الىپ عالامنىڭ ايتارى
ونىڭ قۇپياسىن اشىپ، تۇبىنە جەتۋ ٷشىن عالىمدار نەبىر قۇرالدار ويلاپ شىعارۋدا. ولار قانداي جاڭالىقتار اشتى؟
عالام بەيبەرەكەت ەمەس. «استرونوميا» دەگەن ٴبىر عىلىمي جۋرنالدا: «گالاكتيكالار اسپاندا بەيبەرەكەت شاشىراپ جاتقانداي كورىنگەنمەن، ولاردىڭ تور ٴتارىزدى قۇرىلىمى بار»،— دەلىنگەن. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنىڭ قۇپياسى — كوزگە كورىنبەيتىن قارا ماتەريادا. «استرونوميا» جۋرنالىندا «قارا ماتەريا كورىنبەيتىن قاڭقا ىسپەتتى، ول گالاكتيكالاردى، گالاكتيكا شوعىرلارىن، سونداي-اق گالاكتيكانىڭ اسا ۇلكەن شوعىرلارىن ۇستاپ تۇرادى» دەپ تۇسىندىرىلگەن.
عالامداعى وسىنداي ٴمىنسىز ٴتارتىپ قايدان پايدا بولعان؟ وزدىگىنەن بە؟ اللان سەنديدج وسىعان قاتىستى پىكىر ايتىپ كەتكەن. حالىق ونى «XX عاسىردىڭ ەڭ ۇلى، ەڭ ىقپالدى استرونومى» دەپ بىلەدى جانە ول قۇدايعا سەنگەن ادام ەدى.
ول بىلاي دەگەن: «اسپانداعى بۇنداي ٴتارتىپ وزدىگىنەن پايدا بولدى دەگەنگە مۇلدەم سەنبەيمىن. بۇنىڭ ٴبارىن تارتىپكە سالىپ تۇرعان ٴبىر جۇيە بار ەكەنى انىق».
بابىنا كەلتىرىلگەن عالام. عالىمدار «ٵلسىز كۇش» دەپ اتايتىن كۇش جايلى قاراستىرايىق. ول كۇننىڭ ٴبىرقالىپتى جانۋىن قاداعالايدى. بۇل كۇش السىزدەۋ بولسا، كۇن ەشقاشان پايدا بولماس ەدى، ال كۇشتىرەك بولسا، كۇن الدەقاشان جانىپ، جوق بولىپ كەتەر ەدى. بۇل كۇشتىڭ السىزدەۋ دە ەمەس، كۇشتىرەك تە ەمەس، ٶز بابىندا بولۋى تىرشىلىكتى مۇمكىن ەتىپ وتىر.
بۇل ٴبىر عانا مىسال. ال عالامدا بۇنداي كۇشتەر قانشاما. انيل انانتاسۆامي ەسىمدى جازۋشى عالىمنىڭ ايتۋىنشا، سول كۇشتەردىڭ بىرەۋى بولسا دا قاجەتتى كۇيىنەن ٴسال اۋىتقىعاندا، «جۇلدىزدار، پلانەتالار مەن گالاكتيكالار ەشقاشان قالىپتاسپاس ەدى، ٶمىر دە پايدا بولماس ەدى».
ادامزاتتىڭ ٴمىنسىز مەكەنى. جەر پلانەتاسىنىڭ اتموسفەراسى وتە قولايلى، سۋى دا نە از، نە كوپ ەمەس — ٴدال قاجەتتى مولشەردە. ايدىڭ كولەمى دە ٴمىنسىز، ونداي بولماعاندا جەر پلانەتاسى ٶز ورنىندا نىق تۇرماس ەدى. «National Geographic» جۋرنالىندا بىلاي دەلىنگەن: «گەولوگيا، ەكولوگيا مەن بيولوگيانىڭ ۇيلەسىپ، ٴبىر-ٴبىرىن تولىقتىرىپ تۇرعانىنىڭ ارقاسىندا دوپ-دومالاق جەر بۇكىل عالامدا ادام بالاسى ٶمىر سۇرە الاتىن جالعىز پلانەتا بولىپ وتىر» *.
ٴبىر جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ٴبىزدىڭ كۇن جۇيەمىز گالاكتيكامىزدىڭ «ٴبىر شەتىندە ورنالاسقان». باسقا جۇلدىزداردان الىس جاتقانىنىڭ ارقاسىندا جەردە تىرشىلىك بار. ەگەر ٴبىز سول جۇلدىزدارعا جاقىن، ياعني گالاكتيكانىڭ قاق ورتاسىندا يا سپيرالدى جولاقتاردىڭ (ياكي جەڭىنىڭ) اراسىندا ورنالاسقاندا، قاتتى رادياسيادان جەرگە ٴقاۋىپ تونەر ەدى. ال ٴبىز، عالىمدار ايتپاقشى، «گالاكتيكانىڭ تىرشىلىك ەتۋ ايماعىندا» جايعاسقانبىز.
عالام مەن ونداعى زاڭدىلىقتاردى زەرتتەگەننەن كەيىن، پول دەيۆيس ەسىمدى فيزيك مىناداي تۇجىرىمعا كەلگەن: «عالامداعى تىرشىلىك تاعدىردىڭ ەركەلىگىنەن، اپاتتىڭ سالدارىنان، عارىشتاعى عاجايىپ درامانىڭ كەزدەيسوق ساتىنەن پايدا بولدى دەگەنگە ٶز باسىم سەنە المايمىن... ٴبىز جەر بەتىندە بەكەردەن-بەكەر جۇرگەن جوقپىز». ٴبىراق دەيۆيس عالام مەن ادام بالاسى قۇدايدىڭ قولىنان شىققان دەپ تە ايتپايدى. ال ٴسىز نە ويلايسىز؟ عالام دا، جەرىمىز دە تىرشىلىك ٷشىن ويلاستىرىلىپ جاراتىلعانداي كورىنەدى. بۇنىڭ سولاي كورىنۋى بەكەر ەمەس شىعار. بالكىم، بۇل شىنىمەن سولاي شىعار.
^ 8-ابزاس «National Geographic» جۋرنالىنىڭ بۇل ماقالاسىندا جەر مەن ادامزاتتى قۇداي جاراتتى دەلىنبەگەن. وندا تەك جەر ادامزات ٷشىن ەڭ قولايلى مەكەن ەكەنى ايتىلادى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
جاستاردىڭ ساۋالدارى
تىرشىلىكتىڭ باستاۋى جاراتۋشى ما، ەۆوليۋسيا ما؟ ەۆوليۋسيا تەورياسىنا كۇماندانۋعا نەگىز بار ما؟ (2-ٴبولىم)
وسىعان قاتىستى 2 نەگىزگى ايعاقتى قاراستىر.
