Whèví Gbẹtọ lẹ Tọn Hùhù to Ohù Égée Tọn Mẹ

PO GRÈCE heyin hùto he tin to agewaji podọ to whèyihọ-waji po, bọ lopo Crète tọn tin to hùwaji, podọ Turquie hlan whèzẹtẹn, Ohù Égée tọn ṣinyọ́n lẹdo daho whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn ji. Taidi fie nukunhunhun daho hohowhenu tọn delẹ bẹjẹeji te, Ohù Égée tọn tindo lopo po ageklo susu he vunvunpé lẹ po. Awusọhia póde-dòde lopo lọ lẹ tọn, he tindo ohọ̀ wewe kleun kleun heyin vunvunpe, he nọ to sisẹ́ to hinhọ́n owhè tọn mẹ lẹ, whàn ohó milomilo-kàntọ dopo nado yí yé jlẹdo “osọ́ zannu tọn lẹ he tindo gbigbọ kanyinylan tọn lẹ” go.

Abajọ lopo ehelẹ do yin dopo to fihe diyin hugan he nọ dọ̀n tomẹyitọ saditọ lẹ dogo to aihọn mẹ! Awusọhia whanpẹnọ yetọn nọ yin hinhẹn pọnte dogọ gbọn jẹhẹnu dagbe sunnu po yọnnu po he nọ nọ̀ bosọ nọ wazọ́n to finẹ lẹ tọn dali. Na yinyin lẹnpọn dagbenọ po johẹmẹtọ po, ṣogan tindo mẹdekannujẹ, omẹ ehelẹ yí jẹhẹnu titengbe de dogọ vonọtaun-yinyin lẹdo lọ tọn.

Susu to mẹhe nọ nọ̀ lopo lọ ji lẹ mẹ nọ nọgbẹ̀ gbọn whèhuhu to osin Ohù Égée tọn mẹ dali. Ṣigba, wunmẹ “whèhuhu” titengbe devo tọn to kọdetọn dagbe susugege lẹ tindo to lẹdo enẹ mẹ. “Whèhutọ gbẹtọ lẹ tọn,” yèdọ wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn jlatọ lẹ, lẹdo lopo Égée tọn lẹ pé, bo to gbẹtọ lẹ hẹn zun devi Klistiani lẹ.—Matiu 4:18, 19; Luku 5:10.

To nudi owhe kanweko 19 die wayi, Klistiani wẹndagbe-jlatọ lẹ dla lopo Égée tọn lẹ pọ́n. To nudi owhe 56 W.M., to kọlilẹ apọsteli Paulu tọn, sọn gbejizọnlin mẹdehlan tọn etọn atọ̀ntọ whenu, e nọte na ojlẹ kleun de to lopo Lésvos, Kio, Samo, Koọsi, po Lodu tọn po lẹ ji. Taidi yẹwhehodọtọ zohunhunnọ whepoponu tọn de, Paulu dona ko dọyẹwheho hlan delẹ to mẹhe nọ nọ̀ lopo lọ ji lẹ mẹ. (Owalọ lẹ 20:14, 15, 24; 21:1, 2) Bọdo owhe awe gànpamẹ-ninọ tọn etọn go to Lomu, vlavo e na ko dla Crète pọ́n bosọ tindo mahẹ to nuwiwa Klistiani tọn mẹ to finẹ. Sẹpọ vivọnu owhe kanweko tintan tọn, apọsteli Johanu yin yinyàn dogbé yì lopo Patmos tọn ji “na ohó Jiwheyẹwhe tọn, po kunnuhó Jesu Klisti tọn po [didọ wutu, NW].” (Osọhia 1:9) Nawẹ lilatọ wẹndagbe lọ tọn egbezangbe tọn lẹ tindo kọdetọn dagbe to lopo ehelẹ ji gbọn?

