1, 2. (a) Ifa usun a chék lallapóló tipefesen lón ei fénúfan? (b) Ikkefa ekkewe kapas eis sipwe pélúweni lón ei lesen?

IEI alon emén Chón Kraist fefin lón éérún Iurop usun minne mi fis ngeni me lóóm: “Seni lekúkkúni ua chék kúkkúna pwúngúngaw. Ina pwata, ua oput ewe mwékútúkútún politics me lón fénúei we, me ua penaatá angangen ú ngeni. Ren enletin, ren fite ier ua kammwet ngeni emén terrorist.” Emén Chón Kraist mwán lón éérún Afrika a áweweei pwata i emén mi mwánesól me lóóm, a erá: “Ua lúkú pwe ai we einang a lap mwen meinisin, me ua fiti eú kúmiin politics. Aua káé le nieló chón oputakem ren efóch siles, pwal mwo nge nieló pwisin chón ám einang ika ra peni pwal eú pekin.” Emén Chón Kraist fefin mi nóm central Iurop a erá: “Ua lifilifil aramas, ua oput chón pwal ekkóch fénú me chón pwal eú lamalam.”

² Lón ei fansoun, a chómmóngóló aramas mi eáni ewe esin ekiek usun met ekkena úlúmén ra piin eáni me lóóm. Chómmóng kúmiin politics ra féri angangen akkachofesá ren ar repwe tongeni pwisin útá wóón ar me wisen nemenem. Aramas ra kan ánini me tipefesen wóón politics. Lón chómmóng fénú, a lapóló án aramas kirikiringaw ngeni ekkewe chón ekis mi nóm lón fénúer. Ewe Paipel a fen oesini pwe aramas resap mochen  tipeeú ngeni met lón ekkeei ránin lesópwólóón. (2 Tim. 3:1, 3) Ifa usun Chón Kraist repwe akkamwéchú ar tipeeúfengen lón ei fénúfan mi chék lallapóló tipefesen lón? Sia tongeni káé chómmóng mettóch seni án Jesus leenien áppirú atun an a watte ewe osukosuk ren án aramas lón an we fansoun tipefesen wóón politics. Lón ei lesen, sipwe káé pélúwen ekkeei úlúngát kapas eis: Pwata Jesus ese fókkun mochen angolong lón mwékútúkútún ekkewe kúmiin politics? Ifa usun Jesus a pwáraatá pwe mi lamot néún Kot aramas resap álisatá pekin politics? Me ifa usun Jesus a áiti ngenikich pwe mi lamot sisap fókkun féri féfférún akkachofesá?

3, 4. (a) Met chómmóng chón Jus ra mochen epwe fis lón fansoun Jesus we? (b) Ifa usun ekkena ekiek a pwal kkúú ekiekin néún Jesus kewe chón káé?

³ Chómmóng me lein ekkewe chón Jus Jesus a afalafal ngeniir ra wesewesen mochen repwe ngaseló seni mwúún Rom. Eú kúmiin politics chón Jus mi ú ngeni Rom ra achocho úkúkún ar tufich le apéchékkúla ena ekiek. Chómmóng me leir ra tapweló mwirin emén re Kalilea itan Jutas, i a manaw atun fansoun Jesus we. Jutas i emén messaia chofona mi otupu chómmóng aramas. Emén souuruwo chón Jus itan Josephus a erá pwe Jutas a kan pesei chón Jus ar repwe fiu ngeni mwúún Rom, me a eita ngeni chókkewe mi mééni ar takises ngeni mwúún Rom “nissimwa.” Ekkewe chón Rom ra nieló Jutas. (Föf. 5:37) Ekkóch chón ena kúmi ra pwal mwo nge féri angangen akkachofesá pwe repwe apwénúetá ar mochen.

