1. Ntak emi edidem Syria ye edidem Israel mîkekemeke ndinam se mmọ ẹkeduakde?

KE UFỌT isua 762 M.E.N. ye 759 M.E.N., edidem Israel ye edidem Syria ẹma ẹdiana kiet ẹka en̄wan ye obio ubọn̄ Judah. Ntak-a? Mmọ ẹkeyom ndidụk Jerusalem n̄kodorode Edidem Ahaz ke ebekpo, ndori owo en̄wen, ndien etie nte mmọ ẹkeyom ndidori owo emi mîtoho ubon Edidem David. (Isa. 7:5, 6) Akpakana edidem Israel ọdiọn̄ọ ke mmimọ idikemeke ndinam utọ n̄kpọ oro. Jehovah ama ebebiere ke owo emi otode ubon David editie ke ebekpo imọ ke nsinsi, ndien akananam ikọ Jehovah ikpụhu.—Josh. 23:14; 2 Sam 7:16.

2-4. Tịn̄ nte Isaiah 7:14, 16 okosude (a) ke eyo Isaiah (b) ye ke eyo Jesus.

² Ke nsonso oro, eketie nte ke mbon Syria ye Israel ẹkan. Ẹma ẹwot mbonekọn̄ Ahaz 120,000 ke usen kiet kpọt. Ẹma ẹwot Maaseiah “eyen edidem” n̄ko. (2 Chron. 28:6, 7) Edi Jehovah ke ekese. Enye ama eti se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ David; ntem, enye ama ọdọn̄ prọfet Isaiah okotobo mmọ etop emi ekenen̄erede ọdọn̄ mmọ esịt.

³ Isaiah ọkọdọhọ ete: “Sese! Eyenan̄wan oyoyomo onyụn̄ aman eyeneren, ndien enye oyosio enye enyịn̄ Immanuel. . . . Mbemiso eyen emi ọfiọkde ndisịn idiọk nnyụn̄ mmek eti, ẹyewọrọ ofụri ofụri ẹkpọn̄ isọn̄ ndidem iba [Syria ye Israel] emi akwa ndịk anamde fi aban̄a mmọ.” (Isa. 7:14, 16) Edi akpanikọ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄a emana Messiah. (Matt. 1:23) Edi ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄ade Immanuel mi ekebem iso osu ke eyo Isaiah koro “ndidem iba” emi, edidem Syria ye edidem Israel, ikan̄wanake ye Judah ke eyo Jesus.

 ⁴ Ikebịghike, ke Isaiah ama eketịn̄ ntịn̄nnịm ikọ emi, n̄wan esie ama oyomo onyụn̄ aman eyen erenowo emi ẹkesiode Maher-shalal-hash-baz. Ekeme ndidi eyen emi ekedi “Immanuel” emi Isaiah eketịn̄de aban̄a. * Ke eyo Bible, ẹma ẹsisio eyen enyịn̄ ke ini enye amanade man ẹda ẹti akpan n̄kpọntịbe, edi ete ye eka ye iman esie ẹkeme ndinyene enyịn̄ en̄wen emi mmọ ẹsikotde enye. (2 Sam. 12:24, 25) Nnyịn ifiọkke m̀mê ẹma ẹsikot Jesus Immanuel.—Kot Isaiah 7:14; 8:3, 4.

5. Nso ndisịme ubiere ke Edidem Ahaz akanam?

⁵ Ke adan̄aemi Israel ye Syria ẹkeyomde ndida ekọn̄ ndụk Judah, idụt en̄wen emi ẹkenen̄erede ẹkop odudu ẹma ẹduak ndin̄wana ye ofụri ikpehe oro. Idụt emi ekedi Assyria emi ẹkeyomde ndikara ofụri ererimbot ini oro. Isaiah 8:3, 4 owụt ke Assyria ẹkenyene ndimen “inyene Damascus” ye “mbụme Samaria” mbemiso ẹn̄wanade ye Judah. Akpakana Ahaz, edidem Judah, enyene mbuọtidem ke se Abasi ọkọdọhọde Isaiah etịn̄. Edi enye ama esịme okodụk ediomi ye Assyria. Emi ama anam Assyria ẹkabade ẹkara Judah nte ini akakade. (2 Ndi. 6:7-10) Ahaz ikedịghe eti ekpemerọn̄ sia enye ikekpemeke ikọt esie. Imekeme ndibụp idem nnyịn ite, ‘Ke ini nnyenede akpan ubiere ndinam, ndi nsibuọt idem ye Abasi m̀mê nsibuọt ye owo?’—N̄ke 3:5, 6.