Nujijla Yẹwhehodidọ Tọn He Dè Sinsẹ́n Tọ́n Lẹ

Yẹwhehodidọ to pipli lopo ehelẹ tọn ji sinyẹnawu bosọ biọ vivẹnudido. E nọ biọ vivẹnudido daho po mẹdeyidosanvọ po. Lopo delẹ dẹ̀n do yéde tlala. Gbejizọnlin bibasi gbọn ohù ji kavi gbọn jẹhọn mẹ yì delẹ to yé mẹ ji yin onú vlavo tọn podọ ma tlẹ nọ yọnbasi nado yì lopo devo lẹ ji, titengbe to ojlẹ awewe tọn whenu. Ohù lọ sọgan wlú, na titengbe tọn to whenuena meltemia—yèdọ jẹhọn sinsinyẹn agewaji tọn lẹ—yìn. Humọ, gbétatò lẹ to susu lopo lọ lẹ tọn ji tin to olá bosọ sinyẹnawu nado jẹ e kọ̀n na aliho kọ́gudu tọn, heyin póde-dòde tọn lẹ ma nọ bọawu nado gbọ̀n gba. Gbétatò delẹ sọgan yin yìyì gbọn tọjihun pẹvi lẹ dali kẹdẹ.

Yí lopo Icaria tọn di apajlẹ. Wẹnlatọ wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn 11 he tin to agun pẹvi de mẹ to finẹ lẹ ma sọgan wazọ́n to gbétatò lẹpo he tin to lopo enẹ po ageklo he tin to yakẹ lẹ po ji gba. Enẹwutu, Klistiani mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po sọn Samo nọ wá nado gọalọ nado dọyẹwheho hlan omẹ  Icaria tọn lẹ, mọdopolọ hlan mẹhe tin to lopo Phournoi, Patmos, po Lipsos tọn ji lẹ po. To agọe, to dopo to nujijla azán-awe tọn mọnkọtọn de whenu, Kunnudetọ lọ lẹ penugo nado do linlinnamẹwe 650, alọnuwe 99, po owe 25 po he dọho do hogo Biblu tọn lẹ ji gbonu! E paṣa yé nado dukosọhẹ gbẹtọ he ma tindo oyọnẹn mẹhe Jehovah yin tọn, yèdọ mẹhe nọ vẹ̀ yé nado nọte bo plọn yé dogọ sọn Biblu mẹ. Yọnnu de dọna Kunnudetọ dopo dọmọ: “Eyọ́n, todin hiẹ jei. Ṣigba yẹn gbẹsọ tindo kanbiọ susu lẹ do Biblu ji. Mẹnu wẹ na gọalọna mi?” Mẹmẹyọnnu Klistiani lọ dopagbe nado doafọna ojlo lọ gbọn alokan yiyizan dali, podọ e bẹ plọnmẹ Biblu de jẹeji to aliho enẹ mẹ.

To whenuena nugopọntọ tomẹyitọ de dla Icaria pọ́n, e basi tito nado wazọ́n to lopo lọ blebu ji to sẹfifo dopo. E biọ alọgọ nudi wẹnlatọ Ahọluduta tọn 30 tọn sọn Samo. Mẹmẹsunnu he wá lọ lẹ dona suahọ na ozán awe he yé yizan to hotẹli lẹ podọ na mọto heyin hihaya lẹ. Jikun sinsinyẹn de ko ja na azán awe, podọ ninọmẹ aimẹ tọn heyin lilá nado tin to sẹfifo lọ ma dọnmẹdogo gba. Ṣigba mẹmẹsunnu lọ lẹ ma dike ehe ni glọnalina yé, to finflin ohó Yẹwhehodọtọ 11:4 tọn lẹ dọmọ: “Ewọ he nọ doayi jẹhọn go ma to na dónu gba; podọ ewọ he sọ to aslọ hopọ́n ma to gbémẹnu na bẹ.” To agọgbọnẹnmẹ, ninọmẹ aimẹ tọn lọ pọnte vude, podọ to whenuena yé ko wazọ́n to lopo lọ blebu ji po owẹ̀n titengbe yetọn po godo, mẹmẹsunnu lọ lẹ lẹkọyi whégbè to ayajẹ po pekọ po mẹ.