⁴ Lap ngeni chón Jus ra mwétéresiti warotoon ewe Messaia. Ra ekieki pwe ewe Messaia epwe angasereló seni chón Rom, me i epwe aúsefálietá mwúún Israel pwe epwe eú mwú mi lap. (Luk. 2:38; 3:15) Chómmóng ra lúkú pwe ewe Messaia epwe fératá eú mwú wóón fénúfan nge lón Israel. Lupwen epwe fis ena, iwe chón Jus meinisin mi nónnóm lón sókkopaten fénú wóón unusen fénúfan repwe liwiniti Israel. Pwal mwo nge Johannes Soupapatais a eisini Jesus: ‘En ewe eman epwe wareto, are sipwe witiwiti pwal eman?’ (Mat. 11:2, 3) Neman Johannes a ekieki ika epwe chúen wor pwal emén epwe etto me wisen angasaaló ekkewe chón Jus. Iwe mwirin och fansoun, rúúemén néún Jesus chón káé ra chuuri me wóón ewe al ngeni Emaus mwirin an we manawsefál. Ra apasa pwe ra áneán pwe Jesus epwe ewe emén epwe angasaaló Israel. (Álleani Lukas 24:21.) Ekiseló mwirin ena, ekkewe aposel ra eisini Jesus: “Äm Samol, ifa usun, kopwe aliwinisefäli ngeni Israel Mwün we lon ei fansoun?”—Föf. 1:6.

5. (a) Pwata chón Kalilea ra mochen Jesus epwe ar king? (b) Ifa usun Jesus a áwena ar ekiek?

⁵ Ekkewe chón Jus ra ekieki pwe ewe Messaia epwe ataweei ar kewe osukosuk. Neman ina ewe popun ekkewe chón Kalilea ra mochen Jesus epwe néúr king. Neman ra ekieki pwe i epwe emén sounemenem mi fókkun múrinné. A fókkun lipwákéch le fós ngeni aramas, a tongeni echikaraatá ekkewe mi semmwen, me a pwal mwo nge tongeni awora mwéngé ngeni chókkewe mi echik. Aramas ra máirú lupwen Jesus a amwéngééni 5,000 mwán. Iwe Jesus a mirititi met ewe ra mochen. Ewe Paipel a erá: “Jesus a silei pwe ra ekiekin feito o seikätä fän pöchökül pwe epwe ar king, iei mine a sü seniir o liwinsefälitä won ewe chuk.” (Joh. 6:10-15) Sorotá,  ese mwáál lupwen ekkewe aramas ra ekis mosonosonoló, Jesus a áwewe ngeniir pwe ese feito ren an epwe ataweei ar osupwang lón pekin aion, nge a feito pwe epwe asukuler usun Mwúún Kot. A ereniir: “Ousap angang fän iten mongö mi tongeni ngauala, nge oupwe angang fän iten mongö mi nonomola tori manau esemüch.”​—Joh. 6:25-27.

6. Ifa usun Jesus a affata pwe ese mochen wor an nemenem lón mwúún fénúfan? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

⁶ Ekis me mwen án Jesus máló, a mirititi pwe ekkóch néún kewe chón káé ra lúkú pwe epwele poputá le king me nemeni Jerusalem. Jesus a ereniir eú kapas áwewe usun ewe féún moni kolt pwe epwe álisiir le weweiti pwe esap fis ena. Ena kapas áwewe pwóróusen “eman mwän mi uputekia,” ina i Jesus, epwe ló ngeni eú fénú towau ren fansoun langattam. (Luk. 19:11-13, 15) Jesus a pwal affata ngeni Pontius Pilatus, emén néúwisin Rom, pwe i ese angolong lón mwékútúkútún mwúún fénúfan. Pilatus a eisini Jesus: “Ifa usun, en nöün chon Juta we king?” (Joh. 18:33) Neman Pilatus a niwokkus ren án Jesus epwe apéchékkúla ngeni ekkewe aramas ar repwe ú ngeni mwúún Rom. Nge Jesus a pélúweni: “Mwüi esap pop seni ei fanüfan.” (Joh. 18:36) Jesus ese fókkun mochen angolong lón politics pokiten an we Mwú epwe nónnóm láng. A apasa pwe an angang wóón fénúfan pwe epwe “pwärätä mine a let.”​—Álleani Johannes 18:37.

