Barak Ama Ada Mbuọtidem Akan Akwa Udịmekọn̄

KERE nte udịmekọn̄ mme asua ẹkpedide ekọn̄ ye afo. Mmọ ẹkama ata nti n̄kpọekọn̄ ẹnyụn̄ ẹben̄e idem ndida n̄n̄wana ekọn̄ ye afo. Edi afo ye udịmekọn̄ fo unyeneke ukeme ndinyan̄a idem ke ini osobode ye mmọ.

Ukem idaha emi ke Barak, Deborah, ye ekemmọ nditọ Israel 10,000 ẹkesobo ke eyo mme ebiereikpe ke Israel. Udịmekọn̄ mme asua emi ẹkedi mbon Canaan oro Sisera akadade usụn̄. N̄kpọekọn̄ mmọ ama esịne mme enyene-ndịk chariot ukwak. Ekọn̄ emi akada itie ke Obot Tabor ye itịghede akpa mmọn̄ Kishon. Se iketịbede do ama owụt Barak nte owo mbuọtidem oro odotde ẹkpebe. Kere ban̄a mme n̄kpọntịbe oro ẹkedade ẹkesụn̄ọ ke ekọn̄ emi.

Israel Ẹseme ẹnọ Jehovah

N̄wed Judges etịn̄ nte Israel ẹkesikpọn̄de edisana utuakibuot ndien ndien ye ndiọi utịp oro mme utọ edinam oro ẹkesidade ẹdi. Ke mme idaha oro kiet kiet, ke adan̄aemi mmọ ẹkesemede ke ofụri esịt ẹben̄e mbọm Abasi, Abasi ama esisio andinyan̄a ọnọ mmọ, onyụn̄ anyan̄a mmọ, ndien ke oro ebede, mmọ ẹma ẹsifiak ẹtọn̄ọ nsọn̄ibuot. Nte ido mmọ ekedide, “nditọ Israel [ẹma] ẹtọn̄ọ ntak ẹnam idiọk ke iso Jehovah, adan̄aemi Ehud [kpa ebiereikpe oro akanyan̄ade mmọ osio mbon Moab ke ubọk] ama akakpa.” Ke akpanikọ, ‘mmọ ẹma ẹmek mbufa abasi.’ Nso ikedi utịp? ‘Jehovah ama anyam mmọ esịn ke ubọk Jabin edidem Canaan, emi akadade ubọn̄ ke Hazor: ndien etubom mbonekọn̄ esie ekedi Sisera. Ekem nditọ Israel ẹma ẹseme ẹnọ Jehovah: koro enye [Sisera] ekenyenede chariot ukwak ikie usụkkiet; onyụn̄ ọsọn̄ọ otụk nditọ Israel ke ofụri isua edịp.’—Judges 4:1-3; 5:8.

Kaban̄a nte uwem eketiede ke Israel, N̄wed Abasi ọdọhọ ete: ‘Ke mme usen oro, mme ọkpọusụn̄ ẹkena ikpîkpu: ndien mbonisan̄ ẹkesan̄a ke n̄kwan̄a-n̄kwan̄a usụn̄. Mme obio in̄wan̄ ẹma ẹnyụn̄ ẹtre.’ (Judges 5:6, 7) Mbonekọn̄ oro ẹkewatde ke mme chariot ẹma ẹsịn mme owo ndịk ke idem. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Mme owo ke Israel ẹkedu uwem ke ndịk, etie nte ofụri obio ẹkedu ke ndịk ikonyụn̄ inyeneke un̄wam.” Ntre, nte mmọ ẹkesinamde ke mbemiso, nditọ Israel oro ẹkekopde iduọesịt mi ẹma ẹseme ẹnọ Jehovah ẹyom un̄wam.

Jehovah Emek Adausụn̄

Idụt Israel ẹkedu ke nnanenyịn ke ini mbon Canaan ẹkefịkde mmọ. Abasi ama ada prọfet an̄wan oro Deborah ndinam mme owo ẹfiọk ubiereikpe ye item Esie. Ntem, Jehovah ama ọnọ enye ifet ndinam n̄kpọ nte eka ke Israel.—Judges 4:4; 5:7.

Deborah ama ọdọn̄ ẹkekot Barak edi onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Nte Jehovah Abasi Israel iwụkke, ite, San̄a udịm udịm ka ke akamba  Obot Tabor, nyụn̄ da tọsịn owo duop n̄ko ke otu nditọ Naphtali ye nditọ Zebulun dian idem? Ndien ami nyanam Sisera, etubom ekọn̄ Jabin, ye chariot esie, ye mbon ekọn̄ esie, ẹsan̄a udịm udịm ẹtiene fi ke edem akpa mmọn̄ Kishon; ndien nyada enye nsịn fi ke ubọk.” (Judges 4:6, 7) Ke ndidọhọ, ‘Nte Jehovah iwụkke?’ Deborah ekenen̄ede owụt nte ke imọ ikodorike Barak ubọk ke ibuot ke usụn̄ ndomokiet. Enye n̄kukụre akanam n̄kpọ nte enye emi Abasi adade ndinọ ndausụn̄. Nso ikedi ibọrọ Barak?