Wẹnlatọ 16 he nọ nọ̀ lopo Andros tọn ji lẹ dovivẹnu susu tlala nado wazọ́n to lopo lọ blebu ji. To whenuena mẹmẹsunnu awe jẹ gbétatò he tin to olá de mẹ, yé magbe nado dọyẹwheho hlan tòmẹnu lọ lẹpo. Yé dọho na gbẹtọ lẹ to owhé yetọn lẹ gbè, to tòhomẹ-liho lẹ ji, podọ to ogle lẹ mẹ. Yé tlẹ dla ponọpá lọ pọ́n bo do owe gbonu to finẹ. Po jide po dọ yé ko jẹ mẹhe to gbétatò lọ mẹ lẹpo dè, yé jlo nado yì. Dile yé to tintọ́n sọn ṣẹnṣẹn tòdaho lọ tọn mẹ, yé mọ yẹwhenọ Orthodoxe Glẹki tọn lọ ja. To yinyọnẹn mẹ dọ e ma ko yin kunnudena, yé ze owe pẹvi de donukọnna ẹn, ehe e kẹalọyi po homẹhunhun po. Todin yé yọnẹn na jide tọn dọ mẹdepope ma ko yin jiwọn e go to vivẹnudido yẹwhehodidọ yetọn tọn mẹ!

Gavdos (kavi Cauda)—yèdọ ageklo pẹvi de he tin to ṣẹnṣẹn Crète tọn he tindo tòmẹnu 38 poun—yin pinpọnhlan nado yin adà he dẹn hugan to hùwaji Europe tọn mẹ. (Owalọ lẹ 27:16) Nugopọntọ tomẹyitọ de po asi etọn po, to pọmẹ hẹ asu po asi po de, yí azán atọ̀n zan nado to yẹwhehodọ to finẹ. Nado dowena akuẹzinzan, yé dọ́ gòhọ de mẹ. Wẹndagbe lọ jẹ tòmẹnu lọ lẹpo dè, podọ mẹmẹsunnu lọ lẹ yin homẹhunnọ dọ mẹhe tin to finẹ lẹ mayin nuvẹunnọ gba. Yé ma ko sè nudepope—yèdọ dagbe kavi ylankan—dogbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali gba. Mẹhe nọ nọ̀ lẹdo lọ mẹ lẹ, gọna yẹwhenọ lọ, kẹalọyi owe 19 po alọnuwe 13 po. Dile Kunnudetọ lọ lẹ lẹkọ ja Crète to tọjihun pẹvi de mẹ, ohú lọ fọ́n-adán, bosọ ze ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ. “Mí dopẹna Jehovah dọ mí jẹ whégbè to jijọho mẹ, ṣigba mí sọ pagigona ẹn dọ e dike bọ mí gbògbéna oyín etọn to adà he dẹn hugan to hùwaji Europe tọn ehe ji mẹ,” wẹ yé dọ.

