Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Waldensenan—Di Herehia pa Protestantismo

E Waldensenan—Di Herehia pa Protestantismo

E Waldensenan—Di Herehia pa Protestantismo

Tabata aña 1545 den e bunita region di Provence, Lubéron, den zùit di Fransia. Instigá dor di intoleransia religioso, un ehérsito a reuní pa bai kumpli ku un mishon horibel. E resultado tabata un siman di dramamentu di sanger.

NAN a destruí pueblonan, i enkarselá òf mata e habitantenan. Den un masakre ku a pone Europa tembla, sòldánan salbahe a kometé hopi krueldat. Nan a mata rònt di 2.700 hòmber i a manda 600 bai traha komo katibu riba barku di rema, pa no papia mes di e sufrimentu ku hende muhé i mucha a eksperensiá. Rei di Fransia i papa a elogiá e komandante militar ku a kumpli ku e kampaña sangriente aki.

Despues ku e Reformashon a dividí Alemania, e rei katóliko di Fransia, Fransisko I, a laga investigá e “herehia” ku tabatin den su teritorio. El a hasi esaki pasobra e manera ku protestantismo a plama tabata preokup’é. Loke outoridatnan na Provence a deskubrí no tabata algun kaso isolá di herehia, sino pueblonan kompleto di disidentenan religioso. Nan a pasa un dekreto pa kaba ku herehia i despues di tempu a ehekutá esaki ku e masakre di 1545.

Ken tabata e herehenan aki? I dikon nan tabata opheto di intoleransia religioso violento?

Di Rikesa pa Pobresa

Esnan ku a ser asesiná den e masakre tabata forma parti di un grupo religioso di siglo 12 ku tabata plamá den un parti grandi di Europa. E manera ku el a plama i sobrebibí pa vários siglo a pone ku el a gana un lugá importante den historia di disidentenan religioso. Mayoria historiadó ta di akuerdo ku e movementu aki a kuminsá rònt di aña 1170. Den e stat Lyons na Fransia tabatin un komersiante riku ku yama Vaudès i ku tabata masha interesá pa sa kon pa agradá Dios. Ta parse ku e konseho ku Hesukristu a duna un sierto hòmber riku pa bende su pertenensianan i duna na hende pober, a impreshon’é mashá. P’esei, despues ku Vaudès a perkurá pa su famia ta bon pará finansieramente, el a legumai su rikesa p’e prediká e Evangelio. (Mateo 19:16-22) No a dura mashá ku e tabatin su siguidónan ku despues a bira konosí komo waldense. *

Vaudès su interes prinsipal tabata hende pober, e obra di prediká i Beibel. Protesta kontra e luho ku kleronan tabata biba aden no tabata algu nobo. Pa algun tempu kaba, un kantidat di pastor disidente a denunsiá e abusu i práktikanan korupto ku iglesia tabata kometé. Pero Vaudès tabata un laiko meskos ku mayoria di su siguidónan. Esaki sin duda ta splika dikon el a haña ku tabata nesesario pa nan tin un Beibel den e idioma di pueblo. Dor ku ta pastor so por a haña iglesia su vèrshon latin di Beibel mira, Vaudès a duna enkargo pa tradusí e Evangelionan i otro bukinan di Beibel n’e dialekto franko-provensial, e idioma ku e pueblo komun tabata komprendé n’e partinan ost i sentral di Fransia. * Komo reakshon riba e mandato di Hesus pa prediká, e Pobernan di Lyons a subi kaya ku nan mensahe. (Mateo 28:19, 20) Historiadó Gabriel Audisio ta splika ku ta nan insistensia pa prediká públikamente a bira e kuestion krusial ku a influensiá iglesia su aktitut pa ku e waldensenan.

Di Katóliko pa Herehe

Den e tempu ei, pastornan a prohibí e trabou di prediká, i iglesia a asumí ku ta nan tabatin e derecho pa duna hende outoridat pa prediká. E pastornan a konsiderá e waldensenan komo hende ignorante i sin edukashon. Pero na aña 1179, Vaudès a buska outorisashon ofisial pa su trabou di prediká serka Papa Alehandro III. El a haña pèrmit pa prediká, basta ku e pastornan lokal tabata di akuerdo. Historiadó Malcolm Lambert ta remarká ku esaki “tabata práktikamente un rechaso total.” De fakto, Arsobispu Jean Bellesmains di Lyons a prohibí ofisialmente pa laiko prediká. Vaudès a reakshoná dor di sita Echonan 5:29: “Nos mester obedesé Dios mas ku hende.” Dor ku Vaudès no a kumpli ku e prohibishon, nan a ekspuls’é for di iglesia na 1184.

