Etẹwẹ Yé Mọ to Jẹzleẹli?

NA OWHE kanweko susu lẹ nọtẹn todaho hohowhenu tọn heyin Jẹzleẹli tọn ko tin to vọjijẹ mẹ. To ojlẹ de mẹ e diyin taun to whenuho Biblu tọn mẹ. Todin, he gigo dai tọn etọn ko yin didesẹ bọ e ko yin ṣinṣinyọn gbọn okọ́ dali, e ko yin didepo jẹ ninọmẹ okọ́ta, kavi pópló de tọn mẹ. To owhe agọe tọn lẹ mẹ whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ ko jẹ dogbapọnna pipòtọ Jẹzleẹli tọn ji. Etẹwẹ gbakija ehelẹ dohia gando kandai Biblu tọn lẹ go?

Jẹzleẹli Biblu mẹ Tọn

Yin didoai do adà whèzẹtẹn-waji Agbàdo Jẹzleẹli tọn mẹ, Jẹzleẹli yin dopo to lẹdo he dojo hugan lẹ mẹ to aigba Islaeli hohowhenu tọn ji. To adà awetọ agbàdo lọ tọn mẹ tlọlọ hlan agewaji wẹ okọ́ta Molẹhi tọn tin te to fie Midianinu lẹ dosla do dile yé to awuwle nado tọ́n-awhàn Whẹdatọ Gideoni po awhànpa etọn lẹ po. Dòtọ Halọdi tọn tin hlan whèzẹtẹn vude, to odòwaji Osó Gilboa tọn. File wẹ Jehovah de awhànpa fọtọ́n susu Gideoni tọn lẹ pò jẹ sunnu 300 lẹ poun te nado do nugopipe etọn hia nado whlẹn omẹ etọn lẹ gán matin awhànpa huhlọnnọ awhànfuntọ lẹ tọn de. (Whẹdatọ 7:1-25; Zekalia 4:6) To Osó Gilboa tọn he tin to yakẹ lọ ji wẹ, Sauli, yèdọ ahọlu tintan Islaeli tọn, yin hihò gbọn Filistini lẹ dali te to awhànfunfun ayidego tọn de mẹ, to ehe mẹ Jonatani po visunnu awe devo Sauli tọn lẹ po yin hùhù bọ Sauli lọsu hù ede te.—1 Samuẹli 31:1-5.

Alọdlẹndonu Biblu tọn lẹ hlan todaho hohowhenu Jẹzleẹli tọn wleawuna vogbingbọn ayidego tọn lẹ. Yé dọ dogbọn huhlọn ṣiṣizan po atẹṣiṣi togán Islaeli tọn lẹ tọn po dali podọ dogbọn nugbonọ-yinyin po zohunhun devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ tọn po dali. Jẹzleẹli wẹ Ahọlu Ahabi—yèdọ togán ahọluduta whẹndo-ao agewaji Islaeli tọn to adà godo ṣẹnṣẹn owhe kanweko aotọ J.W.M.—ze họ̀nmẹ gandudu etọn tọn sinai do, dile etlẹ yindọ tatọ́-tònọ taun lọ wẹ Samalia. (1 Ahọlu lẹ 21:1) Sọn Jẹzleẹli mẹ wẹ yẹwhegán Jehovah tọn Elija mọ budonamẹ okú tọn yí sọn Jẹzebẹli asi jonọ Ahabi tọn dè. Ewọ yin homẹ hẹngblena na Elija ko gbọn adọgbigbo dali hù yẹwhegán Baali tọn lẹ, bọdo Jiwheyẹwhe-yinyin nugbo tọn tintẹnpọn he Elija ko basi to Osó Kalmẹli tọn ji go.—1 Ahọlu lẹ 18:36–19:2.

