Wóón ena liosun minen áchem mi ffér seni faú, a wor ruu lios mi eliosu eú mettóch mi iteféúló a fis lón Rom lóóm. A mmen amwarar pwe ena liosun minen áchem a riri ngeni ewe Paipel, nge ese kon lien chómmóng aramas ra silei ena. Ena liosun minen áchem itan Arch of Titus, a eú minen pwáraatá usun amwararen tichikin pwénútáán ekkewe oesini lón Paipel.

Lón fansoun néún Jesus kewe aposel, Mwúún Rom a fen nemenem seni Britain ngeni Gaul (France lón ei fansoun) tori Isip. Me meinisin ekkena fénú ra fókkun núkúnúkéch me wéúéch. Nge mi wor eú leeni mi towau itan Jutea mi menemenemmang me a kan elichippúngú ewe mwúún Rom.

Ewe Encyclopedia of Ancient Rome a erá: “Jutea eú me lein ekkewe fitu fénú fán nemenien mwúún Rom mi fókkun watte ar koputfengen me ena mwú. Ekkewe chón Jus ra oput néúr kewe masta chón ekis mi kan turunufasa ar kewe eéreni, nge ekkewe chón Rom ra pwal oput án chón Jus tipeweires ina popun ra fókkun eriáfféúr.” Chómmóng chón Jus ra áneánei pwe epwe wor néúr souemmwen epwe angasereló seni ekkewe chón Rom mi ánioput me rer, me eliwinisefááli lingen ewe mwúún Israel. Nge lón ewe ier 33, Jesus Kraist a apasa pwe Jerusalem epwe kúna watteen kata.

Jesus a apasa: “Pun epwe war ewe fansoun pwe chon oputom repwe pwelifeiliik, repwe aüetä ar ororen maun ünükum o rongeekela. Repwe unusen ataakola o niela ekewe aramas mi nonom lon tittum kewe. Esap wor eföü fau epwe chüen nom lon lenian.”​—Lukas 19:43, 44.

Ese mwáál ekkewe chón káé ra osukosuk ren minne Jesus a apasa. Ruu rán mwirin, lupwen ra nennelói ewe imwenfel Jerusalem, emén me leir a apasa: “Sense, nengeni lingöchün ekewe fau me ekewe imw!” Pwúngún pwe ekkóch ekkewe faú lón ewe imwenfel a lap seni 36 fiit ttamer, 16 fiit chélaper, me 10 fiit tekiar! Nge Jesus a ereniir: “Iei oua küna ekei mettoch meinisin. Nge epwe war ewe fansoun, lupwen esap fokun wor eföü fau epwe chüen nom lon lenian. Meinisin ekei fau repwe toropasetiu.”​—Markus 13:1; Lukas 21:6.

Jesus a pwal ereniir: “Lupwen oupwe küna pwe sounfiu ra pwelifeili Jerusalem, mürin oupwe silei pwe a arapoto fansoun an epwe tala. Mürin chokewe mi nom lon Jutea repwe sütä won ekewe chuk. Chokewe mi nom lon ewe telinimw repwe towu seni, nge chokewe mi nom lemäl resap tolong lon ewe telinimw.” (Lukas 21:20, 21) Iwe itá a pwénútá alon Jesus na?

Ilik me úlúngát ier a ló nge chón Jutea ra chúen riáfféú fán nemenien mwúún Rom. Nge lón ewe ier 66, ewe néúwis seni Rom lón Jutea itan Gessius Florus a soláái ekkewe moni seni ewe leenien iseisen moni lón ewe imwenfel, iwe ekkewe chón Jus ra fókkun song. Ekiseló mwirin ena, chómmóng chón Jus ra tolong lón Jerusalem me nieló ekkewe soufiun Rom mi nónnóm ikena ie, me ra fératá pwisin mwúúr mi imu seni mwúún Rom.

