk ikpehe ibombom emi man ẹbiere mme utọ n̄kpọ nte usen emi mmọ ẹdikade heaven!

¹⁷ Ke ediwak isua ẹma ẹda se ẹkotde Bible Itiat emi ke ọsọn̄urua n̄kpọ, tutu nsiondi Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke November 15  ye December 1, 1928, ẹkenam an̄wan̄a nte ke iyomke Jehovah ada itiat udi emi mme pharaoh ẹdide mme okpono ndem ẹkebọpde onyụn̄ enyenede mme idiọn̄ọ edisiak ntantaọfiọn̄ eke mme demon man ọsọn̄ọ ikọ ntiense oro ẹnọde ke Bible. Utu ke oro, ẹma ẹkụt ẹte ke ntịn̄nnịm ikọ Isaiah enyene se ọwọrọde ke n̄kan̄ eke spirit. Nte edide ke Ediyarade 11:8, “Egypt” ada aban̄a ererimbot Satan. ‘Itie-uwa Jehovah’ anam nnyịn iti mme uwa ẹmi ẹnyịmede oro mme Christian ẹmi ẹyetde aran ẹwade ke adan̄aemi mmọ ẹdide mme odudụn̄ ke ererimbot emi. (Rome 12:1; Mme Hebrew 13:15, 16) Adaha emi adade ke “edem adan̄a” Egypt owụt esop mme Christian ẹmi ẹyetde aran, emi edide “adaha ye isọn̄ eke akpanikọ Abasi odorode ke esịt” emi onyụn̄ adade nte ntiense ke “Egypt,” kpa ererimbot oro mmọ ẹdikpọn̄de.—1 Timothy 3:15.

18. (a) Didie ke Jehovah aka iso ndinam mme n̄kpọ ẹn̄wan̄a nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹmi ẹnyenede esịt akpanikọ? (b) Edieke ọsọn̄de Christian ndidiọn̄ọ itien̄wed Abasi oro ẹnamde an̄wan̄a, nso idi eti edu ndinyene?

¹⁸ Nte mme isua ẹbede, Jehovah aka iso ndinam akpanikọ ọdọdiọn̄ an̄wan̄a nnyịn, esịnede ndinam ntịn̄nnịm ikọ esie etetịm an̄wan̄a. (Mme N̄ke 4:18) Ke mme isua ndondo emi, ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn ndifiak nse man itịm ifiọk—ke adianade ye mme n̄kpọ en̄wen—emana oro mîdibehe ifep mbemiso utịt edide, n̄ke erọn̄ ye ebot, mbubiam n̄kpọ ye ini emi enye edidade ke edisana ebiet, obufa ediomi, edikpụhọde mbiet, ye n̄kukụt temple eke n̄wed Ezekiel. Ndusụk ini ekeme ndidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ mme utọ obufa usụn̄ edinam an̄wan̄a oro ndin̄wan̄a nnyịn, edi nte ini akade mme ntak ẹnamde mmọ ẹsina in̄wan̄în̄wan̄. Edieke obufa usụn̄ emi ẹnamde itien̄wed an̄wan̄a mîn̄wan̄ake Christian ọyọhọ ọyọhọ, enye ayanam ọfọn ndida nsụhọdeidem ntịn̄ mme ikọ prọfet Micah: “Nyebet Abasi emi anyan̄ade mi.”—Micah 7:7.

19. Didie ke nsụhọ oro ẹyetde aran ye nsan̄a mmọ ẹmi ẹdide mme erọn̄ en̄wen ẹwụt uko ebietde eke lion ke ukperedem ini ẹmi?

 ¹⁹ Ti ete ke owo ukpeme oro ama “ofiori nte lion, ete, ‘Ọbọn̄, ami ndada kpukpru ini ke uwemeyo, ẹnyụn̄ ẹnịm mi ke itie-ukpeme ke ofụri okoneyo.’” (Isaiah 21:8) Nsụhọ oro ẹyetde aran ẹwụt uko ebietde eke lion ke ndiyarade nsunsu ido ukpono nnyụn̄ n̄wụt mme owo usụn̄ emi adade esịm ifụre. (Ediyarade 18:2-5) Nte “asan̄autom emi anamde akpanikọ, onyụn̄ enyenede ọniọn̄,” mmọ ẹnọ mme Bible, mme magazine, ye mme n̄wed eken ke ediwak usem—“udia ke edikem ini.” (Matthew 24:45) Mmọ ẹda usụn̄ ke nditan̄ “akwa otu owo . . . eke ẹtode ke kpukpru obio ye esien ye idụt ye usem” mbok. Iyịp ufak Jesus anam mmọ ẹmi n̄ko ẹsana ndien mmọ ẹwụt ke mmimọ imenyene uko nte lion ke ndinam n̄kpọ Abasi “uwemeyo ye okoneyo.” (Ediyarade 7:9, 14, 15) Nso mbun̄wụm idu ke isua emi ekebede ke utom ekpri otu Mme Ntiense Jehovah ẹmi ẹyetde aran oro ẹsụhọde ye nsan̄a mmọ, kpa akwa otuowo? Ibuotikọ nnyịn emi etienede eyetịn̄.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

Nte Afo Emeti?

• Mme ntiense ewe ke Jehovah okosio edi ke mme isua ẹmi ẹbede?

• Nso idi ntọn̄ọ Akwa Babylon?

• Ntak emi Jehovah akayakde ẹsobo Jerusalem, ibuot obio ntiense esie, ke 607 M.E.N.? ke 70 E.N.?

• Nso edu ke otu owo ukpeme Jehovah ye nsan̄a mmọ ẹwụt?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise ke page 7]

“Ọbọn̄, ami ndada kpukpru ini”

[Mme ndise ke page 10]

Otu owo ukpeme Jehovah ẹda utom mmọ ke akpan n̄kpọ