Enẹgodo sẹ́nhẹngba de yin bibasi to Jẹzleẹli. Naboti Jẹzleẹlinu lọ yin hùhù. Ahọlu Ahabi ko donukunkẹn do vẹngle Naboti tọn go. To whenuena ahọlu biọ nado mọ aigba lọ yí, Naboti gbọn nugbonọ-yinyin dali yigbe dọmọ: “OKLUNỌ ni pá ẹ na mi, bọ yẹn nado na ogú otọ́ ṣie lẹ tọn hlan we.” Gblọndo he sọgbe hẹ nunọwhinnusẹ́n ehe hẹn homẹgblena Ahabi tlala. To mimọ ninọmẹ awubla ahọlu lọ tọn mẹ, Ahọsi Jẹzebẹli basi titona whẹ̀ylọmẹ oklọ tọn de, he sawhẹ nùzinzan tọn dokọna Naboti. Naboti homẹvọnọ yin mimọ nado huwhẹ̀ bosọ yin zannu dlan do hù, bọ ahọlu lọ yí vẹngle etọn.—1 Ahọlu lẹ 21:1-16.

Na nuwiwa ylankan ehe wutu, Elija dọ dọdai dọmọ: “Avún lẹ na dù Jẹzebẹli to odòkọ Jẹzleẹli tọn dali.” Yẹwhegán lọ sọ lá yinukọn dogọ dọmọ: “Ewọ he kú sọn Ahabi mẹ to todaho lọ mẹ avún lẹ na dù. . . . Mẹde ma tin jijlẹ do Ahabi go, he sà ede nado wà enẹ heyin oylan to nukun  OKLUNỌ tọn mẹ, mẹhe Jẹzebẹli asi etọn nọ to dido.” Ṣigba, na Ahabi whiwhẹ ede to whenuena Elija lá whẹdida Jehovah tọn wutu, Jehovah lá dọ yasanamẹ ehe ma na wá to gbẹ̀whenu Ahabi tọn gba. (1 Ahọlu lẹ 21:23-29) Kandai Biblu tọn zindonukọn nado dọ dọ to azán mẹjẹmẹtẹnmẹ Elija tọn, yèdọ Eliṣa tọn lẹ gbè, Jehu yin amisana nado yin ahọlu Islaeli tọn. Dile e hẹsọ́ biọ Jẹzleẹli mẹ, Jehu degbè dọ Jẹzebẹli ni yin dindlan gbọ̀n fleṣe họ̀nmẹ etọn tọn nù wá odò, bọ ewọ sọ yin zinzindai to afọ glọ gbọn osọ́ lẹ dali. To godo mẹ, e yin mimọ dọ avún nuṣinyandùtọ lẹ ko jo otaka etọn, afọ etọn lẹ, po alọpahomẹ etọn lẹ kẹdẹ po do. (2 Ahọlu lẹ 9:30-37) Nujijọ godo tọn to Biblu mẹ he gando Jẹzleẹli go tlọlọ wá aimẹ bọdo hùhù visunnu 70 Ahabi tọn lẹ go. Jehu bẹ ota yetọn lẹ pli gọnu-gọnu do okiti daho awe mẹ to họngbó todaho Jẹzleẹli tọn ji, to ehe godo e hù sunnu nukọntọ devo lẹ po yẹwhenọ he tindo mahẹ to gandudu atẹṣiṣi Ahabi tọn mẹ lẹ po.—2 Ahọlu lẹ 10:6-11.

Etẹwẹ Whenuho-Kàntọ Dòkuntọ lẹ Ko Mọ?

To 1990 azọ́n pọmẹ tọn de heyin kùnkùn nọtẹn Jẹzleẹli tọn tọn bẹjẹeji. Mahẹ-tindotọ lẹ wẹ Nuzedai Whenuho-kinkàn Dòkunkun tọn Wehọmẹ Alavọ Tel Aviv tọn (he David Ussishkin ze afọ etọn dai) po Wehọmẹ Whenuho-kinkàn Dòkunkun Grande-Bretagne tọn po to Jelusalẹm (he John Woodhead ze afọ etọn dai). Na osaa ṣinawe lẹ (osaa dopo nọ dite na osẹ ṣidopo) to owhe 1990-96 tọn lẹ whenu, nudi mẹdezejotọ 80 jẹ 100 wẹ wazọ́n to otẹn lọ mẹ.

