Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Генты мидӕг цы информаци ис, уый куы фӕивой, уӕд адӕймаг фылдӕр цӕрдзӕн?

Фылдӕр цӕрын – адӕмы бӕллиц

Фылдӕр цӕрын – адӕмы бӕллиц

«Ӕз федтон, Хуыцау адӕймаджы фыртты цы хъуыддӕгты хай бакодта, уыдон. Уый йӕ рӕстӕджы ӕппӕт дӕр скодта диссаг. Адӕмӕн сӕ зӕрдӕты нывӕрдта ӕнусон цард» (Екклесиаст 3:10, 11).

АЦЫ ныхӕстӕ бирӕ ӕнусты размӕ загъта паддзах Соломон. Уыдон хорз ӕвдисынц, адӕмӕн цард афтӕ адджын цӕмӕн у. Цард цыбыр кӕй у ӕмӕ мӕлӕтӕй хызт кӕй ничи у, уымӕ гӕсгӕ адӕмы алкӕддӕр фӕндыд фылдӕр цӕрын. Цӕмӕй уый сӕ къухы бафтыдаид, уый тыххӕй миназты дӕргъы цытӕ арӕзтой, уый тыххӕй бирӕ хабӕрттӕ ӕмӕ таурӕгътӕ ис.

Зӕгъӕм, бирӕ таурӕгътӕ ис шумераг паддзах Гильгамешы тыххӕй (фыст сты, «Эпос Гильгамешы тыххӕй», зӕгъгӕ, кӕй хонынц, уыцы чиныджы). Уыцы таурӕгътӕй иуы дзырд цӕуы ууыл, ӕмӕ иухатт Гильгамеш тӕссаг балцы араст, цӕмӕй базыдтаид, мӕлӕтӕй фервӕзӕн куыд ис, уый. Фӕлӕ йӕ цыд дзӕгъӕлы фӕци – ницы базыдта.

Астӕуккаг ӕнусты цӕрӕг алхимик йӕ лабораторийы

Нӕ эрӕйы размӕ цыппӕрӕм ӕнусы китайаг алхимиктӕ архайдтой, адӕмӕн сӕ бон фылдӕр цӕрын кӕй фӕрцы уыдаид, ахӕм хос скӕныныл. Цы хос скодтой, уым уыди иу гыццыл джынасу (уырыссагау «ртуть») ӕмӕ иу гыццыл мыстымарг. Куыд зӕгъынц, афтӕмӕй уыцы хосӕй амард цалдӕр китайаг императоры. Астӕуккаг ӕнусты Европӕйы дӕр цалдӕр алхимикы архайдтой ахӕм буаргъӕд скӕныныл, цӕмӕй-иу ӕй адӕймаг банызтаид ӕмӕ-иу ын батадаид. Сызгъӕрин згӕ кӕй нӕ кӕны, уымӕ гӕсгӕ афтӕ хъуыды кодтой, ӕмӕ ахӕм хосы фӕрцы адӕймаг фылдӕр цӕрдзӕн.

Абон иуӕй-иу биологтӕ ӕмӕ генетиктӕ архайынц, адӕймаг цӕмӕн зӕронд кӕны, уый раиртасыныл. Уый ууыл дзурӕг у, ӕмӕ нӕ рӕстӕджы дӕр адӕмы стыр ныфс ис, ахӕм мадзал кӕй ссардзысты, цӕмӕй ма зӕронд кӕной ӕмӕ ма мӕлой. Цымӕ сын исты бантыст?

ХУЫЦАУ «АДӔМӔН СӔ ЗӔРДӔТЫ НЫВӔРДТА ӔНУСОН ЦАРД» (ЕККЛЕСИАСТ 3:10, 11)

АРХАЙЫНЦ, АДӔЙМАГ ЦӔМӔН ЗӔРОНД КӔНЫ, УЫЙ РАИРТАСЫНЫЛ

Адӕймаджы кълеткӕйы конд ӕмӕ куыст чи иртасы, уыцы ахуыргӕндтӕм ис 300 алыхуызон теорийӕ фылдӕр, адӕм цӕмӕн зӕронд кӕнынц ӕмӕ цӕмӕн мӕлынц, уый фӕдыл. Фӕстаг азты биологтӕн рауад цӕрӕгойты ӕмӕ адӕймаджы кълеткӕты цард фӕдаргъдӕр кӕнын. Уымӕ гӕсгӕ хъӕздгуытӕй чидӕртӕ ахуыргӕндтӕн ӕхца дӕттынц, цӕмӕй раиртасой, цӕмӕн мӕлӕм, уый. Цымӕ уый фӕдыл ахуыргӕндтӕ цавӕр куыстытӕ кӕнынц?