6. Didie ke ukara Ahaz okokpụhọrede ye eke Hezekiah?

⁶ Ahaz ama akpa ke isua 746 M.E.N. Hezekiah eyen esie ama akabade ada ubọn̄ ke Judah emi ẹma ẹkebuene ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ Abasi. Nso ke ekpri edidem emi akada nte ebeiso n̄kpọ? Ndi ndinam idụt oro afiak oforo? Baba. Hezekiah ekedi owo Abasi—ata eti ekpemerọn̄ idụt esie. Akpa n̄kpọ emi enye akanamde ekedi ndifiak ntọn̄ọ utuakibuot ata Abasi nnyụn̄ nnam idụt emi ẹfiak ẹsan̄a ẹkpere Jehovah. Sia Hezekiah ọkọfiọkde se Abasi oyomde enye anam, enye ikabiatke ini ndinam emi. Ata eti uwụtn̄kpọ ke enye ekenịm emi ọnọ nnyịn.—2 Chron. 29:1-19.

7. Ntak emi nditọ Levi ẹkeyomde un̄wam obufa edidem?

⁷ Nditọ Levi ẹkenen̄ede ẹnyene ndinam mme owo ẹfiak ẹdikpono Jehovah. Ntem, Hezekiah ama osobo ye mmọ onyụn̄ anam mmọ ẹfiọk ke imọ iyan̄wam mmọ ẹnam utom mmọ. Kere nte mmọn̄eyet idatesịt akasiahade mme anam-akpanikọ nditọ Levi emi ẹkedude ke mbono oro ke ini edidem ọkọdọhọ ete: “Mbufo ke Jehovah emek ete ẹda ke iso imọ ẹsan̄a utom ẹnọ imọ.” (2 Chron. 29:11) Edidem ama ọnọ nditọ Levi uyo ete ẹfiak ẹn̄wam mme owo ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah.

8. Nso n̄kpọ en̄wen ke Hezekiah akanam man an̄wam mme owo ẹfiak ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi, ndien nso ikedi utịp?

⁸ Hezekiah ama okot ofuri Judah ye Israel ẹdi akwa usọrọ Passover. Ke Passover ama okokụre, mmọ ẹma ẹnam Usọrọ Uyo Eke Leaven Mîdụhe ke usen itiaba. Usọrọ emi ama enem mme owo tutu mmọ ẹda usen itiaba efen ẹdia usọrọ. Bible ọdọhọ ete: “Akwa idatesịt odu ke Jerusalem, koro orụk idatesịt emi mîkodụhe ke Jerusalem toto ke eyo Solomon eyen David edidem Israel.” (2 Chron. 30:25, 26) Usọrọ emi ama enen̄ede esịn udọn̄ ọnọ mme owo. Udiana Chronicle 31:1 ọdọhọ ete: “Ke ndondo oro mmọ ẹkụrede kpukpru emi, . . . mmọ ẹbom mme adaha utuakibuot ẹnyụn̄ ẹkpi  mme eto utuakibuot ẹduọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹwụri mme edikon̄ ebiet ye mme itieuwa.” Mbon Judah ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ Jehovah. Emi ama etịm mmọ idem ọnọ se iketịbede nte ini akakade.

9. (a) Uduak Israel akasan̄a didie okpu? (b) Obio ifan̄ ke Sennacherib akakan ke Judah?

⁹ Kpa nte Isaiah okonyụn̄ etịn̄de, mbon Assyria ẹma ẹkan obio ubọn̄ edem edere Israel ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹka ntan̄mfep. Ntem, Israel ikekemeke ndidori owo eke mmọ ẹmama ke ebekpo David nte mmọ ẹkeduakde. Edi nso kaban̄a mbon Assyria? Mmọ ẹma ẹdi ndin̄wana ye Judah. Bible ọdọhọ ete: “Ke ọyọhọ isua duopenan̄ emi Edidem Hezekiah akarade, Sennacherib edidem Assyria ọdọk edi en̄wan ye kpukpru obio ibibene Judah onyụn̄ akan mmọ okụk.” Sennacherib ama akan obio Judah 46. Kere nte ekpeketiede fi ke idem edieke okpokodude ke Jerusalem ini oro. Mbonekọn̄ Assyria ke ẹkan mme obio Judah kiet kiet tutu ẹkpere ndisịm ebiet emi afo odụn̄de.—2 Ndi. 18:13.

