GO DILO ka moka tše dibotse tša boentšeneare bja bogologolo, mekero ya meetse ya Roma ke e nngwe ya dilo tšeo di makatšago. Mmušiši wa Roma le molaodi wa meetse Sextus Julius Frontinus (35—c. 103 C.E.) o ngwadile gore: “Meago ye e bohlokwa yeo e fetišetšago meetse a mantši e phala kgole Diphiramiti tšeo di tumilego goba tšeo di hlokago mohola gotee le mediro ya Bagerika!” *

Gantši metse ya bogologolo e be e agwa kgauswi le moo go nago le meetse a mantši, gomme Roma le yona e be e agilwe bjalo. Mathomong, meetse a be a etšwa Nokeng ya Tiber le didibeng tša kgauswi. Eupša go tloga lekgolong la bone la nywaga B.C.E. go ya pele, Roma e ile ya gola ka lebelo gomme gwa nyakega meetse a mantši.

Ka ge e be e le batho ba mmalwa bao ba bego ba na le meetse magaeng a bona, Baroma ba ile ba itirela matangwana a makgolo a go hlapela a ka gae le a batho bohle. Letangwana la mathomo la go hlapela la batho bohle la motse wa Roma, leo le feditšwego go agwa ka 19 B.C.E le be le hwetša meetse go tšwa mokerong wa Aqua Virgo. Moagi wa mokero wo, e lego Marcus Agrippa, mogwera wa kgauswi wa Kesara Augustose, o dirišitše mahumo a gagwe go hlokomela le go katološa mekero ya meetse ya Roma.

Matangwana a go hlapela a ile a fetoga mafelo a go bokana ga bagwera, gomme a magolo a be a na le dirapana le makgobapuku. Ka morago ga go tloga matangwaneng ao a go hlapela, meetse ao a tšwago mekerong, a be a fetela tshepedišong ya kelelatšhila le go e hlwekiša go akaretša le go hlwekiša ditšhila tša dintlwaneng tša boithomelo tšeo di dirilwego kgauswi le matangwana ao.

Ge o ekwa mantšu “mekero ya meetse ya Roma,” na o nagana ka dikabora tše di phagamego? Ge e le gabotse, mekero ya meetse e be e bopša ke 20 lekgolong ya dikabora, mola karolo e kgolo ya yona e be e le ka tlase ga mobu. Kagego ye e botse e be e šireletša mekero gore e se gogolwe ke meetse le gore e se šitišane le mašemo le metse.  Ka mohlala, mokero wa Aqua Marcia, wo o feditšwego go agwa ka 140 B.C.E., o be o le wa botelele bja dikhilomithara tše 92 eupša o be o na le dikabora tša dikhilomithara tše 11 feela goba go feta moo.

Pele go agwa mokero wa meetse, boradientšineare ba be ba lekola mothopo wa meetse, ba hlahloba go hlweka ga ona, lebelo leo a tla elago ka lona le tatso ya ona. Le gona ba be ba lebelela kamoo a swarago batho ka gona. Ge ba hweditše tumelelo ya go aga, bahlahlobi ba be ba ela tsela e swanetšego gotee le bophagamo bja mokero, go akaretša le bogolo le botelele bja ona. Go molaleng gore makgoba ke wona a bego a aga. Go be go tšea nywaga e mentši go aga mekero ya meetse, e lego seo se bego se dira gore e bitše—kudukudu ge e ba go nyakega dikabora.

Go oketša moo, mekero ya meetse e be e swanetše go hlokomelwa le go šireletšwa. E le gore motse wa Roma o e hlokomele, ka nako e nngwe o ile wa thwala bašomi ba 700. Mekero e be e dirwa ka tsela yeo go lego bonolo go e lokiša. Ka mohlala, dikarolo tša ka tlase ga mobu tša mekero ya meetse di be di na le mašoba ao go tsenwago go wona le mekoti. Ge e be e senyegile kudu gomme e swanetše go lokišwa, boradientšineare ba be ba kgona go arošetša meetse karolong e nngwe ka nakwana ke moka ba lokiša moo go senyegilego.

Mathomong a lekgolo la boraro la nywaga C.E., motse wa Roma o be o na le mekero e 11 ya meetse. Mokero wa mathomo wa meetse e lego Aqua Appia, woo o agilwego ka 312 B.C.E. wa botelele bja dikhilomithara tše ka godimo ga tše 16, karolo e kgolo ya wona e be e le ka tlase ga mobu. Mokero woo karolo e itšego ya wona e sa lego gona ke wa Aqua Claudia, wo o bego o le wa botelele bja dikhilomithara tše 69 le wa dikabora tša dikhilomithara tše ka bago tše 10, moo tše dingwe tša tšona e bego e le tša botelele bja dimithara tše 27 go ya godimo!

Mekero ye ya motse e be e rwala meetse a makae? A mantši! Mokero wa meetse wa Aqua Marcia, woo go boletšwego ka wona pejana, o be o fetišetša meetse a dikhubiki tša dimithara tše 190 000 ka letšatši kua Roma. Ge meetse ao a fihla mafelong a ditoropong—a kgorometšwa ke matlakgogedi—a be a eya ditankeng tša meetse ka morago a ya diphaepheng tša go fapafapana tšeo di a fetišetšago ditankeng tše dingwe tša meetse goba mafelong ao a ka dirišwago gona. Ba bangwe ba akanyetša gore tshepedišo ya Roma ya go aba meetse e ile ya gola kudu moo modudi yo mongwe le yo mongwe a bego a ka hwetša dilithara tše fetago 1 000 ka letšatši.

Puku ya Roman Aqueducts & Water Supply e re ge Mmušo wa Roma o dutše o gola, “me- kero ya meetse e ile ya ba gohle metseng ya Roma.” Basepedi ba Asia Minor, Fora, Sepania le ba Leboa la Afrika ba sa dutše ba ka bona dimaka tše tša boentšeneare bja bogologolo.