Barak ọkọdọhọ ete: “Edieke afo editienede mi aka, nyaka: edi mûtieneke mi uka, ndikaha.” (Judges 4:8) Ntak emi Barak ekemen̄ede ndinam utom emi Abasi ọkọdọn̄de enye? Ndi ndịk akanam enye? Ndi enye ikenyeneke mbuọtidem ke mme un̄wọn̄ọ Abasi? Baba. Barak ikesịnke utom oro ikonyụn̄ isọn̄ke ibuot ye Jehovah. Utu ke oro, ibọrọ esie okowụt nte ke imọ idikemeke ndinam ewụhọ Abasi emi ke ukeme idem imọ. Ndisan̄a ye owo emi adade ke ibuot Abasi oyowụt ke Abasi odu ye enye oyonyụn̄ ọnọ enye ye ikọt esie uko. Nte ededi, utu ke ndidi idiọn̄ọ mmemidem, Barak ndikọdọhọ Deborah asan̄a ye imọ akakam owụt ọkpọsọn̄ mbuọtidem oro enye ekenyenede.

Ẹkeme ndida ibọrọ Barak ndomo ye eke Moses, Gideon, ye Jeremiah. Iren emi n̄ko ẹma ẹwụt ke mmimọ idikemeke ndida ukeme idem mmimọ nnam utom oro Abasi ọkọdọn̄de mmọ. Edi oro ikanamke ẹda mmọ nte mbon oro mîkenyeneke mbuọtidem. (Exodus 3:11–4:17; 33:12-17; Judges 6:11-22, 36-40; Jeremiah 1:4-10) Ndien nso ke ẹkpetịn̄ ẹban̄a edu Deborah? Enye ikodomoke ndibọ Barak itie. Utu ke oro, enye ekedi asan̄autom Jehovah emi osụhọrede idem. Enye ama ọdọhọ Barak ete: “Nditreke nditiene fi n̄ka.” (Judges 4:9) Enye ama enyịme ndikpọn̄ ufọk—ebiet oro enye eketịmde enyene ifụre—man etiene Barak aka ekọn̄. Deborah n̄ko edi uwụtn̄kpọ ukọ ye mbuọtidem.

Mmọ Ẹma Ẹtiene Barak ke Mbuọtidem

Israel ẹkenam nnaekọn̄ ke akamba Obot Tabor. Oro ekedi eti itie. Enye ekedi eti itie, ọnọ esien Naphtali ye Zebulun emi ẹkedụn̄de ẹkpere, ndisop idem. Ntre, nte Abasi eketemede, owo tọsịn duop ẹma ẹnọ idem unyịme unyịme—adianade ye Deborah—ẹtiene Barak ẹdọk ẹka obot emi.

Ama oyom kpukpru mbon oro ẹketienede Barak ẹnyene mbuọtidem. Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ndinam Barak akan mbon Canaan, edi nso n̄kpọekọn̄ ke nditọ Israel ẹkenyene? Judges 5:8 ọdọhọ ete: ‘[“Owo ikekwe,” NW] otu-ekọn̄ m̀mê eduat ke otu mme tọsịn Israel aba.’ Ntre, nditọ Israel ikenyeneke-nyene n̄kpọekọn̄. Idem n̄kpọ, otu-ekọn̄ ye eduat ikpemenke-men udomo ye mme chariot ekọn̄ oro ẹnyenede ukwak. Ke okopde ete ke Barak ọdọk aka Obot Tabor, Sisera inikiet inikiet ama atan̄ kpukpru chariot ye udịmekọn̄ esie aka itịghede akpa mmọn̄ Kishon. (Judges 4:12, 13) Se Sisera mîkọfiọkke ekedi nte ke imọ ikeben̄e idem ndin̄wana ye Ata Ọkpọsọn̄ Abasi.