10. Ntak emi ikemede ndidọhọ ke se ẹwetde ke Micah 5:5, 6 ama ọsọn̄ọ Hezekiah idem?

¹⁰ Hezekiah ama ọfiọk ke mbon Assyria ke ẹdi ndin̄wana ekọn̄ ye mmimọ, edi enye ikenyekke idem ika ikokot idụt mme okpono ndem ẹdin̄wam mmọ nte Ahaz ete esie akanamde; enye akakam ọbuọt idem ye Jehovah. (2 Chron. 28:20, 21) Anaedi enye ama ọfiọk se prọfet Micah emi okodude ke eyo esie eketịn̄de aban̄a Assyria, ete: “Amaedi owo Assyria . . . nnyịn n̄ko iyanam mme ekpemerọn̄ itiaba, ih, mbọn̄ itiaita ke otu ubonowo, ẹdaha ẹda ẹn̄wana ye enye. Ndien mmọ ẹyeda akan̄kan̄ ẹbọk idụt Assyria.” (Mic. 5:5, 6) Anaedi ikọ Jehovah emi ama enen̄ede ọsọn̄ọ Hezekiah idem, koro Jehovah ọkọdọhọ ke imọ idida mbon emi owo mîkpekereke-kere in̄wana ye mbon Assyria inyụn̄ ikan mmọ.

11. Ini ewe ke ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄ade mme ekpemerọn̄ itiaba ye mbọn̄ itiaita edinen̄erede isu?

¹¹ Ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄ade mme ekpemerọn̄ itiaba ye mbọn̄ itiaita ekenyene ndinen̄ede nsu ata ediwak isua ko ke Jesus, “andikara ke Israel, emi ntọn̄ọ  esie edide toto ke eset,” ama akamana. (Kot Micah 5:1, 2.) Ke nditịm ntịn̄, n̄kpọ emi edisu ke ini iso, ke ini “owo Assyria,” m̀mê asua, edin̄wanade ye ikọt Jehovah. Ewe mbonekọn̄ emi Eyen Abasi adade usụn̄ ke Jehovah edida isobo asua emi? Iyọbọrọ mbụme emi nte ini akade ke ibuotikọ emi. Edi ẹyak ibem iso kan̄a ise se ikemede ndikpep nto se Hezekiah akanamde ke ini mbon Assyria ẹkedide ekọn̄ ye mmọ.

12. Nso ke Hezekiah ye mbọn̄ esie ẹkenam man ẹkpeme ikọt Abasi?

¹² Jehovah esin̄wam nnyịn edieke nnyịn mîkemeke ndikọk mfịna oro inyenede. Edi enye oyom nnyịn inam ofụri se ikekeme iban̄a mfịna oro. Hezekiah ama anam ofụri se enye ekekemede. Enye ama osobo ye “mbọn̄ esie ye n̄kpọsọn̄ owo esie,” ndien mmọ ẹma ẹbiere “ndisịri idịm mmọn̄ emi odude ke an̄wa obio . . . N̄ko-n̄ko, [Hezekiah ama] enyene uko afiak ọkọbọp kpukpru mme ibibene emi ẹma ẹkewụre onyụn̄ ọbọp mme tọwa odori ke mmọ, onyụn̄ ọbọp ibibene efen ke an̄wa, . . . onyụn̄ anam ediwak enyịm ye mme otuekọn̄.” (2 Chron. 32:3-5) Jehovah ama ada ediwak mbon uko nte Hezekiah, mbọn̄ esie, ye mme anam-akpanikọ prọfet, ekpeme onyụn̄ ọbọk ikọt Esie ini oro.

13. Nso idi ata akpan n̄kpọ emi Hezekiah akanamde man eben̄e mme owo idem ọnọ en̄wan mbon Assyria? Didie ke ikọ Hezekiah akan̄wam mbon Judah?