Агурынц мадзӕлттӕ цард фӕдаргъдӕр кӕнынӕн. Биологтӕй кӕйдӕрты хъуыдымӕ гӕсгӕ, адӕймаг сӕйраджыдӕр зӕронд кӕны хромосомӕты кӕройнаг хӕйтты тыххӕй, хуыйнынц теломертӕ. Теломертӕ хъахъхъӕнынц нӕ кълеткӕты генетикон информаци, кълеткӕтӕ куы фӕдих кӕнынц, уӕд. Фӕлӕ кълеткӕтӕ куы адих вӕййынц, уӕд теломертӕ дӕр фӕцыбырдӕр вӕййынц. Ӕппынфӕстаг кълеткӕтӕ нал фӕдих кӕнынц, ӕмӕ уӕд адӕймаг зӕронд кӕнын райдайы.

2009 азы Нобелы премийы лауреат Элизабет Блэкбёрн ӕмӕ, кӕимӕ куыста, уыдон ссардтой, теломерты цыбыр кӕныны процесс чи къуылымпы кӕны, ахӕм фермент. Уыцы ферменты фӕрцы кълеткӕ ӕрӕгмӕдӕр зӕронд кӕны. Фӕлӕ, сӕ хыгъды куыд фыссынц, афтӕмӕй теломертӕн сӕ бон нӕу адӕймаджы цард фӕдаргъдӕр кӕнын.

Архайынц, кълеткӕты цы информаци ис, уый фӕивыныл, цӕмӕй адӕймаг ма зӕронд кӕна. Нӕ кълеткӕтӕ куы базӕронд вӕййынц ӕмӕ куы нал фӕдих кӕнынц, уӕд, гӕнӕн ис, ӕмӕ раст сигналтӕ мауал ӕрвитой, хӕстӕгдӕр сӕм чи ис ӕмӕ адӕймаджы буар алыхуызон низтӕй чи хъахъхъӕны, уыцы кълеткӕтӕм. Ӕмӕ уый аххосӕй адӕймаг рынчын кӕнын райдайы ӕмӕ дзы цыдӕртӕ фӕриссы. Ӕрӕджы французаг ахуыргӕндтӕ зӕронд адӕмы кълеткӕтӕй систой ӕмӕ сын сӕ информаци фӕивтой. Ӕмӕ уый фӕстӕ кълеткӕтӕ ногӕй дих кӕнын райдыдтой. Иртасӕн куыстытӕ чи кодта, уыцы ахуыргӕндты сӕргълӕууӕг профессор Жан-Марк Леметр загъта, сӕ куысты фӕрцы кӕй рабӕрӕг, уый гӕнӕн кӕй ис, цӕмӕй кълеткӕтӕ фӕстӕмӕ ног кӕнын райдайой.

ЦЫМӔ АХУЫРГӔНДТӔН СӔ БОН У АДӔЙМАДЖЫ ЦАРД ФӔДАРГЪДӔР КӔНЫН?

Кӕд адӕймаджы цард фӕдаргъдӕр кӕныны тыххӕй бирӕ иртасӕн куыстытӕ кӕнынц, уӕддӕр, ахуыргӕндтӕй бирӕты хъуыдымӕ гӕсгӕ, адӕймагӕн, ныртӕккӕ цас цӕры, уымӕй бирӕ фылдӕр цӕрын йӕ бон нӕ бауыдзӕн. 19-ӕм ӕнусӕй фӕстӕмӕ адӕм фылдӕр цӕрын райдыдтой. Фӕлӕ сӕйраджыдӕр уымӕн, ӕмӕ уӕдӕй фӕстӕмӕ сыгъдӕгдзинадмӕ сӕ хъус тынгдӕр дарынц. Уымӕй уӕлдай, алыхуызон хӕцгӕ низты ныхмӕ хостӕ ссардтой, стӕй пайда кӕнынц антибиотиктӕй ӕмӕ вакцинӕтӕй. Иуӕй-иу генетикты хъуыдымӕ гӕсгӕ, адӕм абон цас цӕрынц, уымӕй фылдӕр сӕ бон цӕрын нӕу.

Иу-3 500 азы размӕ Библийы фысджытӕй иу, Моисей, ахӕм ныхӕстӕ ныффыста: «Нӕ царды бонтӕ сты ӕвдай азы. Ӕмӕ кӕд, уӕлдай фидар чи у, уымӕн ӕстай азы сты, уӕддӕр иууылдӕр сты маст ӕмӕ фыдӕбон. Атӕхынц тынг тагъд, ӕмӕ аивгъуыйӕм» (Псалом 90:10). Кӕд адӕм сӕ царды бонтӕ фӕфылдӕр кӕныныл архайынц, уӕддӕр сӕ цард у, Моисей куыд загъта, афтӕ.

Фӕлӕ иуӕй-иу цӕрӕгойтӕ ӕмӕ зайӕгойтӕ адӕймагимӕ абаргӕйӕ дзӕвгар фылдӕр цӕрынц. Зӕгъӕм, иуӕй-иу уӕртджын хӕфсытӕ цӕрынц 150 азӕй фылдӕр, иуӕй-иу бӕлӕстӕ та, зӕгъӕм, кедр,– мингай азтӕ. Уымӕ гӕсгӕ фӕзыны фарста: «Райгуыр, 70–80 азы фӕцӕр ӕмӕ стӕй амӕл – цард ӕндӕр ницы у?»