Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Ɛze?

Asoo Ɛze?

Kɛzi ɛnee tete meliyɛlɛma nea kɛ nzule ɛnrɛhɔ bɛ ɛlɛne nu ɛ?

Lionel Casson, mɔɔ ze tete meli nwo edwɛkɛ la, kilehile kɛzi ɛnee menli mɔɔ yɛ meli wɔ Wulomu mekɛ zo yɛ bɛ ndaboa ne mɔ mɔɔ nzule ɛngɔ nu la anu. Ɛnee bɛta “bɛfa bilewu yɛɛ ɛyɛlɛ bɛka nwolɛ na bɛfa bie bɛka ɔ kunlu.” Mekɛ tendenle kolaa na Wulomuma ayɛ zɔ la, ɛnee tete Akadiama nee Babelɔnma noko fa bilewu yɛ bɛ ɛlɛne nu amaa nzule angɔ nu.

Ɛnee bilewu nzule zɛhae zonle wɔ Baebolo azɛlɛ ne mɔ azo

Hibulu Ngɛlɛlera ne ka deɛ ko ne ala anwo edwɛkɛ wɔ Mɔlebɛbo 6:14. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ ɛkɛ ne la gyi ɛkɛ maa bilewu, debie mɔɔ bɛnyia bɛfi patulo nu la.

Bilewu gua ye ngakyile nwiɔ—ko le nzule yɛɛ ko ɛnle nzule. Ɛnee menli mɔɔ yɛ meli wɔ tete ne la fa mɔɔ le nzule la; ɛnee bɛfa bɛka ɛlɛne ne anu. Saa bɛfa bɛka nu a, bilewu ne we na ɔyɛ se mɔɔ ɔmmaa nzule ɛngɔ nu a.

Ɛnee bɛnyia bilewu dɔɔnwo wɔ Baebolo azɛlɛ ne mɔ azo. Sedem Bɔnza ne mɔɔ wɔ Nyevile Wulera ne anwo ɛkɛ ne la “le bilewu ahuma ngome.”Mɔlebɛbo 14:10.

Ndenle boni a ɛnee bɛdua zo bɛrɛlɛ fɛlɛ wɔ tete ne ɛ?

Fɛlɛ le debie mɔɔ bɛva bɛyɛ aleɛ mekɛ tendenle. Kolaa na Gyisɛse ɛdoavolɛma bie mɔ nee ye alua la, ɛnee bɛkye fɛlɛ wɔ Galeli Nyevile ne anu. (Mateyu 4:18-22) Ye biala anu, ɛnee bɛyɛ fɛlɛ mɔɔ bɛkye ye wɔ ɛkɛ ne la bie boɛ wɔ “milahyinli” mɔɔ bikye ɛkɛ la anu.

Tete Yigyibiti fɛlɛkyevoma

Ɔbayɛ kɛ ndenle mɔɔ ɛnee bɛdua zo bɛbɔ fɛlɛ nwo bane wɔ tete Galeli la tɛkɔ zo wɔ ɛleka bie mɔ. Bɛdumua bɛye fɛlɛ ne akunlu debie biala na bɛwowo nwolɛ wɔ nzule nu. Buluku Studies in Ancient Technology ka ninyɛne bieko mɔɔ bɛyɛ la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛfa ngyenle anye mgbole bɛwula ye nzakɛla, ɔ nloa nu, yɛɛ abonle ne anu. Bɛfa fɛlɛ ngakyile mɔɔ bɛwula bɛ ngyenle la bɛgua ɛkpa zo bɛrɛlɛ. Ɔgyinla ɛkɛ ne kenle 3-5 a, bɛkakyi ye na bɛmaa ɔgyinla ɛkɛ ne ɔdi zɔhane mekɛ ne ala. Mekɛ ɛhye mɔɔ bɛfa bɛrɛlɛ la anu, fɛlɛ ne anu nzule wie na ngyenle ne wolo fɛlɛ ne. Bɛrɛlɛ bɛwie a ɔwe na ɔyɛ se.”

Bɛngola bɛngile mekɛ tendenle mɔɔ bɛyɛ fɛlɛ ne zɛhae a ɔbali a. Noko akee, kɛmɔ tete Yigyibitima vale fɛlɛ mɔɔ bɛrɛlɛ hɔle Selea la kile kɛ ɛnee bɛyɛ ye zɔhane a ɔkyɛ kpalɛ.