Barak Akan Udịmekọn̄ Sisera

Ke ini ekesịmde nditọn̄ọ ekọn̄, Deborah ama ọdọhọ Barak ete: “Daha ke enyọn̄; koro mfịn emi edide usen emi Jehovah edidade Sisera esịn fi ke ubọk: nte Jehovah ibemke fi iso iwọrọ?” Barak ye udịmekọn̄ esie ẹkenyene ndito enyọn̄ Obot Tabor nsụhọde n̄ka unaisọn̄, edi ebiet oro mbonekọn̄ Sisera ẹkedude ama ọfọn akan ebiet oro Barak ye udịmekọn̄  esie ẹkedude. Ekpeketie fi didie ke idem edieke afo okpokodude ke udịmekọn̄ Barak? Nte afo ọkpọkọsọsọp anam se ẹkedọhọde ẹnam, etide ete ke ndausụn̄ oro okoto Jehovah? Barak ye owo tọsịn duop esie ẹma ẹnam nte ẹketemede. “Ndien Jehovah [ama] ada iso ofụt asuan Sisera, ye kpukpru chariot esie, ye kpukpru mbon-ekọn̄ esie, ke iso Barak.”—Judges 4:14, 15.

Ye un̄wam Jehovah, Barak ama akan mbonekọn̄ Sisera. Mbụk ekọn̄ oro ibụkke kpukpru se iketịbede. Nte ededi, ikwọ edikan oro Barak ye Deborah ẹkekwọde ọdọhọ ke ‘enyọn̄ ye mbubịt enyọn̄ ẹma ẹtọi mmọn̄.’ Enen̄ede etie nte ke ọkpọsọn̄ edịm ama anam mme chariot Sisera ẹbụhọ ke okpụk, anamde Barak akan mmọ. N̄kpọekọn̄ mbon Canaan ama akabade edi mbiomo ọnọ mmọ. Kaban̄a okpo mbonekọn̄ Sisera, ikwọ oro aka iso ete: “Akpa mmọn̄ Kishon emen mmọ efep.”—Judges 5:4, 21.

Ndi n̄kpọntịbe emi edi se ẹkpenịmde ke akpanikọ? Itịghede Kishon edi okpụk okpụk ebeden̄ oro enyenede afua. Ke oyobio ama akadaha m̀mê ke edịm ama ekedep ebịghi, mme utọ afua oro ẹkeme nditọ nyọhọ usọp usọp nnyụn̄ n̄kabade ndi usọpmmọn̄ oro enyenede ndịk. Ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, ẹdọhọ ke edịm ndikedep ke minit 15 kpọt ke ukem isọn̄ okpụk emi ama ọbiọn̄ọ mbonekọn̄ idiọk idiọk ke isan̄ mmọ. Mbụk aban̄ade ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke Obot Tabor ke ufọt Napoleon ye mbon Turkey ke April 16, 1799 ọdọhọ ke “ediwak mbonekọn̄ Turkey ẹma ẹbụhọ ke ini ẹkeyomde ndifehe mbe ke ikpehe unaisọn̄ oro mmọn̄ Kishon okofụkde.”

Ewetmbụk owo Jew oro Flavius Josephus ọdọhọ ete ke nte mbonekọn̄ Sisera ye Barak ẹkeyomde nditọn̄ọ ekọn̄, “akwa oyobio ye ọkpọsọn̄ edịm ye edịmitiat ama edep, ndien ofụm ama abara edịm emi ọduọk mbonekọn̄ Canaan ke iso onyụn̄ ekịm mmọ enyịn, anamde n̄kpọekọn̄ mmọ okûnyene ufọn aba.”

Judges 5:20 ọdọhọ ete: “Mmọ ẹtie ke enyọn̄ ẹn̄wana ekọn̄; mme ntantaọfiọn̄ ke ọkpọ-usụn̄ mmọ ẹn̄wana ye Sisera.” Didie ke mme ntantaọfiọn̄ ẹken̄wana ye Sisera? Ndusụk owo ẹkere ke ikọ emi aban̄a un̄wam oro Abasi ọkọnọde. Mbon efen ẹkere ke enye aban̄a un̄wam oro angel ọkọnọde, m̀mê itiat obuma ndikọduọ ntọ mme asua oro, mîdịghe, nte ke enye aban̄a edikpu oro Sisera okokụtde ke ndikeberi edem ke se mme asiak ntantaọfiọn̄ ẹketịn̄de. Sia Bible mînamke an̄wan̄a nte mme ntantaọfiọn̄ ẹken̄wanade ke ekọn̄ emi, nnyịn n̄kukụre ikeme ndida mme ikọ emi nte un̄wam oro Abasi ọkọnọde mbonekọn̄ Israel. Se ededi oro enye ekedide, nditọ Israel ẹma ẹda ifet oro ẹkan mme asua. ‘Barak ama ebịne mme chariot Sisera ndien kpukpru mbonekọn̄ Sisera ẹma ẹduọn̄ọ ke iso ofụt; baba owo kiet ikosụhọke.’ (Judges 4:16) Nso iketịbe inọ etubom ekọn̄ oro Sisera?