¹³ N̄kpọ en̄wen emi Hezekiah akanamde ke oro ebede ama akam ọfọn akan ndisịri mmọn̄ m̀mê ndifiak mbọp ibibene. Sia Hezekiah ekedide eti ekpemerọn̄, enye ama okot ikọt esie obon onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ mmọ ete: “Ẹkûfehe ndịk ẹkûnyụn̄ ẹyak idem enyek mbufo ke ntak edidem Assyria . . . koro mbon oro ẹdude ye nnyịn ẹwakde ẹkan mbon oro ẹdude ye enye. Enye enyene n̄kpọekọn̄ obụkidem, edi Jehovah Abasi nnyịn odu ye nnyịn ndin̄wam nnyịn nnyụn̄ n̄n̄wana ekọn̄ nnọ nnyịn.” Hezekiah ama eti mmọ ke Jehovah ayan̄wana ọnọ ikọt esie ndien emi ama ọsọn̄ọ mbuọtidem mmọ. Ntem, mme Jew ẹma “ẹberi edem ke ikọ Hezekiah edidem Judah.” N̄kọ omokụt do ke “ikọ Hezekiah” ọkọsọn̄ọ mme owo idem. Hezekiah, mbon̄ esie, n̄kpọsọn̄ owo esie, ye prọfet Micah ye Isaiah ẹkedi nti mme ekpemerọn̄, kpa nte Jehovah ọkọdọhọde prọfet esie etịn̄.—2 Chron. 32:7, 8; kot Micah 5:5, 6.

14. Nso ke Rabshakeh eketịn̄, ndien didie ke mbon Judah ẹkenam n̄kpọ?

¹⁴ Edidem Assyria ye udịmekọn̄ esie ẹma ẹkenam nna ke Lachish, ke usụk n̄kan̄ usoputịn Jerusalem. Enye ama etie do osio isụn̄utom ita ọdọn̄ ete ẹkedọhọ mbon Judah ẹkọn̄ọ mfan̄. Akpan isụn̄utom esie emi ẹkekotde Rabshakeh, ama anam nsio nsio n̄kpọ man idem emem mbon Judah. Enye eketịn̄ ikọ ke usem Hebrew onyụn̄ ọdọhọ mme owo ẹkûkop se Hezekiah etịn̄de, edi yak mmọ ẹsụk ibuot ẹnọ Assyria. Enye ama onyụn̄ abian̄a mmọ ete ke iyada mmọ ika ebiet emi mmọ ẹdidude ata edinem uwem. (Kot 2 Ndidem 18:31, 32.) Ekem Rabshakeh ama ọdọhọ ke Jehovah idikemeke ndinyan̄a mme Jew nsio mbon Assyria ke ubọk, kpa nte mme abasi idụt eken mîkekemeke ndinyan̄a ikọt mmọ. Mbon Judah ikọbọrọke ubi ubi ikọ emi ndien emi ama owụt eti ibuot. Se mme asan̄autom Jehovah mfịn ẹsinyụn̄ ẹnamde edi oro.—Kot 2 Ndidem 18:35, 36.

15. Nso idi n̄kukụre n̄kpọ emi ẹkeyomde mme andidụn̄ Jerusalem ẹnam, ndien Jehovah akanam didie anyan̄a obio oro?

¹⁵ Imọfiọk ke idem ama enyek Hezekiah. Edi utu ke ndidọhọ esenidụt ẹdin̄wam imọ, enye ọkọdọn̄ utom ọnọ  prọfet Isaiah. Isaiah ọkọdọhọ Hezekiah ete: “Enye [Sennacherib] ididụkke obio emi idinyụn̄ itopke idan̄ isịn.” (2 Ndi. 19:32) N̄kukụre se okoyomde mme andidụn̄ Jerusalem ẹnam ekedi ndinyene uko nnyụn̄ nsọn̄ọ nda ye Jehovah. Jehovah ama an̄wana ekọn̄ ọnọ mmọ. “Edikem ke okoneyo oro, angel Jehovah ọwọrọ okowot owo tọsịn ikie ye anan̄ ye ition ke itienna mbon Assyria.” (2 Ndi. 19:35) Mbon Jerusalem ẹma ẹbọhọ, edi ikedịghe ke ntak emi Hezekiah ekesịride mmọn̄ obio m̀mê ọkọbọpde ibibene, akakam edi ke ntak emi Jehovah akan̄wanade ọnọ mmọ.

