Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

O se Feiloa‘iga Uiga Ese ma Tafolā ‘Efu‘efu

O se Feiloa‘iga Uiga Ese ma Tafolā ‘Efu‘efu

O se Feiloaʻiga Uiga Ese ma Tafolā ʻEfuʻefu

TUSIA E LE TUSITALA O LE ALA MAI! I MEKISIKŌ

O le lagona muamua e oso aʻe pe a faalatalata atu i se tafolā o loo moe, o le maofa lea i lona telē. E matuā uiga ese lona tino mai ma e foliga e matuā malosi tele. E mafai ona e lagonaina lana mānava mai i lea taimi i lea taimi, ma atonu foʻi o loo pisi atu ni vai iā te oe e alu atu i lona pogaʻiisu. O le taimi lava lea ua iloa ai e le tagata o loo ia faalatalata atu i se meaola e matuā ese i lo le mea e masani ai; o se meaola e lē malamalama i ai, ma o lona tino e uiga ese, e uliuli lapotopoto.—Jacques-Yves Cousteau, o se tagata suʻesuʻe i meaola o le sami.

UA MATUĀ faamatalaina lelei e upu o loo taʻua i luga ia lagona na oo iā i matou a o faalatalata atu lo matou tamaʻi vaa i le mea e iai tafolā ʻefuʻefu i vai iila o Magdalena Bay i Baja California, i Mekisikō. Ua leva ona matou fia matamata i nei meaola tetele ofoofogia, e ō mai i ogāsami o Baja i tausaga taʻitasi e feusuaʻi ma fananau ai.

Na tapē le afi o le vaa e le alii na aveina i matou e matamata, ma aloalo lemū atu e faalatalata i tafolā. E foliga faalēano mai tafolā a o matou sōsō atu i ai. Sa matou matamata iā latou aga a o fefaamasaniaʻi, i le faataavalevale, ma feula vai, ma tuu maulu, ma faalialia o latou siʻusiʻu. O nisi sa na o na “matamata solo”—e mānu aʻe laʻitiiti o latou ulu mai le sami ma tilotilo solo i lo latou siʻomaga.

Na faamatala mai e le alii na matou ō e faapea e ui e faasā ona itiiti ifo ma le 100 futu lo matou va ma tafolā, e masani lava ona faalatalata ane tafolā fafine ma a latou tama i vaa, ma e latou te lē fefefe pe a paʻi atu i ai!

Se Taumafaiga ia Faasao

Ina ua uma la matou matamataga, na uunaʻia i matou e faia ni saʻiliʻiliga e tusa ai o nei meaola. Na matou iloaina ai e faapea i le senituri lona 19, na toeitiiti lava a lē toe iai ni tafolā i le itu i sasaʻe o le Pasefika ona o le naunau i ai o tagata e fagotaina tafolā. I se taimi mulimuli ane, na faaitiitia ai le manaʻomia o le suāuu ma le ponaivi o le tafolā, ma na maua ai le avanoa e tupu olaola ai ma faateleina lona aofaʻiga. Ae i tausaga e faasolo mai i le 1900, ina ua mafai e tagata fagota ona faamamā ma tuu aisa iʻa i o latou vaafagota, na toe amata ai foʻi le fagotaina o tafolā. Na faapena ai foʻi lea ona matuā faaitiitia le aofaʻi o tafolā ʻefuʻefu i le itu sasaʻe o le Pasefika.

I le 1947 na maua ai le puipuiga o nei tafolā ʻefuʻefu e ala mai i se faalapotopotoga, e taʻua o le Faalapotopotoga Faavaomalo mo Tafolā. I tausaga ia e leʻi leva atu ua faia ai foʻi e le malo o Mekisikō ni ogāsami e avea ma vaipanoa e faasao ai tafolā ma ua iai se ogāsami e faapitoa mo lea fuafuaga o le Vizcaíno Biosphere Reserve. * Ua lē o toe avea nei le tafolā ʻefuʻefu ma meaola e lamatia lona iai pea ona ua oo nei lona aofaʻiga i le 26,000.

La Latou Faigāmalaga Ofoofogia

E mamao lava i mātū, i ogāsami i Bering ma Chukchi, le mea e ō i ai tafolā ʻefuʻefu e fafaga i le taimi o le tau māfanafana. E matuā aai ai lava tafolā i tamaʻi ula ninii ma faalapopoʻa ai auā la latou malaga atu i le 10,000 maila agaʻi i saute i aloalo o Baja, ma toe malaga ese atu. E i le va o le tolu i le ono maila i le itula le saosaoa o la latou aau, ma e lua i le tolu masina le umi o la latou faigāmalaga. Ua aogā le tele o le gaʻo mai i o latou tino i le taimi o le faigāmalaga, faapea ma le taimi a o iai i Baja California, ona e tele lava ina maua le malosi o le tafolā mai le gaʻo lea o loo i lona tino.