7. Pwata epwe tongeni weires ach sisap penaatá kúmiin politics pwal mwo me lón letipach?

⁷ Jesus a weweiti met an angang. Iwe ika sia pwal weweiti met ach angang, iwe sipwe túmúnúkich pwe sisap penaatá are álisatá kúmiin politics, pwal mwo nge lón letipach. Nge ese kan mecheres le féri ena. Emén chónemmwen mi wisen sáifetál a apasa pwe ekkewe aramas lón leenian we ra kon lululó. Ra fókkun sikásini pwisin fénúer, me lúkú  pwe manawer epwe échúló ika pwisin iir repwe nemenem. A pwal erá: “Kilisou pwe pwiich kewe Chón Kraist ra túmúnú ar tipeeúfengen ren ar nefotofot wóón ar angangen afalafala ewe kapas allim usun Mwúún Kot. Ra ápilúkúlúk pwe Kot epwe wisen pwákini féfférún pwúngúngaw me pwal ekkóch osukosuk aua nóm fan.”

8. Ifa ewe féfférún pwúngúngaw chómmóng chón Jus ra kúna lón fansoun Jesus we?

⁸ Fán chómmóng aramas ra fókkun angolong lón politics pokiten ar kúna chéúfetálin féfférún pwúngúngaw. Lón fansoun Jesus we, watteen án aramas tipefesen wóón kamétiwen takises a efisi ar repwe en me pekini eú pekin politics. Ren enletin, Jutas ewe re Kalilea a ú ngeni mwúún Rom pokiten ra rechisterini aramas pwe repwe silei ié kewe repwe kamétiw takises. A wor chómmóng takises repwe ménatiw, áwewe chék takises wóón fénúer, imwer, me minne a wor rer. Pwal och, ekkewe chón ioni takises ra fókkun pworoingaw, ina met a fen alapaaló ewe osukosuk. Fán ekkóch, ra ngeni ekkewe néúwisin mwú monien emichimich pwe repwe angei och wis, iwe mwirin ra áeámwáálli manamanen wiser le awatteeló néúr moni. Sakios, emén meilapen chón angei takises lón Jeriko, a pisekisekiló ren an otupu aramas me angei watte moni seniir.​—Luk. 19:2, 8.

9, 10. (a) Ifa usun ekkewe chón oputa Jesus ra sótun otupu le angolong lón eú án ewe mwú osukosuk? (b) Met sia tongeni káé seni met Jesus a pélúwen ngeni ar kapas eis? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

⁹ Ekkewe chón oputa Jesus ra sótun otupu pwe epwe angolong lón án aramas ei osukosuken mééni takises. Ra eisini usun ewe takisesin eféú denarius emén me emén chón Jus a kan ménatiw. (Álleani Mateus 22:16-18.) Ekkewe chón Jus ra wesewesen oput ena takises pokiten a áchema ngeniir pwe mwúún Rom a nennemeniir. “Chiechien Herotes,” chókkewe mi álisatá Herotes ra ekieki pwe ika Jesus epwe apasa pwe chón Jus itá resap ménatiw takises, iwe ra tongeni tipimwáál ngeni Jesus pwe i chón oputa mwúún Rom. Nge ika Jesus epwe apasa pwe mi lamot repwe ménatiw takises, iwe neman aramas repwe úkútiw le tapweló mwirin. Iwe, met Jesus a féri?

¹⁰ Jesus a túmúnú an esap fókkun angolong lón ei osukosuk. A apasa: “Oupwe ngeni Sisar mine än Sisar, nge oupwe ngeni Kot mine än Kot.” (Mat. 22:21) Jesus a silei pwe chómmóng chón angei takises ra pworoingaw, nge ese nefotofot wóón ena. A fen nefotofot wóón án Kot we Mwú, ewe epwe wesewesen pwákini án aramas osukosuk. Jesus a isetiw eú leenien áppirú fán itach. Mi lamot sisap pekini pekin politics inaamwo ika usun itá ewe epek a pwúngiéch nge ewe eú usun itá a pwúngúngaw. Chón Kraist ra nefotofot wóón án Kot we Mwú me met mi pwúng me ren Kot. Ina popun, sisap eáni ewe sókkun ekiek ren met itá epwe pwúngiéch me ese pwúngiéch, are fósongaw usun féfférún pwúngúngaw.​—Mat. 6:33.