Ina epwe úlúngát maram mwirin, lap seni 30,000 soufiun Rom fán  emmwenien Cestius Gallus ra ló ngeni Jerusalem pwe repwe aúkatiw ewe féfférún ú ngeni. Ekkewe chón Rom ra mecheresin tolong lón ewe telinimw me atai ewe ttit me lúkún ikewe ewe imwenfel a nóm ie. Nge mwirin ena, ren eú popun sise silei, ekkewe soufiun Rom ra liwin seni. Ekkewe chón Jus mi ú ngeni mwúún Rom ra pwapwa me ra cheer. Pokiten ekkewe chón Rom me ekkewe soufiun Jus ra ló seni Jerusalem, iwe ekkewe Chón Kraist mi álleasochisi án Jesus we kapasen éúréúr ra sú seni Jerusalem me sútá wóón ekkewe chuuk pásini ewe Chénúpupu Jortan.​—Mateus 24:15, 16.

Mwirin eú ier, ewe mwúún Rom a pwal poputásefál le maunei Jutea fán emmwenien ewe meilapen soufiu itan Vespasian me néún we itan Titus. Iwe nge, ekiseló mwirin lón ewe ier 68, ewe sounemenemen Rom itan Nero a máló, iwe Vespasian a liwiniti Rom pwe epwe wisen nemenem. Iwe a likiti ngeni néún we Titus fitifengen me néún kewe 60,000 som soufiu ar repwe maun ngeni Jutea.

Fán ewe maram June lón ewe ier 70, Titus a ereni néún kewe soufiu ar repwe átterieló ekkewe irá lemalen Jutea ra kan ákkeni pwe repwe áeá le aúetá ewe ttit mi pwellifeili Jerusalem rúáánú esopw mwail ttaman. Lón September, ekkewe chón Rom ra solááni pisekin ena telinimw, mwirin ra kenaló ena telinimw me atatakkisieló imwenfelin we me tineifeseni eféú me eféú ekkewe faú lón, usun met Jesus a fen oesini. (Lukas 19:43, 44) Me ren eú repot pwe “arapakkan 500,000 ra ninniiló me Jerusalem me lón unusen ewe fénú.”

Lón ewe ier 71, Titus a liwiniti Itali, iwe ekkewe chón Rom ra fókkun mwasangasang me meseikeiti an liwin. Unusen ewe telinimw ra fiti apwapwaan ar win lón iolapen ena telinimw, me ra katol eú karis mi fókkun amwarar lap seni meinisin.

Ekkewe chón katol ra mwaar ren wakkatteen winner kewe pisek me wéú ra pwári atun ra karis wóón ekkewe alen Rom. Ra pwapwaiti le katol winner kewe siipw, ar kewe watteen minen ékúna ngeni aramas liosun pwóróusen ewe maun, me ekkewe pisek ra solááni seni ewe imwenfelin Jerusalem.

Lón ewe ier 79 Titus a wii seman we Vespasian lón wisan we sounemenemen Rom. Nge mwirin chék ruu ier, a weiweitá málóón Titus, iwe pwiin we itan Domitian a wisen nemenem. Mwirin chék ena, Domitian a aúetá eú liosun minen áchem fán iten an epwe elingaaló Titus.

Ikenái, iteiten ier fitengeréú aramas mi ló Rom ra ingeiti ena liosun minen áchem itan Arch of Titus. Ekkóch ra pwapwaiti an na minen áchem pún a mmen amwarar fférún, a cheme ngeni ekkóch watteen péchékkúlen án mwúún Rom nemenem lóóm, nge ekkewe pwal ekkóch ra chemeni talóón Jerusalem me imwenfelin we.

Iwe nge me ren ekkewe chón álleanifichi Paipel, ena Arch of Titus a fókkun watte lamotan. A ina eú minen pwáraatá mi ánnetatá anúkúnúkún me pwúngún ekkewe oesini lón Paipel me a leteló pwe ra pop seni Kot.​—2 Petrus 1:19-21.