Ounke nan a saka e waldensenan for di e obispado di Lyons i a kore ku nan for dje stat na mal òrdu, ta parse ku outoridatnan no a yega mas leu ku e kondena inisial. Hopi hende komun i koriente a atmirá e sinseridat i estilo di bida di e waldensenan, asta e obispunan a sigui papia di nan.

Segun historiadó Euan Cameron, ta parse ku e predikadónan waldense no tabata “kontra Iglesia Romano djis pa ta kontra dje.” Simplemente nan “tabata kier a prediká i siña hende.” Historiadónan ta bisa ku práktikamente e movementu a ser obligá pa bira disidente dor di un seri di dekreto ku pokopoko pero sigur a redusí nan poder i influensia. E denunsianan di iglesia a kulminá den e prohibishon ku e di Kuater Konsilio Laterano a emití kontra e waldensenan na aña 1215. Kon esaki a afektá nan predikashon?

Nan Ta Bai Prediká den Skondí

Na aña 1217 Vaudès a muri, i persekushon a plama su siguidónan den vayenan alpino di Fransia, Alemania, nort di Italia i den e parti ost i sentral di Europa. Persekushon a pone tambe ku e waldensenan mester a bai biba den kunuku, i esaki a limitá nan aktividat di prediká den hopi área.

Na 1229 Iglesia Katóliko a kompletá su krusada kontra e katarnan òf albigensenan den e parti zùit di Fransia. * E siguiente víktima di e atakenan serio ei tabata e waldensenan. Pronto e Inkisishon a bira un atake kruel kontra tur oponente di iglesia. Miedu a pone e waldensenan bai hasi nan trabou na skondí. Pa 1230, nan no tabata prediká públikamente mas. Audisio ta splika: “En bes di bai buska karné nobo . . . , nan a dediká nan mes na kuida esnan kombertí, yudando nan pa mantené nan fe apesar di preshon i persekushon di pafó.” E ta agregá ku “e trabou di prediká a keda esensial, pero den práktika el a kambia kompletamente.”

Nan Kreensia i Práktikanan

Rònt di siglo 14, en bes di laga tur hende prediká, e waldensenan a kuminsá hasi un distinshon entre predikadó i kreyente. E tempu ei ta hòmbernan bon entrená so tabata hasi e trabou di pastoreo. E predikadónan biahero aki a bira konosí komo barb (tio).

E barbnan ku tabata bishitá e waldensenan na kas, a traha pa mantené e movementu na bida, i no pa plam’é. Tur e barbnan por a lesa i skirbi, i nan entrenamentu di seis aña tabata basá riba Beibel. E echo ku nan tabata usa un tradukshon na idioma lokal a pèrmití nan splika Beibel na nan tou. Asta e oponentenan a atmití ku waldensenan, inkluso nan yunan, tabatin bon konosementu di Beibel i ku nan por a sita hopi parti dje Skritura.

Algun dje kosnan ku e promé waldensenan a rechasá tabata gañamentu, e siñansa di purgatorio, sakrifisio di misa pa morto, apsolushon i indulgensia papal, i adorashon di Maria i di “santu.” Tambe tur aña nan tabata selebrá e Sena di Señor òf e Último Sena. Segun Lambert, nan forma di adorashon “tabata en realidat, e religion dje laiko komun i koriente.”

“Un Bida Dòbel”

E komunidatnan waldense tabata hopi uní. Dor ku nan tabata kasa ku hende den e movementu so, esei a krea atraves di siglonan famnan típikamente di hende waldense. Sin embargo, den nan lucha pa sobrebibensia, nan a purba skonde nan opinionnan. E sekresia ku nan a mantené rondó di nan kreensia i práktikanan a yuda nan oponentenan lansa akusashonnan ekstremo kontra nan, manera por ehèmpel, ku nan ta adorá Diabel. *

Un manera ku e waldensenan a kontrarestá e akusashonnan ei tabata dor di aseptá i praktiká loke historiadó Cameron ta yama “mínimo konformidat” ku adorashon katóliko. Hopi waldense a konfesá serka pastor katóliko, bai misa, usa awa bendita i asta a hasi biahenan di peregrinashon. Lambert ta remarká: “Nan tabata hasi hopi kos manera nan bisiñanan katóliko.” Audisio a deklará abiertamente ku den transkurso di tempu e waldensenan “a hiba un bida dòbel.” E ta agregá: “Di un banda, nan a aparentá di ta katóliko pa mantené nan trankilidat relativo; di otro banda, nan a kumpli ku sierto rito i kustumbernan entre nan mes pa hasi sigur ku e komunidat waldense ta sigui eksistí.”