Nuyiwa egbezangbe tọn whenuho-kinkàn dòkunkun tọn wẹ nado gbadopọnna kunnudenu he tin to otẹn de mẹ lẹ to dodonu edetiti tọn ji, matin alọdlẹndonu bibasi hlan linlẹn kavi nuplọnmẹ he ko yin yinyọnẹn jẹnukọn lẹ. Enẹwutu, na whenuho-kàntọ dòkuntọ he to dogbapọnna aigba Biblu tọn lẹ, kandai Owe-wiwe tọn mayin nudọnamẹ dejido godo tọn do hosọ lọ ji gba. Asisa devo lẹ po kunnudenu yinukundomọ devo lẹpo po dona yin gbigbejepọn bo yin dogbapọnna po sọwhiwhe po. Ṣigba, dile John Woodhead dọ do, kunnudenu heyin kinkàndai hohowhenu tọn depope matin gando Jẹzleẹli go gbọnvona weta vude lẹ to Biblu mẹ. Enẹwutu kandai Biblu tọn lẹ po todohukanji ojlẹ hihia tọn po dona yin apadewhe dodinnanu depope tọn. Etẹwẹ vivẹnudido whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ tọn lẹ ko dehia?

Dile figángán lẹ po ozẹnkla lẹ po yin kùnkùn jẹgbonu sọn aigba glọ, e lẹzun nuhe họnwun sọn bẹjẹeji dọ gbakija lọ lẹ yigodo jẹ owhe vude jẹnukọnna 1000 J.W.M., bo ze yé do gblagbla ojlẹ Jẹzleẹli Biblu mẹ tọn mẹ tlọlọ. Ṣigba dile dòkunkun lẹ to nukọnzindo, nupaṣamẹ delẹ wá aimẹ. Tintan wẹ kiklo nọtẹn lọ tọn po figángán huhlọnnọ etọn lẹ po. Whenuho-kàntọ dòkuntọ lọ lẹ to nukundo nọtẹn de he na tindo figángán he taidi Samalia hohowhenu tọn lẹ, heyin todaho tatọ́-tònọ ahọluduta Islaeli tọn. Ṣigba, dile dòkunkun lọ to nukọnzindo, e lẹzun nuhe họnwun dọ Jẹzleẹli klo hugan mọ taun. Na jijlẹ adó etọn tọn lẹ yin nudi mẹtlu 300 na tedidi bo tindo gbigblo mẹtlu 150 tọn wutu, lẹdo he figángán lọ bẹhẹn pete yí whlaatọ̀n do hugan todaho  devo depope heyin mimọ to Islaeli sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyì. E yin lilẹdo pé gbọn osinwhín húhú de dali, he wleawuna doyiyi mẹtlu 11 tọn sọn figángán lọ. Sọgbe hẹ Mẹplọntọ Wehọmẹ daho tọn Ussishkin, osinwhín ehe yin tintan to ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ. “Mí ma mọ nuhe taidi ehe nkọtọn depope pọ́n to Islaeli gba kakajẹ ojlẹ Awhànfuntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn mẹ,” wẹ e dọ.