11. Ifa usun sia tongeni álisi aramas le kúna enletin pwúngiéch?

¹¹ Chómmóng Chón Pwáraatá Jiowa ra fen sópwéch le péútaaló ekkewe sókkun ekiek mi péchékkúl ra piin eáni usun politics. Áwewe chék, me mwen án emén Chón Kraist fefin lón Britain silei ewe enlet, a káé lón university pekin mwékútúkútún mwicheichen  aramas. Iwe a poputá le péchékkúleló an ekiek usun politics. A erá: “Ua mochen upwe emén chón álisatá me apéchékkúla án ekkewe aramas mi chólochól pwúúng pokiten ra fókkun kúna pwúngúngaw. Inaamwo ika ua fókkun angéch le win lón ánini, nge ua chúen meefi lichippúng. Use mirititi pwe a lamot pwe populapen aapaap epwe katowu seni lón letipen aramas. Iwe nge, lupwen ua poputá le káé Paipel, ua mirititi pwe mi lamot upwe poputá lón pwisin letipei.” Emén pwiich fefin mi pwechepwech a wisen álisi le ekkesiwili meefien letipan. A pwal apasa: “Iei ngang emén regular pioneer lón eú mwichefelin sign language me ua káé le afalafal ngeni sókkopaten aramas.”

12. Ifa ewe sókkun “iis” Jesus a ereni néún kewe chón káé repwe túmúnúúr seni?

¹² Lón fansoun Jesus we, fán chómmóng ekkewe néúwisin lamalam ra álisatá ekkewe kúmiin politics. Áwewe chék, me ren eú puk itelapan Daily Life in Palestine at the Time of Christ pwe án chón Jus kewe pekin lamalam ra usun chék kúmiin politics. Iwe, Jesus a éúréúra néún kewe chón káé: “Oupwe tümwünüfichi o afälikemi ren ewe iis än ekewe Farisi me Herotes.” (Mark. 8:15) Lupwen Jesus a féúni Herotes lón ena wokisin, neman a fós usun ewe kúmiin aramas mi tapweló mwirin Herotes. Nge ewe pwal eú kúmi, ekkewe Farisi, iir ekkewe mi mochen chón Jus repwe imu seni mwúún Rom. Me ren ewe puken Mateus, Jesus a pwal éúréúra néún kewe chón káé seni ekkewe Satusi. Chókkana ra mochen Rom epwe sópweló le nemeniir pokiten ra eáni wis mi tekia mi watte manamaner. Jesus a éúréúra néún kewe chón káé pwe repwe túmúnúúr seni ewe “iis,” are áitien ekkena úlúngát kúmiin aramas. (Mat. 16:6, 12) Jesus a ngeniir ena éúréúr ekiseló mwirin án ekkewe aramas mochen pwe i epwe néúr king.

13, 14. (a) Ifa usun ekkewe osukosuk lón pekin politics me lamalam ra emmwen ngeni angangen akkachofesá me pwúngúngaw? (b) Pwata esap fókkun pwúng án emén epwe mwánesól, pwal mwo nge atun a kúna pwúngúngaw? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