Patmos yin lopo lọ fie apọsteli Johanu wlan owe godo tọn Biblu tọn te, yèdọ Osọhia. Kakajẹ agọe Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ depope ma tin to Patmos ji gba. Nujijla yẹwhehodidọ tọn de to lopo enẹ ji yin titobasina po sọwhiwhe po gbọn mẹmẹsunnu lẹ dali sọn Samo. Yé yọnẹn dọ yé sọgan donukun nukundiọsọmẹ sinsinyẹn na lopo lọ yin figángán Ṣọṣi Orthodoxe Glẹki tọn wutu. Mẹmẹyọnnu awe he to wẹndagbe zedonukọnna yọnnu de yin oylọ-basina biọ owhé etọn gbè. Asu yọnnu lọ tọn kàn mẹhe ko do mẹmẹyọnnu lọ lẹ hlan owhé yetọn gbè sè pludopludo. To whenuena yé basi zẹẹmẹ dọ owhé lẹpo wẹ yé to didlapọn, e kanse whladopo dogọ dọmọ:  “Be mì kudeji dọ e ma yin kọmẹnu de wẹ do mì hlan file ya?” To godo mẹ, asi lọ, he ko yọnẹn dogbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali to Zaïre, basi zẹẹmẹ nuhe jọ to afọnnu enẹ tọn na mẹmẹyọnnu lọ lẹ. E dọmọ: “Yẹn to dẹ̀ho hlan Jehovah, dile yẹn nọ wà do to azán devo lẹ ji, dọ e ni do Kunnudetọ delẹ hlan lopo lọ ji. Asu ṣie kò mi. To whenuena yẹn mọ mì to ohọ̀nji, e paṣa mi podọ e sọ yin mọ na asu ṣie ga. Nuhe zọn niyẹn bọ e do to mẹhe do mì hlan owhé mítọn gbè kanse pludopludo.” Plọnmẹ Biblu de yin bibẹjẹeji hẹ yọnnu lọ to afọdopolọji. Oplọn lọ yin anadena to alokan ji na osun ao, dile etlẹ yindọ ehe biọ akuẹ susu sọn mẹmẹyọnnu lọ po yọnnu jlodotọ lọ po si. Ewọ yin bibaptizi podọ todin yin Kunnudetọ dopo gee lọ he tin to lopo enẹ ji fie apọsteli Johanu tin to olá te to owhe 1 900 die wayi.

‘Whèhuhu’ to Húnglintẹn Lẹ

Bato saditọ lẹ tọn nọ nọte to húnglintẹn susu heyin lopo Égée tọn lẹ to alunlun whenu lẹpo, bo nọ hẹn agbàn dlapọn basitọ he wá gbọjẹ lẹ tọn. Gbọnmọ dali, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tindo dotẹnmẹ hundote vonọtaun nado jẹ gbẹtọ akọta po ogbè susu lẹ po tọn dè. Agun lẹ tindo owe Biblu tọn lẹ to ogbè susu voovo lẹ mẹ to agbànbẹdotẹn mẹ, podọ wẹnlatọ lẹ do linlinnamẹwe fọtọ́n susu gbonu na tomẹyitọ saditọ lẹ. Bato saditọ lẹ tọn delẹ nọ dla húnglintẹn dopolọ lẹ pọ́n to osẹ dopodopo mẹ, ehe nọ na mẹmẹsunnu lọ lẹ dotẹnmẹ hundote dagbe nado basi gọyìpọn lẹ bo tlẹ sọ nọ deanana plọnmẹ Biblu lẹ hẹ hagbẹ bato-kùntọ delẹ.

