Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Dishintulula mikenji didi diela bantu mâyi ku makasa

Dishintulula mikenji didi diela bantu mâyi ku makasa

Dishintulula mikenji didi diela bantu mâyi ku makasa

Mu matuku a Mukalenge Henry I wa mu ditunga dia Angleterre (1100-1135), bule bua tshidikijilu tshivuabu babikila ne: yard buvua “bua kumbukila ku lusongo lua diulu dia Mukalenge eu too ne ku mutu kua munu wende wa tshiala, diboko diende ne tshianza biolola.” Bidikijilu bia yard bia mitshi bivua nabi bantu ba mu ditunga dia Mukalenge Henry bivua bijalame anyi? Kumonangana ne mukalenge eu nkayende ke kuvua kumueneka kuikale mushindu umuepele wa kumanya bule bujalame.

LELU’EU, bidikijilu bijalame menemene mbienza bua kabikadi bishintuluka to. Tshilejilu, badi bamba ne: metre umue udi bule bua ntanta udi butoke butangalaka mu muaba udi buashi mu sekonde umue muabanyina ku 299 792 458. Bua bule kuikalabu bujalame, butoke ebu budi ne bua kuikala ne bule bua ntanta wa divuala udi kayi ushintuluka, ne badi babupatula kudi tshiamu tshia laser. Bantu ba miaba yonso buobu bikale ne tshintu tshidi tshileja bule budi kabuyi bushintuluka, badi mua kutangila ne kufuanyikija bua kumona ni tshidikijilu tshiabu tshia bule tshidi tshia muomumue ne bia miaba mikuabu.

Bule bua bidikijilu bimana kujadika buobu bushintuluka nansha kakese, bidi mua kufila dielakana mu mitu mua bantu, ke bualu kayi batu benza muonso mua kuenza bua tshintu nansha tshimue katshishintuludi bidikijilu ebi to. Tshilejilu, mu ditunga dia Grande-Bretagne, tshipimu tshia bujitu mmulonda muenza ne tshiamu tshia platine tshisambakaja ne tshia iridium udi ne bujitu bua kilo mujima. Mbalame mulonda eu mu laboratuare wa malu a Fizike wa mu Grande-Bretagne. Bua mishi ya mashinyi ne dipitakana dia ndeke muulu, tshiamu tshia kilo etshi tshidi tshienda tshisakidila bujitu bukuabu dituku dionso edi. Kadi tshiamu tshia bujitu etshi ntshiotshimue ne tshipimu tshidi tshimanyike buloba bujima tshidibu balame bimpe munda mua tushete tusatu tua mmuenu mu nzubu wa muinshi mua buloba ku Biro Binene bia malu a Bujitu ne Bipimu mu Sèvres, mu ditunga dia France. Kadi nansha bujitu bua tshipimu etshi budi buenda pabu bushintuluka bualu tshidi tshienda tshinyanguka kakuyi mushindu wakubimona ne mêsu anu tuetu bikale ne tshiamu tshia mikroskope. Bionso ebi bidi bienzeka bualu bena malu a bidikijilu bia bule ne bipimu bia bujitu ki mbapatule tshipiminu tshidi tshishala kashidi katshiyi tshitamba kushintuluka to.

Nansha mudi bantu ba bungi mua kuangata dishintuluka dia tuntu tukese menemene bu didi kadiyi ne tshididi dienza, pabi dishintuluka dia tshipiminu tshionso didi mua kubuejakaja malu. Mu Grande-Bretagne, dilekela bipimu bia bujitu bivua mukalenge mujadike (livres ne onces) bua kuangata bipimu bishindamene pa metre (kilograme ne grame) diakasaka bantu ba bungi bua kubenga kubieyemena, ne bavua ne tshivuabu babengele bua kubieyemena. Bamue bapanyishi ba mu magazen bena dishima bakatuadija kupimina baklian bintu bikese, bualu bantu ba bungi kabavua bamanye mua kupima ne bipimu bipiabipia ebi nansha.

Dîku ne mikenji idi ilomba bua kuikala ne bikadilu bimpe

Kadi tudi mua kuamba tshinyi bua dishintuluka dia malu a mu dîku ne mikenji idi ilomba bua kuikala ne bikadilu bimpe? Dishintuluka dia malu aa didi mua kunyangakaja mianda mipite bungi. Ngumu idi yende mpindieu bua dipanduluka dia mêku, tshiendenda tshia masandi, ne dinyanga dia bana didi ditangalake buloba bujima idi inyingalaja bantu ba bungi ne ijadika ne: tudi mu tshikondo tshidi mikenji idi ileja bantu tshimpe ne tshibi mitangile ku difua. Mêku adi ne muledi umue, bana bakolesha kudi balume babidi anyi kudi bakaji babidi badi basombe bu baselangane, ne dienda masandi ku bukole ne bana badi mbulamatadi utshiunga, malu onso aa adi enzeka bualu bantu mbabenge kutumikila mikenji idibu bajadike. Bantu bavule menemene badi benda balua ‘badisui, kabayi banangi ba bana babu, kabayi basue malu mimpe, banangi ba masanka, kabayi banangi ba Nzambi’ anu mukavua Bible mumanyishe kukadi mpindieu bidimu bitue ku binunu bibidi.​—2 Timote 3:1-4.

Bantu badi bashipa mikenji idi ileja tshimpe ne tshibi badi kabidi benza malu adi ela bakuabu mâyi ku makasa kabayi babumvuila nansha luse. Matuku mashale aa, mbele ditupa ku mikenji idi ileja ngikadilu udi baminganga ne bua kuikala nende patoke mu Hyde, tshimenga tshia ku Nord kua ditunga dia Angleterre, muvua bantu batekele badoktere bavuabu basungule bua kuikala buondapa mêku abu muoyo ne babangata bu bantu “ba kunemeka ne ba kueyemena.” Kadi bantu bavuabu beyemene aba bakabela mâyi ku makasa. Mushindu kayi? Ngumu ya ku tubadi yakaleja ne: munganga mukuabu uvua mushipeshe bantu bakaji batue ku 15 bavuaye wondapa. Bampulushi bakalondolola kabidi tshilumbu tshia lufu lua bantu bakuabu bapite pa 130 bavua bafue anu bua doktere au. Bua kuleja muvua doktere au muenze malu mabi avua mele bantu mâyi ku makasa, tubadi tuakamupisha ne kumufundilabu tshibawu tshia buloko. Bakapesha basalayi babidi bavua benzela mudimu ku nzubu wa buloko (bena mamuabu uvuabu mua kuikala bashipe kudi doktere eu) midimu mikuabu bua kabalami muena buloko uvua muenze malu makuate buôwa eu to. Kabiena bikemesha bua muvua tshikandakanda tshikuabu tshifika ku dibikila munganga au ne: “Doktere ‘Diabolo’.”​—The Daily Telegraph.

Pa kumona mudi mikenji ishintuluka ne inyanguka mu malu a bungi a mu nsombelu wa bantu, nnganyi uudi ne bua kueyemena ne muoyo mujima? Mpenyi paudi mua kupeta mikenji itu kayiyi ishintuluka, idibu balame kudi mfumu udi ne bukole bua kuyikuba? Tshiena-bualu tshidi tshilonda tshidi tshiandamuna nkonko eyi.