BEN byala ba kiṅ’a dibie̱ Salomo be matele̱ye̱ bwambwam jo̱nge̱le̱ la bato ba benama jombwea longe̱. Yen ebe kana longe̱ leno̱ esungu kwedi pe̱ ndaki, bato ba mawasa botea kwaṅ o wengisane̱ y’ebe̱yedi. Di be̱n myango na maso̱mandala jita, ońola bato ba wasi mwano mu mabole̱ ná ba si wo̱.

K’eyembilan, di kwaleye ońola Gilgamesh kiṅ’a Sume̱r po̱. Myango ma ńai na ńai mi langwabe̱ jombwea longe̱ lao. Mō̱ mi tilabe̱ o kalati ni belabe̱ ná L’Épopée de Gilgamesh, mi malangwa ná alo o wasa nje bola ná a si wo̱. Nde a si we̱li so̱ nje a tano̱ a wasa.

O ebwe’a mbu e londe̱ 4 B.P.A., bawase̱ wengisane̱ ebe̱yed’a mambo (alchimistes) o Kina ba keki o pungwa beńo̱n bena ba tano̱ bo̱nge̱le̱ ná be mabola longe̱ la bwindea. Be beńo̱n be ta be be̱ne̱ mercure na arsenic. E me̱ne̱ne̱ ná be beńo̱n nde be bo jita la banedi ba Kina. O Eropa ńa kwaṅ, bawase̱ wengisane̱ ebe̱yed’a mambo ba keki o bola ná gol e timbe lambo moto eno̱ ná a da, ebanja ba ta bo̱nge̱le̱ ná kana gol e si mańamano̱, nika ńe ná e ko̱ko̱ longe̱ la bato.

O nin we̱nge̱, mado̱kita me o wasa bia ońola nje bato ba madunano̱. Ka nje te̱ e tano̱ na bapungwe̱ “beńo̱n ba longe̱ la bwindea,” muwaso mabu mu malee̱ ná dipita la bo̱le̱ bodun na kwedi di dia di londi bato o mo̱nge̱le̱. Nde muwaso mabu mu wan nde nje e?

Bamabie̱ bena ba mombweye̱ no̱k’a ńolo ba be̱n buka 300 ba beteledi ba njo̱m a bodun na kwedi. O min mimbu mi tombi, bamabie̱ ba tongwe̱le̱ o muwaso mabu, o bola ná no̱k’a ńolo ya ńama na ya bato i bate be̱ longe̱ pond’a bwaba. Nik’e tute̱le̱ so̱ bato ba m’bwaṅ bō̱ o bola mo̱ni o sue̱le̱ bamabie̱ ná ba we̱le̱ so̱ “ońola nje di mawo̱no̱.” Nje so̱ ba bolino̱ e?

Miwe̱n o bata ko̱ko̱ longe̱. Bamabie̱ bō̱ ba mo̱nge̱le̱ ná nje e mapo̱ye̱ télomères nde e mabole̱ ná di dune. Télomères ye nde masu ma chromosomes. Niponda no̱ki yeno̱ o jaba ńolo na mo̱me̱ne̱ ná i to̱nde, télomères nde i mongwane̱ o kombe̱ mwe̱ndi mwe oteten a yi no̱ki. Nde ponda te̱ no̱k’asu i mabano̱ ńolo, télomères i mabata nde be̱ esungu. Nik’e mabola ná na ponda, no̱k’asu i s’aba pe̱ ńolo, na biso̱ di botea o duna.

 Elizabeth Blackburn, ńena nu kusi musesako ońola ebol’ao o mbu 2009, na mako̱m mao m’ebolo, ba so̱i lambo di mabole̱ ná télomères i si pomane̱ pe̱ o sinea, nje yena e mabole̱ ná no̱ki i si duna pe̱. To̱ na nika, babo̱me̱ne̱ bembi ná “télomères i titi ná i ko̱ko̱ longe̱ o mbad’a betańsedi, i titi ná i bola ná longe̱ la moto di bate be̱ bwaba tobotobo buka nje leno̱ tatan.”

Batea la no̱k’asu ya ńolo ngińa le nde mbadi nipe̱pe̱ ńa janane̱ bodun. Ponda no̱k’asu ya ńolo i madunano̱ ńai i titino̱ pe̱ ná yaba ńolo na mo̱me̱ne̱, ńol’asu e si mawe̱le̱ pe̱ janane̱ maboa, na biso̱ di kumwa be̱ne̱ jita la sese. O min mimbu mi tombi o Fre̱nsi, bamabie̱ ba tongwe̱le̱ o batea no̱k’a bato ba ta ba mádune̱ jita ngińa; na yin i botea pe̱te̱ o jaba ńolo. Mudie̱le̱ y’epep’a muwaso, Professeur Jean-Marc Lemaître a kwali ná ebol’abu e lee̱le̱ ná be ná ba bola ná no̱ki i mádune̱ i boteye pe̱te̱ o jaba ńolo.

Bamabie̱ jita ba memba ná to̱ na nje ye̱se̱ e mabolane̱ o janane̱ bodun, longe̱ la bato di titi ná di bata be̱ bwaba buka nje leno̱ we̱nge̱. Ye mbale̱ ná botea o ebwe’a mbu e londe̱ 19, longe̱ la bato di bati be̱ bwaba. Nde nika ńe nde ońolana bato ba mapo̱ngo̱ miwe̱n o be̱ bosangi, myanga mye pe̱ jita mena mi meke̱ maboa, mi mabo̱lise̱ pe̱ mo̱. Bamabie̱ bape̱pe̱ ba mo̱nge̱le̱ ná longe̱ la moto di titi ná di bata be̱ bwaba buka nje leno̱ we̱nge̱.

Ye we̱nge̱ lambo ka 3 500 ba mbu, mutiled’a Bibe̱l Mose embino̱ ná: “Longe̱ lasu di minda nde musamba ma mbu, nde di buki te̱ nika, ke̱ di mabe̱ mulo̱mbi, nde ke̱ kumb’a longe̱ ńe̱se̱ ńe te̱ nde ntu na take; ebanja di mawamse̱ tomba, na biso̱ di pumwa wone̱.” (Myenge 90:10) To̱ na miwe̱n me̱se̱ bato ba mapo̱ngo̱no̱ o ko̱ko̱ longe̱ lasu, mambo me te̱ nde ka nje te̱ Mose a tilino̱.

O mune̱ mudi, bewekedi bō̱ be ná be be̱ longe̱ buka na 200 ba mbu, myele mō̱ pe̱ lokoli la mbu. Di kobisane̱ te̱ longe̱ lasu na la ben bewekedi to̱ na la bewekedi bepe̱pe̱, je ná di baise̱ ná ‘Mo̱ moto a wekabe̱ nde o be̱ longe̱ ońola 70 to̱ 80 ma mbu e?’