Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

 SANEYITSO LƐ MLITSƆƆMƆ | NYƆŊMƆ SUSUMƆ YƐ TAWA SHƐREMƆ HE

Mɛi Pii Miishɛre yɛ jeŋ fɛɛ

Mɛi Pii Miishɛre yɛ jeŋ fɛɛ

Tawa shɛremɔ gbeɔ mɔ waa.

  • Yɛ nyɛsɛɛ afii 100 lɛ mli lɛ, tawa gbe mɛi 100,000,000.

  • Egbeɔ mɛi 6,000,000 daa afi.

  • Kɛ́ aja mli lɛ, hiŋmɛitswaa fɛɛ hiŋmɛitswaa lɛ egbeɔ mɛi ekpaa.

Ni okadi ko kwraa bɛ ni tsɔɔ akɛ ebaakpa mɛi gbee.

Onukpai bu akɔntaa ko akɛ, kɛ́ nɛkɛ nɔŋŋ nibii baaya nɔ lɛ, be ni baakɛɛ eshɛɔ afi 2030 lɛ, mɛi ni tawa shɛremɔ gbeɔ daa afi lɛ ayi efa fe 8,000,000. Ni amɛtsɔɔ akɛ dani afi 2100 baakɛɛ eshɛɔ lɛ, no mli lɛ, egbe mɛi aaashɛ 1,000,000,000.

Jeee mɛi ni shɛreɔ tawa lɛ pɛ tawa yeɔ amɛ awui. Eyeɔ mɛi ni shɛreɔ lɛ wekumɛi awui yɛ henumɔŋ kɛ shika gbɛfaŋ. Ni agbɛnɛ hu, mɛi 600,000 gboiɔ daa afi yɛ lasu ni jɛɔ mɛi ni shɛreɔ tawa lɛ amli ni amɛmuɔ lɛ hewɔ. Naagba nɛɛ saa mɔ fɛɛ mɔ he, ejaakɛ ehãa afiteɔ shika pii kɛtsaa hela.

Kɛ́ hela ko ba lɛ, datrɛfoi bɔɔ mɔdɛŋ akɛ amɛaaná enaa tsabaa, shi jeee nakai eji yɛ tawa shɛremɔ gbɛfaŋ, ejaakɛ enaa tsabaa yɛ; ale tsabaa nɛɛ jogbaŋŋ. Dr. Margaret Chan, ni ji onukpa ni kwɛɔ Jeŋ Hewalɛnamɔ Gbɛjianɔtoo lɛ nɔ lɛ kɛɛ akɛ: “Adesai diɛŋtsɛ ji mɛi ni hãa tawa shɛremɔ yeɔ mɛi awui, ni kɛ́ maŋbii kɛ nɔyelii fee ekome lɛ abaanyɛ aku naa.”

Mɔdɛŋ ni abɔɔ koni akpa tawa shɛremɔ yɛ jeŋ fɛɛ lɛ yeko omanye pɛŋ. Kɛjɛ August 2012 kɛbaa nɛɛ, maji aaashɛ 175 ekpɛlɛ nɔ akɛ amɛbaato gbɛjianɔ ni amɛhã akpa tawa shɛremɔ. * Kɛ̃lɛ, akɛni tawa shɛremɔ kaa mɔ he, ni nitsumɔi ni feɔ lɛ hu miiya nɔ miitswa he adafi hewɔ lɛ, mɛi nyɛɛɛ akpa shɛremɔ. Daa afi lɛ, nitsumɔhei ni feɔ tawa lɛ, fiteɔ dɔlai akpekpe toi akpei abɔ kɛtswaa tawa lɛ he adafi koni amɛnine ashɛ mɛi ni shɛreee lɛ anɔ, titri lɛ, yei kɛ oblahii kɛ oblayei ni yɔɔ maji ni kpaako amɛyaa hiɛ lɛ amli. Akɛni tawa shɛremɔ kaa mɔ he hewɔ lɛ, ebaakpata mɛi akpekpe toi akpe kome ni amrɔ nɛɛ amɛnyɛɛɛ amɛkpa lɛ ateŋ mɛi babaoo ahiɛ. Kɛ́ mɛi ni shɛreɔ bianɛ lɛ kpaaa lɛ, biɛ afii 40 lɛ, mɛi ni egbeɔ lɛ ayifalɛ lɛ baaya ŋwɛi waa.

Tawa he adafi ni atswaa kɛ mɔ he ni ekaa lɛ, ehã mɛi babaoo miifee nɔ ko ni amɛná kulɛ amɛfeee. Yoo ko ni atsɛɔ lɛ Naoko lɛ yaje shihilɛ ni tamɔ nakai mli. Ebɔi tawa shɛremɔ be ni eji oblayoo fioo. Bɔ ni ajie tawa shɛremɔ yi yɛ adafitswaa nibii amli lɛ hã enu he akɛ naagba bɛ nɔ ni efeɔ lɛ he. Eyɛ mli akɛ ele akɛ flufla mli kansa ji nɔ ni gbe enyɛ kɛ etsɛ fɛɛ moŋ, shi fɛɛ sɛɛ lɛ, etee nɔ eshɛre tawa be ni ehiɛ biyei enyɔ. Ewie akɛ: “Mishe gbeyei akɛ mana flufla mli kansa, ni miye mitsui yɛ mibii lɛ agbɔmɔtsoŋ hewalɛnamɔ he, shi loloolo lɛ minyɛɛɛ makpa. Misusu akɛ minyɛŋ makpa tawa shɛremɔ kɔkɔɔkɔ.”

Kɛ̃lɛ, Naoko kpa tawa shɛremɔ. Nɔ ni eye ebua mɛi akpekpei abɔ ni eha amɛkpa tawa shɛremɔ lɛ nɔŋŋ ji nɔ ni ye ebua lɛ hu ni ekpa. Mɛni ji nɔ ni ye ebua lɛ? Ofainɛ tsa nikanemɔ lɛ nɔ.

^ kk. 11 Nibii ni abaanyɛ afee ni ehã mɛi akpa tawa shɛremɔ ji, ni atsɔɔ mɛi ni amɛna awui ni tawa yeɔ mɔ, naatsii ni akɛaashwie nitsumɔhei ni feɔ loo amɛhɔ̃ɔ tawa lɛ anɔ, ni aaahã too ni awoɔ yɛ tawa he lɛ aya hiɛ, kɛ nifeemɔi komɛi ahe gbɛjianɔ ni aaato kɛye abua mɛi ni shɛreɔ lɛ ni amɛkpa.