Adà nubajonọmẹ tọn devo wẹ ohọ̀ gángánsu he ma tin to ṣẹnṣẹn todaho lọ tọn lẹ. Okọ́-vẹvẹ susugege heyin hinhẹnwa to todaho lọ gbigbá whenu ko yin yiyizan nado wleawuna aigba-nukunmẹ plẹsẹ he yiaga de—yèdọ wunmẹ oplò he gblo bo yiaga de tọn—to agblò lọ mẹ. Second Preliminary Report do dòkunkun Tel Jẹzleẹli tọn lẹ ji basi zẹẹmẹ dọ oplò diyin ehe sọgan yin kunnudenu dọ Jẹzleẹli yin nuhe hugan aisintẹn gandudu tọn de poun. E dọmọ: “Mí na jlo nado ze yọnbasi lọ donukọnnamẹ dọ Jẹzleẹli yin ahọ́nkan osla awhànfunfun tọn na awhànpa gandudu Islaeli tọn to ojlẹ ahọlu [Omli po kúnkàn etọn lẹ tọn po whenu] . . . to fie awhànkẹkẹ po osọ́nọ gandudu lọ tọn lẹ po nọ yin hinhẹn do bo nọ yin azọ́nplọn te.” Sinai do kiklo oplò he yiaga ehe tọn ji, gọna kiklo agblò lọ lọsu na edetiti tọn, Woodhead pàhódọ dọ ehe sọgan ko yin aigba awhànfọdide tọn de nado do nugopipe awhànfunfun awhànkẹkẹ he suhugan to Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn to ojlẹ lọ mẹ hia.

Pipòtọ todaho lọ tọn heyin kùnkùn jẹgbonu sọn aigba glọ lẹ yin adà ojlofọndotenamẹ tọn titengbe de na whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ. Yé do họngbó de he e whè gbau yin họngbó-ali-ẹnẹnọ tọn hia. Ṣigba, to whenuena e yindọ susu zannu he tin to otẹn lọ mẹ lẹ tọn wẹ ko yin finfin to owhe kanweko susu lẹ gblamẹ, dodinnanu lọ mayin tadona gba. Woodhead lẹndọ pipòtọ lọ lẹ dlẹnalọdo họngbó-ali-ṣidoponọ he jijlẹ etọn lẹ taidi dehe yin mimọ to Megiddo, Hazọli, po Gezẹli po lẹ. a

Nudinmọ whenuho-kinkàn dòkunkun tọn lọ lẹ dlẹnalọdo todaho he aimẹ ninọ etọn yin na ojlẹ gli mẹpaṣa tọn de, heyin didoai ganji to awhànfunfun po lẹdo po liho. Woodhead zinnudeji dọ taidi todaho figángán tọn de, Jẹzleẹli nọ aimẹ na ojlẹ gli de poun—yèdọ yin ninọ e mẹ na owhe ao ao vude lẹ kẹdẹ. Ehe gbọnvo mlẹnmlẹn na nọtẹn titengbe nukundeji Biblu tọn devo lẹ to Islaeli, taidi Megiddo, Hazọli, podọ Samalia heyin todaho tatọ-tònọ lọ, heyin vivọgbá debọdo-dego, yin hinhẹn gblodeji, bo yin ninọ e mẹ to ojlẹ voovo lẹ whenu. Naegbọn nọtẹn dagbe ehe yawu gbọ̀gbé sọmọ? Woodhead pàhódọ dọ Ahabi po hukan gandudu tọn etọn po ko dibla hẹn aijijẹ akuẹzinzan tọn de wá na adọkun akọta lọ tọn hinhẹngú yetọn wutu. Ehe họnwun sọn kiklo po hlọnhlọn zẹjlẹgo Jẹzleẹli tọn po mẹ. E yọnbasi dọ gandudu yọyọ lọ to Jehu glọ jlo nado klán ede sọn oflin Ahabi tọn go podọ enẹwutu jo todaho lọ do.

Gbọnmọ dali kunnudenu heyin kùnkùn jẹgbonu kakajẹ din lẹpo dohia dọ aigba Jẹzleẹli tọn yin nọtẹn titengbe Islaelivi lẹ tọn de to ojlẹ he jẹnukọnna owhe 1 000 J.W.M. Kiklo etọn po figángán etọn lẹ po kọngbedopọ hẹ lehe e yin zẹẹmẹ basina to Biblu mẹ do taidi nọtẹn diyin gandudu tọn de na Ahabi po Jẹzebẹli po. Ohia ninọ e mẹ tọn he tindo dogbó to ojlẹ ehe whenu sọgbe hẹ kandai Biblu tọn lẹ gando todaho lọ go: E yiaga jẹ yindidi kọ̀n po awuyiya po to gandudu Ahabi tọn whenu podọ to enẹgodo, to gbedide Jehovah tọn mẹ, e họnwun dọ e yin zinzindai to winyan mẹ to whenuena Jehu “hò mẹhe pò sọn owhé Ahabi tọn gbè lẹpo to Jẹzleẹli mẹ, po omẹ gbóogbó etọn lẹpo po, po họntọn sẹpọ etọn lẹpo po, po yẹwhenọ etọn lẹ po, kaka e ma do jo mẹde dai pò na ẹn.”—2 Ahọlu lẹ 10:11.

