Ke ka Baka La’ng re Nyaka Kholofelo?

NKABE go ile gwa direga’ng ge Daniel, mohlaselwa yo monyenyane wa kankere yo go boletšwego ka yena mathomong a sehlogo se se fetilego a ile a kgomarela dikholofelo tša gagwe tše dikgolo? Na nkabe a ile a fenya kankere? Na nkabe a sa phela le lehono? Gaešita le bathekgi ba mafolofolo ba kgopolo ya gore kholofelo e a phediša mohlomongwe ba ka se ye bokgoleng bja go bolela mantšu a bjalo. Le gona ye ke ntlha ya bohlokwa. Kholofelo ga se ya swanela go tšeelwa godimo kudu. Ga se makgona-tšohle.

Poledišanong ya gagwe le ba Ditaba tša CBS, Dr. Nathan Cherney o ile a lemoša mabapi le kotsi ya go feteletša matla a kholofelo ge re dirišana le batho bao ba babjago kudu ka gore: “Re bile le maemo a ge banna ba be ba omanya basadi ba bona ka go bolela gore ba be ba sa naganišiše ka mo go lekanego le gore ba be ba sa nagane ka tsela e bontšhago go ba le kholofelo ka mo go lekanego.” Dr. Cherney o okeditše ka gore: “Kgopolo ye e ile ya fokodiša boemo bja go kaonefala bolwetšing gomme ge batho ba palelwa, go bjalo ka ge go ka thwe ba paletšwe ke go laola serurugi sa bona gabotse ka mo go lekanego, gomme kgopolo e bjalo ke e sa kwagalego.”

Ge e le gabotse, bao ba katanago le bolwetši bjo šoro ba lwa ntwa ye e lapišago yeo e akaretšago boiteko bjo bogolo. Go ba okeletša morwalong wa bona wo o šetšego o ba imela ka go dira gore ba ikwe ba le molato, ke selo seo baratiwa ba bona ba ka se nyakego go se dira le gatee. Ka gona, na re swanetše go phetha ka gore kholofelo ga e na mohola?

Le gatee. Ka mohlala, ngaka yona ye ke setsebi sa tlhokomelo ya go okobatša bohloko le ditšhupo tša bolwetši—e lego, go lebiša tlhokomelo kalafong, e sego tabeng ya go lwantšha bolwetši ka go lebanya goba gaešita le go telefatša bophelo, eupša tabeng ya go dira gore bophelo bja molwetši e be bjo bonolo le bjo bo thabišago ge feela a sa phela. Dingaka tše bjalo di dumela ka mo go tiilego moholeng wa dikalafo tšeo di lebišago boemong bjo bo thabišago bja monagano, gaešita le go batho bao ba babjago kudu. Go na le bohlatse bjo bontši bja gore kholofelo e ka dira seo—le se se fetago seo.

Mohola wa Kholofelo

Dr. W. Gifford-Jones yo e lego raditaba wa tša kalafo o bolela gore: “Kholofelo ke kalafo e matla kudu.” O ile a hlahloba dinyakišišo tše di fapa-fapanego tšeo di dirilwego bakeng sa go hwetša mohola wa thekgo ya maikwelo yeo e newago balwetši bao ba babjago o šoro. Go naganwa gore mohuta wo wa thekgo o thuša batho go kgomarela pono e nago le kholofelo kudu le e nepagetšego. Nyakišišo e nngwe ya 1989 e utolotše gore balwetši bao ba hweditšego thekgo e bjalo ya maikwelo ba be ba phela nako e telele, mola nyakišišo ya morago bjale e ile ya se nape e fihlelela phetho ka mo go tletšego tabeng yeo. Lega go le bjalo, dinyakišišo di kgonthišeditše gore balwetši bao ba hwetšago thekgo ya maikwelo ba na le kgateletšego e nyenyane le go kwa bohloko  ganyenyane go feta bao ba sa e hwetšego.

