Mbụk Eyouwem

“O Kaban̄a Mbuọtidem Oro Mîdimemke”!

NTE HERBERT MÜLLER OBỤKDE

Ọfiọn̄ ifan̄ ke udịmekọn̄ Hitler ẹma ẹkeda ekọn̄ ẹdụk Netherlands, ẹma ẹdori Mme Ntiense Jehovah ukpan. Ikebịghike, ẹma ẹsịn enyịn̄ mi ke udịm enyịn̄ mme owo oro mbon Nazi ẹkenen̄erede ẹyom ndimụm, ndien ẹma ẹbịne mi nte unam.

INIKIET, mma nnen̄ede n̄kpa mba ke ndidịbe ye ndifehe itọk tutu ndọhọ n̄wan mi nte ke udịmekọn̄ oro ndimụm mi ekeme ndikam ndi ubọhọ. Ekem mma nti mme ikọ ikwọ kiet: “O kaban̄a mbuọtidem oro mîdimemke, kpa ye kpukpru asua ẹfịkde.” * Nditie n̄kere ikwọ oro ama ọnọ mi obufa odudu onyụn̄ anam mi nti ete ye eka mi ke Germany ye usen oro mme ufan mi ẹkekwọde ikwọ emi ndikọm mi unyọn̄. Ndi mmekeme ndibuana ndusụk ke otu n̄kpọ emi ntide ye afo?

Uwụtn̄kpọ Ete ye Eka Mi

Ke ini n̄kamanade ke 1913 ke obio Copitz ke Germany, ete ye eka mi ẹkedi mme andibuana ke Ufọkabasi Evangelical. * Isua itiaba ke ukperedem, ke 1920, Papa ama ọkpọn̄ ufọkabasi oro. Ke April 6, enye ama ọdọhọ ete ẹnọ imọ Kirchenaustrittsbescheinigung (N̄wed Ediwọrọ N̄kpọn̄ Ufọkabasi). Akwa owo obio oro edide esịn-owo-enyịn̄ ke n̄wed ama ewet n̄kpọ ọyọhọ n̄wed oro kiet. Nte ededi, urua kiet ke ukperedem, Papa ama afiak edi ọfis oro, anamde an̄wan̄a ete ke owo ikewetke enyịn̄ eyenan̄wan imọ ke n̄wed oro. Akwa owo oro ama ewet n̄kpọ ọyọhọ n̄wed oro efen ọdọhọde ete ke Martha Margaretha Müller n̄ko ọwọrọ ọkpọn̄ ufọkabasi oro. Ke ini oro, Margaretha, eyeneka mi an̄wan, ekedi isua kiet ye ubak ke emana. Ke ama ekedi edisịm ndinam n̄kpọ Jehovah, Papa ikoyụhọke ye ndinam oro ubak ubak!

Kpasụk ke isua oro, Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro, ẹma ẹnịm ete ye eka mi baptism. Papa akakama nnyịn nditọ esie ke ọkpọsọn̄ ubọk, edi edinam akpanikọ  esie nnọ Jehovah ama anam etịm edi mmemmem n̄kpọ ọnọ nnyịn ndinyịme ndausụn̄ esie. Edinam akpanikọ n̄ko ama onụk ete ye eka mi ndinam mme edinen̄ede. Ke uwụtn̄kpọ, ama odu ini oro mmọ mîkayakke nnyịn ibre mbre ke an̄wa ke Sunday. Nte ededi, ke Sunday kiet ke 1925, ete ye eka mi ẹma ẹsian nnyịn ẹte ke nnyịn imọn̄ inam isan̄. Nnyịn ima ida ndusụk mfefere udia inyụn̄ inọ idem nnyịn inemesịt—nso ukpụhọde ke emi ekedi ntem ye edikụk nnyịn nsịn ke ufọk ofụri usen! Papa ọkọdọhọ ke imọ ima ikpep ndusụk akpan n̄kpọ ke akamba mbono eke ndondo oro, oro ekenen̄erede ekikere imọ aban̄a mme edinam ke Sunday. Ke mme ini efen, enye ama esiwụt n̄ko ukem unyịme oro ndinam edinen̄ede.