Owo Ufịk Oro Ọduọ Odụk “N̄wan Kiet ke Ubọk”

Bible ọdọhọ ete: “Edi Sisera [ọkpọn̄ mbonekọn̄] efehe ke ikpat esie, aka ke tent Jael n̄wan Heber Kenite: koro Jabin edidem Hazor amanade iman ye ufọk Heber Kenite.” Jael ama ada Sisera oro ama akakpa mba esịn ke tent esie, ọnọ enye mmọn̄eba ọn̄wọn̄, onyụn̄ ofụk enye ọfọn̄ man enye ede idap. Ekem, Jael “ada ọkpọhọ tent, onyụn̄ esịn hammer ke ubọk,” kpa n̄kpọ oro mme andidụn̄ tent  ẹsidade ẹnam utom kpukpru ini. “Ndien asan̄a sụn̄ sụn̄ aka ọtọ esie, onyụn̄ ada ọkpọhọ owụk enye ke ọkpọ-iso ọkọn̄ adian ke isọn̄: koro enye edede idap eti-eti, onyụn̄ akpa mba. Ntre ke enye akpa.”—Judges 4:17-21.

Ekem Jael ama ọwọrọ edisobo ye Barak onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Di, nyowụt fi owo emi afo oyomde.” Mbụk oro adian do ete: “Ndien adan̄aemi enye odụkde ke tent esie, sese, Sisera ana do akpa, ye ọkpọhọ ke ọkpọ-iso esie.” N̄kpọntịbe emi ọkọsọn̄ọ mbuọtidem Barak didie ntem! Prọfet an̄wan oro Deborah ama ebebem iso ọdọhọ enye ete: “Ududaha ukpono ke usụn̄ emi afo asan̄ade: koro Jehovah ayanyam Sisera esịn n̄wan kiet ke ubọk.”—Judges 4:9, 22.

Ndi ẹkeme ndida se Jael akanamde nte unana edinam akpanikọ? Jehovah ikadaha enye ntre. Ikwọ edikan oro Barak ye Deborah ẹkekwọde akaka ntem: “Ẹdọdiọn̄ ẹkọm enye ẹkan iban ke tent.” Ikwọ oro anam ẹtịm ẹfiọk nte ẹkpesede n̄kpa Sisera. Ẹtịn̄ nte eka esie etiede ye ọkpọsọn̄ udọn̄ ebet enye ọnyọn̄ ekọn̄. Enye obụp ete: “Nsinam chariot esie ebịghide ndidi? . . . Mme enyene-ibuot mbọn̄-iban esie” ẹdomo ndidọn̄ enye esịt ke ndinọ ekikere nte ke anaedi enye edeme mme mbụme ekọn̄—ndiye ọfọn̄idem ye nditọiban ọnọ mbonekọn̄. Mbọn̄ iban emi ẹbụp ẹte: “Nte mmọ . . . inyụn̄ [idemeke] mbụme? Eyen-an̄wan kiet, nditọ-iban iba [iban oro ẹmụmde ke ini ekọn̄] inọ owo kiet kiet; ediye ọfọn̄-idem ke mbụme Sisera . . . ediye ọfọn̄-idem usọ abiabon edem mbiba, ke mbụme itọn̄”?—Judges 5:24, 28-30.

Mme Ukpepn̄kpọ Ẹdude ẹnọ Nnyịn

Mbụk Barak ekpep nnyịn akpan n̄kpọ. Mbon oro ẹdian̄arede ẹkpọn̄ Jehovah iditreke ndisobo mme mfịna ye edikpu. Mbon oro ẹkabade esịt ẹbịne Abasi ẹnyụn̄ ẹbuọtde idem ye enye ẹyebọhọ nsio nsio orụk ufịk. Ntre, nte nnyịn n̄ko ikpedịghe mbon n̄kopitem? Idem ke ini etiede nte ke se Abasi oyomde inam atuaha ye ekikere owo, nnyịn imekeme ndinyene mbuọtidem nte ke item esie kpukpru ini esidi ke nsinsi ufọn nnyịn. (Isaiah 48:17, 18) Ebede n̄kukụre ke ndikenyene mbuọtidem ke Jehovah nnyụn̄ ntiene ndausụn̄ Abasi ke Barak ekekeme ‘ndikan udịmekọn̄ mme idụt.’—Heb. 11:32-34.

Ẹberi ikwọ Deborah ye Barak oro etịmde otụk owo ke idem ntem: “O Jehovah, nam kpukpru mme asua fo ẹtak ntem! Edi mmọ eke ẹmade enye ẹbiet nte utịn asiahade ke odudu esie.” (Judges 5:31) Emi edisu didie ntem ke ini Jehovah edidade utịt ọsọk idiọk ererimbot Satan emi!

[Ndise ke page 29]

Jehovah ama ada Deborah ọnọ Barak ndausụn̄

[Ndise ke page 31]

Inyan̄ Kishon ama ọtọ ọdọk obot

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 31]

Obot Tabor