To alunlun 1996 tọn mẹ, mẹmẹyọnnu de he yin yẹwhehodọtọ whenu-gigọ́ tọn de to Lodu dọyẹwheho na jọja Jamaïque-nu de he nọ wazọ́n to bato saditọ lẹ tọn he nọ wá húnglintẹn enẹ to vendredi lẹpo mẹ. To vendredi he bọdego dawe lọ yin oylọ-basina nado yì plidopọ agbegbe tọn de he na yin bibasi to lopo lọ ji. Po Biblu Glẹnsigbe tọn po to alọmẹ, mẹmẹyọnnu gbehosọnalitọ lọ gọalọna ẹn nado mọnukunnujẹ nugbo Biblu tọn delẹ heyin zizedonukọnnamẹ to tito-to-whinnu lọ mẹ lẹ mẹ. Dawe jọja lọ yin nuyiwadeji sisosiso gbọn owanyi po zohunhun heyin didohia gbọn Kunnudetọ lọ lẹ dali to plidopọ lọ ji. To vendredi he bọdego, e basi oylọ na gbehosọnalitọ awe biọ tọjihun lọ mẹ. Gbehosọnalitọ lọ lẹ hẹn owe lẹ to Glẹnsigbe po Espagne-gbè po mẹ. Saki kunnudegbe tọn yetọn lẹ jẹvọ́ to nuhe ma pé ganhiho dopo mẹ! Jọja Jamaïque-nu lọ nọ plọn Biblu to vendredi lẹpo kakajẹ vivọnu alunlun tọn. To alunlun  he bọdego mẹ e lẹkọwa, bo ko wleawufo nado bẹ oplọn etọn jẹeji. Nalete, to ojlẹ ehe mẹ, e magbe nado diọ agbasazọ́n etọn nado sọgan penugo bo basi nukọnyiyi gbigbọmẹ tọn. E sọ lẹkọyi whladopo dogọ. Lehe mẹmẹsunnu he tin to Lodu lẹ yin ayajẹnọ sọ nado yọnẹn dọ jọja ehe ko yin bibaptizi to bẹjẹeji owhe 1998 tọn!

“Whèví” He to Dindanpe lẹ Wiwle

Ohù Égée tọn diyin na whèví susugege he nọ to dindanpe etọn, taidi whèví pẹvi pẹvi lẹ po whèví daho lẹ po, he nọ dasá osin etọn lẹ bosọ nọ wá mọ yede to odọ̀ whèhutọ azọ́nyọnẹntọ lẹ tọn mẹ. To aliho dopolọ mẹ, wẹndagbe-jlatọ Ahọluduta lọ tọn lẹ mọ ahun he tindo ojlo susu lẹ to mẹhe sẹtẹn yì Grèce sọn otò whèzẹtẹn-waji Europe tọn susu lẹ mẹ nado yì wazọ́n lẹ ṣẹnṣẹn.

Rezi yin owhe ao mẹvi to whenuena e hia to tintan whenu dogbọn Jehovah po lẹndai etọn lẹ po dali to weda Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn po Réveillez-vous! po tọn lẹ mẹ. Enẹ yin to Albanie. To owhe atọ̀n godo e sẹtẹn hẹ whẹndo etọn yì lopo Lodu tọn ji. To gbèdopo, Rezi hodẹ̀ hlan Jehovah nado gọalọna ẹn nado mọ omẹ etọn lẹ to owhé yọyọ etọn gbè. To wunkẹngbe otọ́ etọn wá whégbè bo hẹn linlinnamẹwe heyin akọjẹhẹ enẹlẹ wá, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn po Réveillez-vous! po, he hẹn Rezi jaya susu. Rezi wá dukosọ hẹ mẹmẹyọnnu he na linlinnamẹwe lọ lẹ otọ́ etọn, podọ to madẹnmẹ e jẹ nuplọn sọn owe Oyọnẹn He Nọ Planmẹ Sọyi Ogbẹ̀ Madopodo Mẹ ji. To whedelẹnu, e nọ biọ nado basi oplọn whlaatọ̀n to gbèdopo! To osun awe godo e lẹzun wẹnlatọ he ma ko yí baptẹm, podọ to mars 1998, e yí baptẹm to owhe 14 mẹvi-yinyin mẹ. To azán enẹ dopolọ gbè, e bẹ gbehosọnalitọ alọgọtọ tọn jẹeji, podọ to osun ṣidopo godo e jẹ hukan gbehosọnalitọ whepoponu tọn ji, kavi lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn.

