Konttenttiyaa bessa

Kesuwaa bessa

BENI TAARIKIYAA

Alhezena

Alhezena

NEENI Abu Ali Alhasan Ibn Alhaytam giyo bitaniyaabaa waaya erana. Arabattuwan al-Hasan giyo a sunttaa Arggo biittaa asay Laatine qaalan Alhezena gees. SHin i oottidobay nena goˈˈennan aggenna. I “saynisiyaara gayttidaagan keehi maaddiyaabaa oottida, erettida asatuppe issuwaa” gidiyoogee odettees.

Alhezeni ha wodiyan Iraaqen, Baasra giyoosan 965 M.Ln yelettiis. I keemisttiriyaa, hisaabiyaa, piiziksiyaa, xoolinttiyaabaa, xaliyaabaa, muuziqaabaa, pooˈuwaabaa, danttuwaabaanne harabaakka xannaˈiis. Nuuni a keehi nashshanaadan oottiyaabay aybee?

NAYLE SHAAFAA ZEERUWAA

Alhezena taarikee daro wodiyawu odettidaba. I Nayle SHaafaa zeeranawu halchidoogee odettees; shin Aswanen shaafay zeerettidoy hegaappe 1,000 gidiya layttay aadhin 1902na.

Qassi kixxidi heeraa bashshiya Nayle SHaafaa zeeridi Gibxxe biittaa koshaappe teqqanawu keehi koyiyoogaa Alhezeni yootiis. Kayro katamaa ayssiya Kalif al-Hakimi he qofaa siyidi, Alhezeni shaafaa zeeranaadan a Gibxxe xeegiis. SHin Alhezeni he shaafaa beˈidi, he oosoy a wolqqappe daro gidiyoogaa eriis. Ba qofaa sohuwaara laammiya he iita bitanee bana qaxxayennaadan yayyidi, Alhezeni ba shemppuwaa ashshanawu katamaa ayssiyaagee 1021n hayqqanaashin gooyida asa milatidi 11 layttaa deˈiis. Alhezeni hegaadan hanidi gooyiya asaa akkamiyoosan takkido he wodiyan hara darobaa oottanawu goˈettiis.

POOˈUWAABAA YOOTIYA SAYNISIYAA MAXAAFAA

Alhezeni he aakime keettaappe kiyidi pooˈuwaabaa yootiya, laappun shaahoy deˈiyo saynisiyaa maxaafatuppe dariya baggaa xaafi wurssiis; asay hegee “piizikisiyan keehi maaddida maxaafatuppe issuwaa” giidi qoppees. He maxaafan pooˈoy waanna waanna qalamiyawu waani shaahettiyaakko, pooˈoy heregan phoolidi waani simmiyaakko, qassi issibaa giddoora kanttiyo wode waani leeqqamiyaakko i loytti xannaˈidobaa qonccissiis. I ayfiyaa meretaabaanne hanotaabaa, qassi beˈidobaa shaakki eriyoogaabaakka xannaˈiis.

Alhezeni xaafidobay 13tta xeetu layttan Arabattuwaappe Laatine qaalawu birshshettiis; qassi hegaappe simmin deˈiya xeetu layttatun, Awurooppaa eranchati hegaa waabedan goˈettidosona. Alhezeni lenssiyaabaa xaafidobay issi lenssiyaa haraara gattidi teleskooppiyaanne maykiroskooppiyaa giigissidanne manaaxxiriyaa medhida Awurooppaa asata keehi maaddiis.

XUMA KIFILIYAA

Alhezeni alamiyan koyro erettiis giyo xuma kifiliyaa (kaameeraa obiskiyuura) giigissido wode, pootuwaa hiillawu keehi maaddiyaabaa akeekiis. He sohuwan “xuma kifiliyan” qiiba xooˈiyaara pooˈoy gelees; he xooˈiyaara geliya pooˈuwan karen deˈiya issibay son godaa bolli aadhi wodhidi beettees.

Alhezeni kaameeraa obiskiyuura giyo koyrobaa giigissius

Qassi 1800 heeran, he xuma kifiliyan beˈiyo misiliyaa oyqqi wottanawu maaddiya miishshaa goˈettiyoogee doomettiis. Hegee kaameeraa medhanawu maaddiis. Zammaana kaameera ubbaa hanotay, ubba qassi ayfiyaa hanotaykka he xuma kifiliyaa hanotaara issi mala. *

SAYNISIYAA HIILLAA

Alhezeni oottido keehi gitabaappe issoy meretan haniyaabaa xeelliyaagan i loytti pilggidobaa. I oottidobay he wode meeze gididaba gidenna. Issi qofay tumakkonne shaakki eranawu oottiyooban mali beˈida koyro asatuppe issoy a; asay likke giyoobawu naqaashi xayikko, he yohuwaa zaaretti pilgganawu yayyenna.

“Ammaniyoobaa naqaashan bessa!” giya qofay ha wodiyaa saynisee kaalliyo maara. Issi issi asay Alhezena “ha wodiyaa saynisiyaa hiillaa doomissida asadan” qoppees. Hegaappe denddidaagan, nuuni a keehi nashshoos.

^ MENT. 13 Arggo biittaa asay he xuma kifiliyaa hanotaynne ayfiyaa hanotay issi mala gidiyoogaa Yohaannis Kepeleeri 17tta xeetu layttan qonccissana gakkanaassi loytti akeekibeenna.