Ela hloko nyakišišo e nngwe yeo e ilego ya lebiša tlhokomelo temeng yeo e kgathwago ke go ba le kholofelo le go hloka kholofelo bolwetšing bjo šoro bja tšhika e išago madi pelong (CHD [coronary heart disease]). Sehlopha sa banna ba fetago 1 300 se ile sa lekolwa ka kelohloko mabapi le go bona ge e ba se be se lebelela bophelo ka kholofelo goba ka go hloka kholofelo. Nyakišišo yeo e dirilwego nywageng e lesome ka morago e hweditše gore tekanyo ya ka godimo ga 12 lekgolong ya banna bao e ile ya swarwa ke mohuta o mongwe wa CHD. Gare ga bona, palo ya bao ba se nago kholofelo e be e feta ya bao ba nago le kholofelo ka mo e nyakilego go ba 2 go o tee. Laura Kubzansky yo e lego mothuša-moprofesara wa tša maphelo le boitshwaro bja batho wa Sekolo sa Bophelo bjo Bobotse bja Batho Bohle sa Harvard o re: “Bogolo bja bohlatse bja kgopolo ya gore ‘go nagana ka mo go nepagetšego’ ke mo go loketšego bophelo bja gago bjo bobotse ke bjo bo laodišwago—nyakišišo ye e nea bjo bongwe bja bohlatse bja therešo mabapi le kalafo ya go nagana ka mo go nepagetšego tabeng ya tša malwetši a pelo.”

Dinyakišišo tše dingwe di hweditše gore bao ba lebelelago boemo bja bona bja tša maphelo e le bjo bo fokolago ge e le gabotse ba kaonefala ka go nanya kudu ka morago ga go buiwa go feta bao ba lebelelago boemo bja bona bja tša maphelo e le bjo bobotse. Gaešita le go phela nako e telele go ile gwa tswalanywa le go ba le kholofelo. Nyakišišo e nngwe e ile ya hlahloba taba ya kamoo batšofadi ba kgongwago ke dipono tše di nepagetšego le tše di fošagetšego tša go tšofala. Ge batho bao ba tšofetšego ba be ba hwetša melaetša e fetago yeo, e tswalanyago mogato wa go tšofala le bohlale bjo bo oketšegilego le phihlelo, ba ile ba hwetšwa ba tieletše e bile ba matlafetše mosepelong wa bona. Ge e le gabotse, kaonefalo e be e lekana le mafelelo a lenaneo la go itšhidulla la dibeke tše 12!

Ke ka baka la’ng maikwelo a bjalo ka kholofelo le go ba le pono e nepagetšego a bonagala a e-na le mohola boemong bjo bobotse bja tša maphelo? Mohlomongwe bo-rathutamahlale le dingaka ga se ba hlwa ba kwešiša monagano wa motho le mmele gabotse ka mo go lekanego gore ba ka nea dikarabo tše di nepagetšego. Lega go le bjalo, ditsebi tšeo di ithutago ka taba ye di ka phopholetša go ya ka seo di ithutilego sona. Ka mohlala, moprofesara yo mongwe wa thuto ya tša tshepedišo ya methapo ya hlogo o bontšha gore: “Ke mo go thabišago go ba yo a thabilego le yo a nago le kholofelo. Go thaba ke boemo bjo bo kgahlišago bjo bo fokotšago kgateletšego kudu, gomme mmele o a atlega maemong a bjalo. Ke selo se sengwe seo batho ba ka itirelago sona gore ba leke go dula ba phetše gabotse mmeleng.”

Kgopolo ye e ka bonagala e le e mpsha go dingaka tše dingwe, go ditsebi tša tša monagano le go bo-rathutamahlale, eupša ga se e mpsha go barutwana ba Beibele. Mo e ka bago nywageng e 3 000 e fetilego, Kgoši Salomo yo bohlale o ile a budulelwa go ngwala kgopolo ye:  “Pelo e thabilexo ké sehlare-hlare; ma-ja-pelo a otiša mmele.” (Diema 17:22) Ela hloko teka-tekano e bontšhwago mo. Temana ye ga e bolele gore pelo e thabilego e tla alafa bolwetši le ge e le bofe eupša e fo bolela gore “ké sehlare-hlare.”

Ge e le gabotse, e ka ba mo go kwagalago go botšiša gore, Ge nkabe kholofelo e be e le sehlare, ke ngaka efe yeo e bego e ka se kgothaletše gore se dirišwe? Go oketša moo, kholofelo e na le mehola yeo e akaretšago se se fetago go ba le boemo bjo bobotse bja maphelo.