Todohukanji Ojlẹ Hihia Jẹzleẹli Tọn

“Nuhe sinyẹnawu taun wẹ e yin to whenuho-kinkàn dòkunkun tọn mẹ nado ze dodonu taun de dai na azán hihia,” wẹ John Woodhead yigbe dọ. Enẹwutu dile whenuho-kàntọ dòkuntọ lọ  lẹ dindona kọdetọn dòkunkun owhe ṣinawe lọ tọn lẹ, yé yí ehelẹ jlẹdo dodinnanu heyin mimọ to nọtẹn whenuho-kinkàn dòkunkun tọn devo tẹnmẹ lẹ go. Ehe ko planmẹ jẹ onú vọ́ gbejepọn po nudindọn po kọ̀n. Etẹwutu? Na sọn whenue gbọ́n whenuho-kàntọ dòkuntọ Islaeli tọn Yigael Yadin ko kùn Megiddo to owhe 1960 tọn lẹ po bẹjẹeji 1970 tọn lẹ po whenu, e nọ yin pinpọnhlan taidi nuhe ko yin hinhẹn lodo gbọn mẹsusu lẹ dali to lẹdo whenuho-kinkàn dòkunkun tọn mẹ dọ ewọ ko mọ figángán lẹ po họngbó todaho tọn lẹ po he azán yetọn bẹjẹeji sọn ojlẹ Ahọlu Sọlọmọni tọn whenu. Todin, figángán lẹ, ozẹ́nkla lẹ, po họngbó heyin mimọ to Jẹzleẹli lẹ po ko hẹn mẹdelẹ nado tindo ayihaawe gando tadona ehelẹ go.

Di apajlẹ, ozẹ́nkla heyin mimọ to Jẹzleẹli lẹ tindo awusọhia okò wunmẹ heyin mimọ to Megiddo tọn he Yadin kọndopọ hẹ gandudu Sọlọmọni tọn. Wunmẹ họngbó lọ tọn po jijlẹ adà awe lọ lẹ tọn po di yedelẹ, eyin yé mayin onú dopolọ. Woodhead dọmọ: “Kunnudenu lọ lẹpo ze nọtẹn Jẹzleẹli tọn yigodo jẹ ojlẹ Sọlọmọni tọn mẹ kavi hẹn azán adà ehelẹ tọn to nọtẹn devo lẹ mẹ wádò [Megiddo po Hazọli po] jẹ ojlẹ Ahabi tọn mẹ.” To whenuena e yindọ Biblu kọ̀n nọtẹn Jẹzleẹli tọn dopọ hezeheze hẹ ojlẹ Ahabi tọn, mí na pọ́n ẹn hlan taidi nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe taun nado kẹalọyi dọ okò ehelẹ do ojlẹ gandudu Ahabi tọn hia. David Ussishkin kọngbedopọ dọmọ: “Biblu dọ dọ Sọlọmọni gbá Megiddo wẹ—e ma dọ dọ ewọ gbá họngbó taun enẹlẹ gba.”

Be Whenuho Jẹzleẹli Tọn Sọgan Yin Yinyọnẹn Ya?