Mẹmẹsunnu de to lopo Koọsi tọn ji to nuplọn hẹ mẹdelẹ sọn Russie. To whenuena e kanse yé eyin yé tindo họntọn lẹ depope he na jlo nado plọn Biblu, yé deanana ẹn yì asu po asi po Arménie-nu de dè—Leonidas po asi etọn, Ophelia po—to gbétatò de mẹ he dẹ̀n na kilomẹtlu 30. Nupaṣamẹ de to tenọpọn mẹmẹsunnu lọ lẹ. Asu po asi po Arménie-nu lọ de saki de tọ́n he gọ́ na owe Biblu tọn heyin zinzinjẹgbonu gbọn Ogbẹ́ Watch Tower dali to Arménie-gbè po Russie-gbè po mẹ! Yé basi zẹẹmẹ dọ yé ko plọn Biblu hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ bo ko tindo nukọnyiyi jẹ obá lilẹzun wẹnlatọ he ma ko yí baptẹm tọn mẹ. Na bẹwlu tonudidọ tọn po awusinyẹnnamẹnu akuẹzinzan tọn lẹ po wutu, yé dona tọ́nsọn otò yetọn mẹ. Tlolo he yé jẹ Koọsi, yé jẹ nuplọn hẹ onọ̀ Leonidas tọn po nọviyọnnu etọn po ji, he ko tin to finẹ. To madonukun mẹ, Kunnudetọ lọ tindo plọnmẹ Biblu yọyọ atọ̀n nado deanana—dopo hẹ Ophelia, dopo hẹ Leonidas, podọ devo hẹ onọ̀ po nọviyọnnu etọn po. Ehe biọ gbejizọnlin bibasi to zòkẹkẹ ji na kilomẹtlu 30 na yìyì kẹdẹ na whlaatọ̀n to osẹ dopo mẹ. Leonidas po asi etọn po yí baptẹm to osun delẹ godo. Ahọsumẹ nankọtọn die na gbigbọ mẹdeyidosanvọ mẹmẹsunnu lẹdo lọ mẹ tọn lẹ!

Jehovah Hẹn Ẹn Whẹ́n

Dona Jehovah tọn sọawuhia do vivẹnu matin nuṣikọ he lilatọ Ahọluduta tọn zohunhunnọ he hugan 2 000 to lopo Égée tọn ehelẹ dó ji. Todin agun 44 po kando 25 po heyin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn wẹ tin to finẹ. Na nuhe dù kando lọ lẹ, 17 tin to jonọgbè lẹ mẹ, to whenuena e yindọ ojlo Jehovah tọn wẹ yindọ “yè ni whlẹn omẹ popo gán, podọ na yé ni wá oyọnẹn nugbo tọn kọ̀n.” (1 Timoti 2:4) To yidogọmẹ, gbehosọnalitọ titengbe 13 to vivẹnu he to jijideji lẹ dó nado jẹ gbẹtọ susu dogọ lẹ dè to aigba-denamẹ he tin to olá enẹlẹ ji.

Na owhe kanweko susu lẹ Ohù Égée tọn ko yin ahọ́nkan nuwiwa aṣa tọn po ajọwiwa tọn po. To owhe ao ao agọe tọn lẹ mẹ e ko lẹzun nọtẹn nukundeji na fọtọ́n donu kanweko susu tomẹyitọ saditọ lẹ. Ṣigba dehe yin nujọnu hugan wẹ yindọ, taidi “whèhutọ gbẹtọ lẹ tọn,” lilatọ Ahọluduta tọn lẹ ko mọ gbẹtọ ahunjijlọnọ susu he to jejeji nado pà Jehovah to lopo ehelẹ ji. To pọmẹ, yé ko yigbe to aliho daho de mẹ hlan oylọ basinamẹ dọdai tọn lọ dọmọ: “Gbọ yé ni na gigo OKLUNỌ, bo do pipà etọn hia to lopo lẹ mẹ.”—Isaia 42:12.

[Yẹdide Otò Tọn to weda 22]

Ohù Égée tọn

GRÈCE

Lésvos

Kio

Samo

Icaria

Phournoi

Patmos

Koọsi

Lodu

Crète

TURQUIE

[Yẹdide to weda 23]

Lopo Lésvos tọn

[Yẹdide to weda 24]

Lopo Patmos tọn

Lopo Crète tọn