Go ba le Kholofelo, go Hloka Kholofelo le Bophelo bja Gago

Banyakišiši ba hweditše gore batho bao ba nago le kholofelo ba holwa ka ditsela tše dintši ke pono ya bona e nepagetšego. Ba sekamela go direng gabotse sekolong, mošomong gaešita le dipapading. Ka mohlala, go ile gwa dirwa nyakišišo sehlopheng sa tša mabelo sa basadi. Bahlahli ba ile ba nea tsheka-tsheko e feletšego mabapi le bokgoni bjo bo feletšego bja basadi go tša dipapadi. Ka nako e swanago, go ile gwa dirwa nyakišišo go basadi ka bobona, gomme boemo bja kholofelo ya bona bo ile bja seka-sekwa ka kelohloko. Mafelelo a ile a bontšha gore tekanyo ya kholofelo ya basadi e be e le yona yeo e bego e bontšha e sa le pele ka mo go nepagetšego tsela yeo ba bego ba tla šoma ka yona go feta dipalo-palo ka moka tšeo di ilego tša seka-sekwa ke bahlahli ba bona. Ke ka baka la’ng kholofelo e e-na le tutuetšo e matla gakaakaa?

Go ile gwa ithutwa mo gontši mabapi le boemo bja kgopolo bjo bo ganetšanago le go ba le kholofelo—e lego go hloka kholofelo. Ka bo-1960, diteko di ile tša tšweletša tsebišo yeo e bego e sa letelwa mabapi le boitshwaro bja diphoofolo, mo go ilego gwa dira gore banyakišiši ba hlame polelwana e rego “maikwelo a go itlhoboga ao a ithutilwego.” Ba ile ba hwetša gore batho le bona ba ka tlaišwa ke mohuta wo wa ditšhupo. Ka mohlala, batho bao ba ilego ba hlahlobja tsela yeo ba itshwarago ka yona ba be ba le tikologong yeo e nago le lešata le le ferekanyago gomme ba boditšwe gore ba ka le homotša ka go kgotla dikonotswana tše mmalwa. Ba ile ba atlega tabeng ya go homotša lešata.

Sehlopha sa bobedi se ile sa botšwa selo se se swanago—eupša go kgotla dikonotswana ga se gwa ka gwa emiša lešata. Go etša ge o ka nagana, batho ba bantši gare ga sehlopha sona seo sa bobedi ba ile ba hlagolela maikwelo a go itlhoboga. Ditekong tša ka morago, ba be ba dika-dika go tšea kgato le ge e le efe ka mo go feletšego. Ba be ba kgodišegile gore ga go na selo seo ba bego ba ka se dira seo se bego se tla fetoša boemo ka tsela le ge e le efe. Lega go le bjalo, gaešita le go sehlopha sona seo sa bobedi, batho bao ba nago le kholofelo ba ile ba gana go ba le kgopolo e bjalo ya go itlhoboga.

Dr. Martin Seligman yo a ilego a thuša go rulaganya tše dingwe tša diteko tše bjalo tša mathomo, o ile a tutueletšega go itirela modiro wa go ithuta mabapi le go ba le kholofelo le go hloka kholofelo. O ile a hlahloba ka kelohloko mokgwa wa go nagana wo o bontšhitšwego ke batho bao ba bego ba sekametše go itebeleleng ba se na mohola. O phethile ka gore, kgopolo e bjalo ya go hloka kholofelo e šitiša batho medirong e mentši ya bophelo goba gaešita le go ba thatafaletša go tšea kgato. Seligman o akaretša kgopolo ya go se be le kholofelo le mafelelo a yona ka tsela ye: “Nywaga e 25 ya go dira nyakišišo e nkgodišitše gore ge e ba re dula re dumela, go etša ge batho bao ba se nago kholofelo ba dumela gore go se atlege ke phošo ya rena, go se atlege go tla tšea nako e telele gomme go tla nyenyefatša selo se sengwe le se sengwe seo re se dirago, re tla dula re sa atlege go phalwa ke ge re sa dumele kgopolo ye.”

Go etša ge go bontšhitšwe ka mo godimo, go phetha ka tsela e bjalo go ka bonagala e le selo se sefsa go ba bangwe lehono, eupša go kwagala e le selo se se tlwaelegilego go barutwana ba Beibele. Ela hloko seema se: “X’O nôlêxa môkô mohla wa tlalêlô, xôna matla ’axo xa se a selô.” (Diema 24:10) Ee, Beibele e hlalosa ka mo go kwagalago gore go nyama le dikgopolo tša gona tše di fošagetšego go tla go amoga matla a go tšea kgato. Ka gona, o ka dira’ng gore o lwantšhe go hloka kholofelo gomme o be le kholofelo ka mo go oketšegilego bophelong bja gago?

[Seswantšho go letlakala 12, 13]

Kholofelo e ka ba e holago kudu