¹³ Lupwen ekkewe lamalam ra pekini eú pekin lón politics, fán chómmóng a efisatá angangen akkachofesá. Jesus a áiti ngeni néún kewe chón káé ar repwe tipeppós me resap fókkun angolong lón mwékútúkútún mwú. Ina ewe eú popun ekkewe souasor mi lap me ekkewe Farisi ra mochen nieló Jesus. Ra niwokkus pwe aramas repwe aúseling ngeni me repwe úkútiw le tapweló mwiriir. Ika a fis ena, iwe epwe péút seniir ar nemenem lón pekin lamalam me pekin politics. Ra apasa: “Are sipwe mwüt ngeni an epwe sopwela lon ei sokun lapalap, aramas meinisin repwe lükü i. Mürin repwe feito o atai ach imwenfel o angeala aramasach.” (Joh. 11:48) Ina popun ewe Souasor mi Lap itan Kaifas a akkóta an epwe nieló Jesus.​—Joh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaifas a witiwit tori lepwin, mwirin a  tinaló ekkewe soufiu pwe repwe aresini Jesus. Nge Jesus a silei usun ena kókkótun ar repwe nieló i. Ina popun, atun an ewe sáingoon mwéngéfengen me néún kewe aposel, a ereniir ar repwe uwei fitefóch ketilas. A naf chék ruuofóch an epwe áiti ngeniir eú lesen mi lamot. (Luk. 22:36-38) Lón ena pwinin, eú mwichen aramas ra etto pwe repwe aresini Jesus. Petrus a fókkun song ren ei pwúngúngaw, iwe a úttawu néún we ketilas me pékú ngeni emén me lein ekkewe mwán. (Joh. 18:10) Nge Jesus a ereni: “Kopwe aliwinalong noumw ketilas lon sittan. Pun chokana mi nöünöü ketilas repwe mäla ren ketilas.” (Mat. 26:52, 53) Ifa ewe lesen mi fókkun lamot Jesus a áiti ngeni néún kewe chón káé? A lamot resap angolong lón mwékútúkútún fénúfan. Ina met Jesus a iótek usun lón pwal ena pwinin me mwen a fis ena. (Álleani Johannes 17:16.) Kot chék a wor an pwúúng le pwákini pwúngúngaw.

15, 16. (a) Ifa usun án Kot we Kapas a álisi Chón Kraist le ttiiseniir osukosuk? (b) Ifa sókkofesenin met Jiowa a kúna wóón fénúfan ikenái?

¹⁵ Emén Chón Kraist fefin lón éérún Iurop, ewe sia pwóróus usun me lepoputáán, a káé ena lesen. Iei alon: “Ua fen kúna pwe angangen akkachofesá ese aworato pwúngiéch. Ua kúna pwe chókkewe ra féri ena, fán chómmóng ra ninniiló. Nge chómmóng pwal ekkóch ra lichippúngúló. Ua fókkun pwapwa le silei me lón Paipel pwe Kot chék a tongeni atoto pwúngiéch mi enlet wóón fénúfan. Lón úkúkún 25 ier, ina ewe pwóróus ua kan esilefeili.” Ewe Chón Kraist mwán seni éérún Afrika, a siwili wokun siles ngeni efóch “ketilas” lón pekin lúkú, ina án Kot we Kapas. (Ef. 6:17) Iei, a afalafal ngeni sókkopaten aramas ese lifilifil usun pwóróusen kinamwe. Mwirin án ewe emén Chón Kraist fefin lón central Iurop wiliti emén Chón Pwáraatá Jiowa, a pwúpwúlú ngeni emén chón ewe einang a piin oput me lóóm. Iir me úlúmén ra féri ekkena siwil pokiten ra mochen áppirú Kraist.

¹⁶ A fókkun lamot ach sipwe féri ekkena esin siwil! Ewe Paipel a erá pwe aramasen fénúfan ra usun eú mataw ese tongeni pos me ese tongeni lúaló. (Ais. 17:12; 57:20, 21; Pwär. 13:1) Ekkewe osukosuk lón politics ra asonga aramas, etipefeseniir, me efisi féfférún akkachofesá. Nge kich sia kinamwe me sia tipeeúfengen. Lupwen Jiowa a kúna án aramasen ei fénúfan kinikinfesen, ese mwáál a fókkun pwapwa le kúna tipeeúin néún kewe aramas.​—Álleani Sefanaia 3:17.

17. (a) Ikkefa ekkewe úlúngát alen ach sipwe tongeni álisatá tipeeúfengen? (b) Met sipwe káé lón en lesen mwirin ei?

¹⁷ Lón ei lesen, sia fen káé úlúngát alen ach sipwe tongeni álisatá tipeeúfengen, ikkeei: (1) Sipwe lúkú pwe án Kot we Mwú epwe áwena meinisin féfférún pwúngúngaw, (2) sisap fókkun angolong lón pekin politics, me (3) sipwe oput féfférún akkachofesá. Nge mi pwal wor eú mettóch epwe tongeni atai ach tipeeúfengen, ina ewe mettóch aapaap. Lón en lesen mwirin ei, sipwe káé ifa usun sipwe okkufu aapaap, usun chék met ekkewe popun Chón Kraist ra féri.