16. Mmanie mfịn ẹdi (a) mme andidụn̄ Jerusalem (b) “owo Assyria” (c) mme ekpemerọn̄ itiaba ye mbọn̄ itiaita?

¹⁶ Ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄ade mme ekpemerọn̄ itiaba ye mbọn̄ itiaita edinen̄ede isu ke eyo nnyịn. Mbon Assyria ẹkeka en̄wan ye mme andidụn̄ Jerusalem ke eset. Ke mîbịghike, “owo Assyria” eyomfịn ayan̄wana ye ikọt Jehovah emi etiede nte idikemeke ndinyan̄a idem onyụn̄ oyom ndisobo mmọ mfep. N̄wed Abasi okot en̄wan emi en̄wan “Gog isọn̄ Magog,” en̄wan “edidem edere,” ye en̄wan “ndidem isọn̄.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Edi. 17:14; 19:19) Ndi nsio nsio en̄wan ke ẹtịn̄ ẹban̄a emi? Nnyịn inen̄ekede ifiọk. Ekeme ndidi Bible etịn̄ aban̄a en̄wan kiet, edi okot enye nsio nsio enyịn̄. Nso utọ mbonekọn̄ ke Jehovah edida in̄wana ye idiọk asua emi ẹkotde “owo Assyria” mi? Mbon emi owo mîkpekereke-kere—oro edi, “mme ekpemerọn̄ itiaba, ih, mbọn̄ itiaita!” (Mic. 5:5) Mme ekpemerọn̄ ye mbọn̄ emi ẹdi mbiowo. (1 Pet. 5:2) Mfịn, Jehovah ada ediwak mme anam-akpanikọ mbiowo ekpeme onyụn̄ eben̄e ikọt esie idem ọnọ en̄wan emi “owo Assyria” edidade idi. * Micah ọkọdọhọ ke mmọ “ẹyeda akan̄kan̄ ẹbọk idụt Assyria.” (Mic. 5:6) Kiet ke otu ‘n̄kpọekọn̄ mmọ’ edi “akan̄kan̄ eke spirit,” oro edi, Ikọ Abasi.—2 Cor. 10:4; Eph. 6:17.

17. Siak n̄kpọ inan̄ emi mbiowo ẹkemede ndikpep nto se inemede emi.

¹⁷ Mbiowo emi ẹkotde ibuotikọ emi ẹkeme ndikpep ata akpan n̄kpọ nto se inemede emi: (1) Ata akpan n̄kpọ emi ikemede ndinam man iben̄e idem inọ en̄wan “owo Assyria” edi ndisọn̄ọ mbuọtidem nnyịn ke Abasi nnyụn̄ n̄n̄wam nditọete nnyịn ẹnam kpasụk ntre. (2) Ke ini “owo Assyria” edin̄wanade ye nnyịn, ana mbiowo ẹnen̄ede ẹnịm ke Jehovah ayanyan̄a nnyịn. (3) Ndausụn̄ oro esop Jehovah edinọde ini oro ekeme nditie nte isịneke ifiọk. Edi ana kpukpru nnyịn iben̄e idem ndinam item ekededi oro ẹdinọde nnyịn, inamke n̄kpọ m̀mê imenịm ke esịne ifiọk m̀mê inịmke. (4) Ini edi emi owo ekededi emi eberide edem ke ifiọkn̄wed ererimbot emi, inyene, ye mme n̄ka owo ndikpụhọde ekikere esie. Ana mbiowo ẹben̄e idem ndin̄wam owo ekededi emi mbuọtidem esie ememde.

18. Didie ke ndikere mban̄a se inemede emi edinyene ufọn inọ nnyịn ke ini iso?

¹⁸ Ini ke edi emi editiede nte ke nnyịn idikemeke ndinyan̄a idem nnyịn kpa nte ekedide ye mme Jew oro ẹkedude ke Jerusalem ke eyo Hezekiah. Ikọ Hezekiah akpakam enen̄ede ọsọn̄ọ nnyịn idem ini oro. Ẹyak nnyịn ikûdedei ufre ke mme asua nnyịn ẹnyene “n̄kpọekọn̄ obụkidem, edi Jehovah Abasi nnyịn odu ye nnyịn ndin̄wam nnyịn nnyụn̄ n̄n̄wana ekọn̄ nnọ nnyịn”!—2 Chron. 32:8.