Di Herehia pa Protestantismo

E era di Reformashon a kambia e esena religioso na Europa durante siglo 16 radikalmente. Víktimanan di intoleransia por a buska rekonosementu legal den nan propio pais òf bai buska kondishonnan mas faborabel otro kaminda. E idea di herehia tambe a bira ménos importante, ya ku tabatin hopi hende ku a kuminsá kuestioná e doktrinanan òrtodòks establesí.

Desde 1523, e konosido reformadó Martin Luther a menshoná e waldensenan. Na 1526, un barb waldense a hiba notisia n’e serunan alpino en kuanto e desaroyonan religioso na Europa. Despues di esaki a sigui un periodo di interkambio durante kua e komunidatnan protestant a kompartí ideanan ku e waldensenan. E protestantnan a animá e waldensenan pa duna nan respaldo finansiero n’e promé tradukshon di Beibel for dje idiomanan original pa franses. A imprimí e Beibel na 1535, i despues el a bira konosí komo Beibel Olivétan. Sin embargo, e ironia ta ku mayoria waldense no por a komprendé franses.

Dor ku e katólikonan a sigui persiguí nan, un gran kantidat di waldense—meskos ku e protestantnan ku a bini di otro kaminda—a bai biba na Provence, un region mas safe den zùit di Fransia. No a dura mashá ku outoridatnan a haña sa di e imigrashon aki. Apesar di tur e informenan positivo tokante e moral i estilo di bida di e waldensenan, tòg algun hende a kuestioná nan lealtat i a akusá nan di ta un menasa pa òrdu públiko. E dekreto di Mérindol ku nan a saka, a resultá den e horibel dramamentu di sanger ku e artíkulo aki a menshoná na prinsipio.

E relashon entre e katólikonan i e waldensenan a sigui daña. P’e waldensenan defendé nan mes kontra e atakenan dje katólikonan, nan a asta usa forsanan armá. E konflikto aki a hinka nan den e mesun situashon ku e protestantnan. Asina e waldensenan a bira aliado di protestantismo konvenshonal.

Den transkurso di siglonan, iglesianan waldense a establesé nan mes na paisnan leu for di Fransia, manera Uruguay i Merka. Sin embargo, mayoria historiadó ta di akuerdo ku Audisio, kende a bisa ku “waldesianismo a yega na un fin durante Reformashon,” ora el a keda “apsorbá” dor di protestantismo. De echo, e movementu waldense a pèrdè hopi di e selo ku e tabatin siglonan mas promé. Esei a sosodé ora ku miedu a pone su miembronan bandoná e predikashon i siñamentu di hende ku Beibel ta manda.

[Nota]

^ par. 7 Vaudès tabatin diferente nòmber: Valdès, Valdesius òf Waldo. Ta for dje último nòmber ei e palabra “waldense” a bini. E waldensenan òf waldesianonan tabata konosí tambe komo e Pobernan di Lyons.

^ par. 8 Na aña 1199 kaba, e obispu di Metz, na nortost di Fransia, a keha serka Papa Inosente III ku tin hende ta lesa i splika Beibel den e idioma komun. Ku tur probabilidat e obispu tabata referí na e waldensenan.

^ par. 15 Mira “E Katarnan—Nan Tabata Mártirnan Kristian?” den E Toren di Vigilansia di 1 di sèptèmber 1995, página 27-30.

^ par. 21 Difamashon persistente di e waldensenan a hiba na e palabra vauderie (ku ta bini dje palabra franses vaudois). Nan ta us’é pa deskribí hende ku nan ta sospechá di herehia òf adorashon di Diabel.

[Mapa/Plachi na página 23]

(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikashon)

Áreanan ku a sinti efekto di e waldensenan

FRANSIA

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasburgo

Milan

Roma

Berlin

Praga

Vienna

[Plachi]

Waldensenan a duna nan respaldo finansiero n’e tradukshon dje Beibel Olivétan di aña 1535

[Rekonosementu]

Beibel: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Plachinan na página 20, 21]

VAUDÈS

Kimamentu di dos muhé bieu waldense

[Rekonosementu]

Página 20 i 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe