2-سۇراق
قاراپايىم اعزالار شىنىمەن قاراپايىم با؟
ادام اعزاسىنداعى 200 دەن اسا جاسۋشا تۇرلەرىنىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟
ادامنىڭ ٴتانى — عالامداعى ەڭ كۇردەلى قۇرىلىمداردىڭ ٴبىرى. ول سۇيەك، قان، جۇيكە جانە تاعى باسقا 100 تريلليون جاسۋشادان تۇرادى7. جالپى ادام اعزاسىندا جاسۋشانىڭ 200 دەن اسا ٴتۇرى بار8.
جاسۋشالار ٴپىشىنى مەن قىزمەتى جاعىنان ٴبىر-بىرىنەن قاتتى ەرەكشەلەنگەنمەن، ٶزارا بايلانىسقان ٴبىرتۇتاس كۇردەلى جۇيەنى قۇرايدى. دۇنيەنىڭ ٴتورت بۇرىشىنداعى ميلليونداعان كومپيۋتەردى بايلانىستىرىپ، اقپاراتتى اسقان جىلدامدىقپەن جەتكىزىپ وتىراتىن جەلىسى بار ينتەرنەتتىڭ ٶزى مۇنىڭ قاسىندا تۇككە تۇرعىسىز بولىپ قالادى. ٴتىپتى تاڭعاجايىپ قۇرىلىمى بار ەڭ قاراپايىم جاسۋشا ادام ويلاپ تاپقان قۇرىلعىلاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا اسىپ تۇسەدى. ادام اعزاسىن قۇرايتىن وسى جاسۋشالار قالاي پايدا بولدى؟
كوپتەگەن عالىمدار نە دەيدى؟ بارلىق جاسۋشالار قۇرىلىسىنا قاراي ەكى توپقا بولىنەدى. بىرىنە يادروسى بار ەۋكاريوتتار، ەكىنشىسىنە يادروسى جوق پروكاريوتتار كىرەدى. ادام، جانۋار جانە وسىمدىك جاسۋشالارى ٴبىرىنشى توپقا، ال باكتەريالار ەكىنشى توپقا جاتادى. پروكاريوت جاسۋشالارى ەۋكاريوتتارعا قاراعاندا قاراپايىمداۋ بولعاندىقتان، كوپ ادام وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ جاسۋشالارى باكتەريا جاسۋشالارىنان پايدا بولدى دەپ ەسەپتەيدى.
كوپتەگەن عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ميلليونداعان جىل بويى «قاراپايىم» پروكاريوت جاسۋشالارى باسقا جاسۋشالاردى جۇتىپ، ولاردى قورىتا الماعاندىقتان ىشتەرىندە بۇتىندەي ساقتاعان. بۇل تەوريا بويىنشا، ىشتەگى جاسۋشالار اقىل-ساناسى جوق تابيعاتتىڭ اسەرىمەن قىزمەتتەرىن تولىق وزگەرتىپ، ٶزىن جۇتقان جاسۋشامەن بىرگە بولىنەتىن بولدى a9.
كيەلى كىتاپتا نە دەلىنگەن؟ كيەلى كىتاپتا جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى سانالى تۇلعانىڭ جاراتقانى ايتىلعان. وندا مىناداي قيسىندى وي جازىلعان: «ٵربىر ٷيدىڭ سالۋشىسى بار، ال ٴبارىنىڭ دە جاراتۋشىسى — قۇداي» (ەۆرەيلەرگە 3:4). سونداي-اق وندا بىلاي دەلىنگەن: «سەنىڭ ىستەرىڭ نە دەگەن كوپ، جاراتقان يە؟ سەن ٴبارىن دانالىقپەن جاسادىڭ؛ جەر سەنىڭ تۋىندىلارىڭا لىقىپ تۇر... وندا سانسىز كوپ باۋىرىمەن جورعالايتىندار، ۇلكەندى-كىشىلى جانۋارلار بار» (زابۋر 104:24، 25 تاۋرات).
ٴتىپتى «قاراپايىم» جاسۋشانىڭ ٶزى ٶلى قوسىلىستاردان پايدا بولا الا ما؟
ايعاقتار نە دەيدى؟ ميكروبيولوگيا سالاسىنداعى جەتىستىكتەردىڭ ارقاسىندا ەڭ قاراپايىم پروكاريوت جاسۋشالارىنىڭ تاڭعاجايىپ قۇرىلىمىن قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بار. ەۆوليۋسيونيستەردىڭ پايىمداۋىنشا، ەڭ العاشقى جاسۋشالار وسى پروكاريوتتارعا ۇقساس بولعان10.
ەۆوليۋسيا تەورياسى راس بولسا، العاشقى «قاراپايىم» جاسۋشانىڭ كەزدەيسوق پايدا بولعاندىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى بولۋى ٴتيىس. ال بارلىعى جاراتىلعان بولسا، ٴتىپتى ەڭ كىشكەنتاي اعزالاردىڭ قۇرىلىمىنان ارنايى ويلاستىرىلىپ جاسالعانى ايقىن كورىنىپ تۇرۋى كەرەك. ەندەشە پروكاريوت جاسۋشاسىنىڭ ىشىنە «ساياحات» جاساپ، قۇرىلىمىن زەرتتەپ كورەيىك. زەرتتەۋ بارىسىندا: «وسىنداي جاسۋشانىڭ وزدىگىنەن پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟»— دەپ ويلانىپ كور.
جاسۋشانىڭ قورعانىس قاباتى
پروكاريوت جاسۋشاسىنىڭ ىشىنە ساياحات جاساۋ ٷشىن نۇكتەنىڭ كولەمىنەن بىرنەشە ٴجۇز ەسەگە دەيىن كىشىرەيۋىمىز كەرەك. جاسۋشانىڭ جارعاقشاسى تىعىز ٵرى مايىسقاق كەلەدى. ول زاۋىتتى اينالا قورشاعان كىرپىش قابىرعا سياقتى، جاسۋشا ٷشىن ناعىز قورعانىش بولىپ تابىلادى. جارعاقشانىڭ جىڭىشكە بولعانى سونشالىق، ٴبىر پاراق قاعازدىڭ قالىڭدىعىنان 10000 ەسە جۇقا كەلەدى. سويتسە دە ول كىرپىش قابىرعادان الدەقايدا كۇردەلى. قالايشا؟
كىرپىش قابىرعا ىسپەتتى، جارعاقشا جاسۋشانى سىرتتان كەلەتىن زياندى اسەردەن قورعايدى. الايدا ول تەگىس ەمەس. ونىڭ بويىنداعى شۇرىقتار جاسۋشانىڭ «تىنىس الۋىنا» مۇمكىندىك بەرىپ، وتتەگى سياقتى كىشىگىرىم مولەكۋلالاردى وتكىزىپ تۇرادى. جارعاقشا كۇردەلىرەك ٵرى زيانىن تيگىزۋى مۇمكىن مولەكۋلالاردى جاسۋشانىڭ «رۇقساتىنسىز» كىرگىزبەيدى. ال پايدالى مولەكۋلالاردى جاسۋشادان شىعارماي، ۇستاپ قالادى. بۇل قالاي جۇزەگە اسادى؟
تاعى دا زاۋىتتى ەسكە الايىق. جۇك تيەلگەن كولىكتەردىڭ كەلىپ-كەتۋىن قاداعالاپ وتىرۋ ٷشىن ادەتتە ونىڭ قاقپاسىنا كۇزەت قويىلادى. جاسۋشاداعى بۇل قىزمەتتى ارنايى اقۋىز مولەكۋلالارى اتقارادى. ولار جاسۋشا جارعاقشاسىنىڭ «قاقپاسى» مەن «كۇزەتشىلەرى» رەتىندە قىزمەت ەتەدى.
جاسۋشا جارعاقشاسىنىڭ «قاقپالارىندا» مولەكۋلالاردىڭ بەلگىلى ٴبىر تۇرلەرىن عانا وتكىزىپ تۇراتىن «كۇزەتشىلەر» بولادى
كەيبىر اقۋىزداردىڭ (1) ورتاسىندا ساڭىلاۋ بولادى. سول ارقىلى مولەكۋلالاردىڭ ناقتى ٴبىر تۇرلەرى عانا ٶتىپ تۇرادى. وزگە اقۋىزداردىڭ ٴبىر شەتى اشىق، (2) ال ەكىنشى شەتى جابىق بولادى. مۇنداي اقۋىزدار اشىق تۇراتىن شەتى ارقىلى (3) ٶزىنىڭ كولەمىنە ساي كەلەتىن بەلگىلى ٴبىر زاتتاردى عانا قابىلداپ وتىرادى. «جۇك» كەلىپ تۇسكەن سوڭ، اقۋىزدىڭ ەكىنشى شەتى اشىلىپ، ونى جارعاقشادان وتكىزىپ جىبەرەدى (4). مۇنداي پروسەستەر ٴتىپتى ەڭ قاراپايىم جاسۋشانىڭ جارعاقشاسىندا دا وتەدى.
زاۋىتتىڭ ىشىندە
سونىمەن، «كۇزەتتەن» ٶتىپ، پروكاريوتتىڭ ىشىنە كىردىك دەلىك. ونىڭ ٸشى تۇزدار مەن قورەكتىك زاتتاردان تۇراتىن سۇيىقتىققا تولى. جاسۋشا بۇل «شيكىزاتتاردى» وزىنە قاجەتتى ونىمدەردى جاساپ شىعارۋ ٷشىن قولدانادى. الايدا بۇل پروسەسس قالاي بولسا سولاي وتپەيدى. جۇمىسى جاقسى ۇيىمداستىرىلعان زاۋىت ىسپەتتى، جاسۋشاداعى مىڭداعان حيميالىق پروسەستەر بەلگىلى ٴبىر رەتپەن ٵرى ٶز ۋاقىتىندا ٴجۇرىپ وتىرادى.
اقۋىز ٴتۇزۋ ٷشىن جاسۋشا كوپ ۋاقىت جۇمسايدى. الدىمەن، ٴبىز جاسۋشانىڭ امينقىشقىلى دەپ اتالاتىن نەگىزگى قۇرامداس بولىگىنىڭ 20 عا جۋىق ٴتۇرىن قالاي شىعاراتىنىن باقىلاي الامىز. امينقىشقىلدارى ٴتۇزىلىپ بولعاننان كەيىن ريبوسومالارعا جەتكىزىلەدى (5). ال ريبوسومالار اۆتوماتتاندىرىلعان قۇرىلعىلار ىسپەتتى، ولاردى بەلگىلى ٴبىر رەتپەن بايلانىستىرىپ، اقۋىزدىڭ ناقتى ٴبىر ٴتۇرىن تۇزەدى. زاۋىتتاعى جۇمىس ورتالىق كومپيۋتەرلىك باعدارلاما ارقىلى باسقارىلاتىنى سياقتى، جاسۋشادا وتەتىن كوپتەگەن پروسەستەر دە دنق دەپ اتالاتىن «كومپيۋتەرلىك باعدارلامانىڭ» نۇسقاۋىمەن جۇزەگە اسادى (6). دنق ريبوسوماعا اقۋىزدىڭ قاي ٴتۇرىن جانە قالاي ٴتۇزۋ كەرەكتىگى انىق كورسەتىلگەن نۇسقاۋلاردىڭ كوشىرمەسىن جىبەرىپ وتىرادى (7).
جاڭادان تۇزىلگەن اقۋىزدىڭ قانداي كەيىپكە ەنەتىنىن كورىپ تاڭعالارسىڭ. ٵر اقۋىز ۇشولشەمدى ٴپىشىنى بار قۇرىلىمعا اينالادى (8). ونىڭ بۇل ٴپىشىنى قانداي قىزمەت اتقاراتىنىن انىقتايدى b. كولىك قۇراستىراتىن كونۆەيەردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كورەيىكشى. كولىك وتالىپ، جاقسى ٴجۇرۋ ٷشىن ونىڭ ٵر بولشەگىن ٶز ورنىنا ورنالاستىرۋ كەرەك. سول سياقتى اقۋىز دا قىزمەتىن جاقسى اتقارۋ ٷشىن قۇرىلىمى مەن ٴپىشىنى ٴدال وزىنە قاجەتتى شامادا قالىپتاسۋ كەرەك. بۇلاي بولماعان جاعدايدا ول جاسۋشاعا زاقىم كەلتىرۋى مۇمكىن.
جاسۋشا «زاۋىتى». اقۋىزداردىڭ جاسالۋ جولى: ٴتۇرلى قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان زاۋىت سياقتى، جاسۋشانىڭ دا كۇردەلى مولەكۋلالاردى ٴتۇزىپ، ورىندارىنا جەتكىزىپ وتىراتىن كوپتەگەن مەحانيزمدەرى بار
جاڭا تۇزىلگەن اقۋىز «جۇمىس ورنىنا» جولدى قالاي تاۋىپ بارادى؟ ٵربىر اقۋىزعا مەكەنجايى كورسەتىلگەن «قاعاز» بەرىلەدى. ٵر مينۋت سايىن مىڭداعان اقۋىز ٴتۇزىلىپ وتىرسا دا، ولاردىڭ ٴارقايسىسى اداسپاي، «جۇمىس ورنىن» ٴدال تاۋىپ بارادى.
بۇل ايعاقتاردىڭ قانداي ٴمانى بار؟ ٴتىپتى ەڭ قاراپايىم اعزاداعى كۇردەلى مولەكۋلالار ٶز بەتىنشە كوبەيە المايدى. ولار جاسۋشادان تىس ورتادا ىدىراپ كەتەدى. ال جاسۋشانىڭ ىشىندە وزگە كۇردەلى مولەكۋلالاردىڭ كومەگىمەن عانا كوبەيە الادى. مىسالى، ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلاتىن ادەنوزينتريفوسفات (اتف) دەگەن ارنايى مولەكۋلانى ٴتۇزۋ ٷشىن فەرمەنتتەر قاجەت، ال فەرمەنت ٴتۇزىلۋ ٷشىن اتف وندىرەتىن ەنەرگيا كەرەك. ٴدال سول سياقتى، دنق (بۇل 3-بولىمدە قاراستىرىلادى) فەرمەنتتەردى، ال فەرمەنتتەر دنق مولەكۋلالارىن قاجەت ەتەدى. سونداي-اق باسقا اقۋىزدار جاسۋشاعا، ال جاسۋشا اقۋىزدارعا تاۋەلدى c.
ميكروبيولوگ رادۋ پوۋپا كيەلى كىتاپتا باياندالعان جاراتۋ ىسىنە سەنبەيدى. دەسە دە ول 2004-جىلى ويلاندىراتىن مىناداي سۇراق كوتەردى: «ٴبىز جۇرگىزگەن بارلىق تاجىريبەلەردىڭ ٴساتسىز اياقتالعانىن ەسكەرسەك، بۇل تابيعاتتىڭ قولىنان كەلەدى دەپ سەنۋ قانشالىقتى ورىندى؟»13 سوسىن، ول بىلاي دەپ قوستى: «جاسۋشانىڭ تىرشىلىگى ٷشىن قاجەت پروسەستەردىڭ كۇردەلى بولعانى سونشا، ولاردىڭ ٴبىر ۋاقىتتا كەزدەيسوق پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى»14.
ىرگەتاسى جوق ٴزاۋلىم ٷيدىڭ قۇلايتىنى انىق بولسا، تىرشىلىكتىڭ قالاي باستاۋ العانىن تۇسىندىرە المايتىن ەۆوليۋسيا تەورياسى جايلى نە دەۋگە بولادى؟
سەن نە ويلايسىڭ؟ ەۆوليۋسيا تەورياسىنىڭ جاقتاۋشىلارى جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىن جاراتۋشىنىڭ قاتىسۋىنسىز ٴتۇسىندىرۋدى ٴجون كورەدى. الايدا عالىمدار ٴتىرى اعزالاردىڭ سان-الۋان قىرلارىن اشقان سايىن، ونىڭ وزدىگىنەن پايدا بولۋ مۇمكىندىگى دە ازايۋدا. وسى جايتتى اينالىپ ٶتۋ ٷشىن كەيبىر ەۆوليۋسيونيستەر تىرشىلىكتىڭ باستاۋ الۋى مەن ەۆوليۋسيا تەورياسىن ەكى ٴتۇرلى ماسەلە رەتىندە قاراستىرعىسى كەلەدى. قالاي ويلايسىڭ، بۇل دۇرىس پا؟
ەۆوليۋسيا تەورياسى تىرشىلىك كوپتەگەن ٴساتتى كەزدەيسوقتىقتاردىڭ ناتيجەسىندە باستاۋ الدى دەگەن تۇسىنىككە نەگىزدەلگەن. وسى تەورياعا ساي، كەيىننەن باسقا دا كەزدەيسوق جاعدايلار ورىن الىپ، ٴتىرى اعزالاردىڭ سان-الۋان ٵرى كۇردەلى تۇرلەرى شىعا باستادى. الايدا بۇل تەوريانىڭ ىرگەتاسى جوق بولسا، وعان نەگىزدەلىپ ايتىلعان باسقا دا تەوريالارمەن نە بولماق؟ ىرگەتاسى جوق ٴزاۋلىم ٷيدىڭ قۇلاپ قالاتىنى سياقتى، تىرشىلىكتىڭ قالاي باستاۋ العانىن تۇسىندىرە المايتىن ەۆوليۋسيا تەورياسىنىڭ دا قۇلدىرايتىنى ٴشۇباسىز.
«قاراپايىم» جاسۋشانىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتىن قاراستىرۋ بارىسىندا قايسىسىن بايقاي الدىڭ، ٴبىرسىپىرا كەزدەيسوقتىقتى ما، الدە بارلىعىنىڭ كەرەمەت ەتىپ ويلاستىرىلعانىن با؟ ناقتى ٴبىر قورىتىندىعا ٵلى كەلمەگەن بولساڭ، كەلەسى بولىمگە نازار اۋدارعانىڭ جاقسى. ول جەردە بارلىق جاسۋشالاردىڭ قىزمەتىن قاداعالايتىن «نەگىزگى باعدارلاما» — دنق-نى مۇقيات قاراستىرايىق.
a بۇل تەوريا تاجىريبە جۇزىندە ٵلى دالەلدەنگەن جوق.
b فەرمەنتتەر — اقۋىزدىڭ ٴبىر ٴتۇرى. ولار پىشىنىنە قاراي بەلگىلى ٴبىر حيميالىق ارەكەتتەردى تەزدەتەدى. جۇزدەگەن فەرمەنتتەر ٶزارا قىزمەتتەسىپ، جاسۋشاداعى زات الماسۋ پروسەسىن رەتتەپ وتىرادى.