Be nudinmọ whenuho-kinkàn dòkunkun tọn ehelẹ po nudindọn he bọdego po ze ayihaawe do kandai Biblu tọn heyin Jẹzleẹli kavi Sọlọmọni tọn ji wẹ ya? Na nugbo tọn, nudindọn whenuho-kinkàn dòkunkun tọn ma gando kandai Biblu tọn go sọmọ gba. Whenuho-kinkàn dòkunkun tọn nọ gbadopọnna whenuho to dodonu he gbọnvo sọn enẹ heyin zẹẹmẹ bibasi Biblu tọn mẹ ji. E nọ fọ́n kanbiọ he gbọnvo lẹ dote bosọ nọ tindo nùzindonuji he gbọnvo. Mẹde sọgan yí Biblu plọntọ lẹ po whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ po jlẹdo gbejizọnlin basitọ lẹ he dibla tin to aliho dopolọ lẹ ji go. Gbejizọnlin basitọ dopo to mọto kùn gbọn tòhomẹ-liho ji, bọ awetọ to zọnlinzin gbọn afọgbọntẹn lọ. Yanwle po ahunmẹdunamẹnu yetọn lẹ po gbọnvo. Ṣogan, pọndohlan yetọn lẹ nọ saba yin dopolọ kakati ni sọta yede. Yíyí linlẹn gbejizọnlin basitọ awe lọ lẹ tọn jlẹdo yedelẹ go sọgan planmẹ jẹ wuntuntun awuvivinamẹ tọn lẹ kọ̀n.

Biblu bẹ linlin heyin kinkàndai nujijọ po gbẹtọ hohowhenu tọn lẹ po tọn hẹn; whenuho-kinkàn dòkunkun tọn nọ tẹnpọn nado dín nudọnamẹ gando nujijọ po gbẹtọ ehelẹ po go gbọn dogbigbapọnna ohia depope yetọn he sọgan gbẹsọ yin mimọ to aigba glọ dali. Ṣigba, pipòtọ ehelẹ nọ saba yin nuhe ma sọgbe bosọ nọ hùn do nùvo hlan zẹẹmẹ bibasi voovo lẹ. Gando ehe go, to owe etọn Archaeology of the Land of the Bible—10,000−586 B.C.E. mẹ, Amihai Mazar basi zẹẹmẹ dọmọ: “Azọ́n whenuho-kinkàn dòkunkun tọn . . . jẹ obá daho de mẹ yin anazọnwiwa de podọ ga sọ yin kọndopọ azọnpinplọn po azọ́nyinyọnẹn azọ́nwiwa tọn po. Aliho nuyiwa hẹngogo tọn depope ma sọgan na jide kọdetọn dagbe tọn gba, podọ alọdidiọ po linlẹn azọ́nyinyọnẹn tọn po gbọn anademẹtọ dòkunkun tọn lẹ dali yin dandannu. Walọ, nugopipe, po nugopipe nulẹnpọn whenuho-kàntọ dòkuntọ tọn lẹ po yin onú titengbe kẹdẹdile azọnpinplọn po nuyizan he tin-to-aimẹ na ẹn lẹ po yin nujọnu do.”

Whenuho-kinkàn dòkunkun tọn ko zinnudo tintin-to-aimẹ nọtẹn daho gandudu tọn po awhànfunfun tọn de po ji to Jẹzleẹli, yèdọ nọtẹn de he nọ aimẹ na ojlẹ gli mẹpaṣa tọn de to ojlẹ whenuho tọn he sọgbe hẹ gandudu Ahabi tọn—kẹdẹdile Biblu dọ do. Kanbiọ awuvivinamẹ tọn susu devo lẹ ko yin finfọndote he whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ sọgan to dodinna na owhe susu he ja lẹ. Ṣogan, weda Ohó Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ Biblu tọn lẹ, zindonukọn nado to hodọ jẹgbonu hezeheze, bo to awuwlena zẹẹmẹ gigọ́ lẹ na mí to aliho de he mẹ whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ ma sọgan pe e go pọ́n gbede te.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 26]

Dòkunkun whenuho-kinkàn dòkunkun tọn lẹ to Jẹzleẹli

[Yẹdide to weda 28]

Boṣiọ Kananinu lẹ tọn heyin mimọ to Jẹzleẹli