E muamua ona taunuu tafolā fafine o loo totō i le aloalo, ma e fananau ai i inā i ogāsami toʻafilemu. E muamua mai i fafo siʻusiʻu o tafolā pepe i le taimi e fananau ai ma e tatau ona vave ona aveina aʻe i luga ina ia mafai ona latou mānava. E fesoasoani i ai i le taimi lea ni tafolā fafine se toʻalua, e tai pei o ni uso o lona tinā, e fai ma faatosaga. E 12 i le 13 masina e tau ave ai e le tinā lana pepe i lona manava, o lea la e taʻi lua i le tolu tausaga ma faatoʻā maua se pepe. Seʻi mafaufau i le fanau mai o se pepe e 1,500 pauna [680 kilokalama] le mamafa ma e tusa ma le 16 futu [5 mita] le umī!

E tusa ma le valu masina o susu le pepe, ma o lea suāsusu, e tusa ma le 53 pasene le tele o le gaʻo o loo iai—e faasefulu taimi e tele atu ai na i lo le susu o le povi. E nonofo ai pea tafolā i le aloalo mo le lua i le tolu masina, mai iā Ianuari seʻia oo i le ogatotonu o Mati. E aogā lea ina ia faapuputa ai pepe, ma maua ai le malosi mo le malaga atu i mātū, ma aogā le gaʻo i o latou tino e faamāfanafanaina ai i ogāsami mālūlū o le Atika.

Sa matou lagona le ofo e tusa o nei faamatalaga e faatatau i tafolā ʻefuʻefu, ma na atili ai ona manaia la matou matamataga, lea e lē mafai ona faagaloina. O lea ua uunaʻia i matou e manatunatu i upu a le Salamo 148:7: “Ia vivii atu iā Ieova ai le lalolagi o tanimo ma mea loloto uma.”

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 9 Ua faatagaina e le Faalapotopotoga Faavaomalo mo Tafolā ia tagata o Alaska ma Siberia e fagotaina le tafolā mo le na o le tausami ma mea e manaʻomia mo le ola. Ua aogā ia tuutuuga mo le sologa lelei o le tafolā ʻefuʻefu, auā o lea ua manatu nei i ai ia tagata o se meaola e lē feʻai, ona o uiga ia na taʻua e lē alii na avea i matou e matamata i tafolā.

[Pusa/Ata i le itulau 29]

LE AUALA E ʻAI AI

E leai ni nifo o le tafolā ʻefuʻefu, ae e iai ni ponaivi lanu samasama vaivai i ona tainifo (e pei ona faaalia i le ata). O nei ponaivi, e i le va o le lua i le sefulu inisi le uumi ma e i ona tainifo a luga. O le mea lea e faia ai ia ponaivi (keratin)—e tai pei lava o le mea lea e faia ai o tatou atigilima. E ʻai lenei tafolā i meaola o loo nonofo i le oneone o le sami. E na te mimitiina mai meaola ma ula ninii ona ia faaalu ese atu lea o le vai i le va o ponaivi o lona gutu.

[Ē Ana le Ata]

Courtesy Gray whales with Winston

[Pusa/Ata i le itulau 30]

FOLIGA O LE TAFOLĀ ʻEFUʻEFU

▪ E iai vaega papaʻe o le paʻu o le tafolā ʻefuʻefu—e māfua mai i sisi ma manu ninii o loo nonofo ai i lona paʻu.

▪ E oo atu i le 45 futu [14 mita] le tetelē o tafolā poʻa, e uumi atu nai lo o se pasi, ae e fai si lapopoʻa atu ai o tafolā fafine.

▪ O loo iai ni numi, e tusa e lua e oo i le lima le tele, o loo iai i le paʻu o le manava o le tafolā ʻefuʻefu, ma e mafai ai ona faatelē lona faaʻī i le taimi e ʻai ai.

▪ E 16 tone le mamafa e masani ona iai le telē o le tafolā ʻefuʻefu, ae o nisi e oo atu lava i le 30-40 tone.

▪ E taʻi tolu i le lima minute ma mānu aʻe i luga le tafolā e mānava, ae e mafai ona tuu maulu mo le 15 minute e aunoa ma se mānava.

[Ē Ana le Ata]

© Richard Herrmann/Seapics.com

[Ata i le itulau 29, 30]

“Matamata solo”

[Ē Ana le Ata]

© Michael S. Nolan/Seapics.com

[Ē Ana le Ata i le itulau 29]

© Howard Hall/Seapics.com