Okposụkedi idem ete ye eka mi mîkọsọn̄ke, mmọ iketreke utom ukwọrọikọ. Ke uwụtn̄kpọ, man isuan tract oro Ecclesiastics Indicted, nnyịn ima idụk tren ye mbon eken ke esop ke mbubịteyo kiet ika obio Regensburg, oro oyomde usụn̄ ke kilomita 300 ọkpọn̄ Dresden. Ke ndan̄nsiere, nnyịn ima isuan mme tract oro ke ofụri obio oro, ndien ke isuande ikụre, nnyịn ima idụk tren oro inyọn̄. Ke ini oro nnyịn ikesịmde ufọk, se ikperede ndisịm hour 24 ẹma ẹbe.

Ndikpọn̄ Ufọk

Ami ndikabuana ye Jugendgruppe (Otu N̄kparawa) ke esop nnyịn ama an̄wam mi n̄ko ndikọri ke n̄kan̄ eke spirit. Kpukpru urua, n̄kparawa ẹbede isua 14 ke emana ẹma ẹsisobo ye ndusụk nditọete iren ke esop oro ẹkedide ikpọ owo. Nnyịn ima isibre mbre inyụn̄ ibre ndido ikwọ, ikpep Bible, itịn̄ iban̄a n̄kpọ obot ye ifiọk ntaifiọk. Nte ededi, ke 1932, ke ini n̄kedide isua 19 ke emana, mma ntre ndibuana ye otu emi.

Ke April isua oro, Papa ama ọbọ leta oto ọfis Watch Tower Society ke Magdeburg. N̄ka okoyom owo oro ekemede ndiwat ubomisọn̄ onyụn̄ oyomde ndinam utom usiakusụn̄. Mma mfiọk nte ke ekedi udọn̄ ete ye eka mi nte nnam utom usiakusụn̄, edi ami n̄kekere ke n̄kemeke ndinam. Sia ete ye eka mi ẹkedide ubuene, ke ini n̄kedide isua 14 ke emana, mma ntọn̄ọ ndidiọn̄ enan̄ukwak ye masịn ukịmọfọn̄, ọkọrọ ye ukwak utaip n̄wed ye mme ukwakutom ọfis eken. N̄keme didie ndikpọn̄ ubon mi? Mmọ ẹma ẹyom un̄wam mi. Akan oro, n̄kakam nnaha baptism kan̄a. Papa ama osụhọde etetie ye ami onyụn̄ obụp mi ndusụk mbụme man ọfiọk m̀mê ami mma nnen̄ede mfiọk se baptism abuanade. Ke ini mme ibọrọ mi ẹma ẹkenam enye enịm ke akpanikọ nte ke mma nnam n̄kọri oro ekemde ke n̄kan̄ eke spirit ndina baptism, enye ama ọdọhọ ete: “Akpana afo ọnọ idemfo ndinam utom emi.” Mma nnọ.

Urua kiet ke ukperedem mma mbọ ikot ndika Magdeburg. Ke ini n̄kasiande mme ufan mi ke Otu N̄kparawa, mmọ ẹkeyom ndida ikwọ idara nsio mi unyọn̄. Idem ama akpa mmọ aban̄a ikwọ oro n̄kemekde koro mmọ ẹkebatde oro nte ata akpan ikwọ. Kpa ye oro, ndusụk mmọ ẹma ẹmen ndido urụk, mandolin, ye guitar mmọ ẹnyụn̄ ẹkwọ ẹte: “O kaban̄a mbuọtidem oro mîdimemke, kpa ye kpukpru asua ẹfịkde; oro mîdinyekke iban̄a ndutụhọ ekededi ke isọn̄.” Usen oro, n̄kọfiọkke adan̄a ediwak ini nte mme ikọ oro ẹdisọn̄ọde mi idem ke mme isua oro ẹdidide.

 Ntịme Ntịme Ntọn̄ọ

Ke nditọete ke Magdeburg ẹma ẹkedomo mme usọ uwat uwat mi ẹse, mmọ ẹma ẹnọ mi ye asiakusụn̄ inan̄ en̄wen ubomisọn̄ kiet, ndien nnyịn ima ika Schneifel, ikpehe oro ekperede Belgium. Ibịghike nnyịn ima idifiọk nte ke ubomisọn̄ nnyịn ama enyene ufọn. Ufọkabasi Catholic ke n̄kann̄kụk oro ẹma ẹsiyat esịt ẹban̄a edidu nnyịn, ndien mbon obio-in̄wan̄ oro, ke mme oku ẹsịnde udọn̄ ẹnọ, ẹma ẹsibet ediwak ini ndibịn nnyịn nsion̄o. Ediwak ini, ubomisọn̄ oro ama esin̄wam nnyịn ndifehe mbemiso mbon obio-in̄wan̄ oro ẹkekemede ndida udọk ye ufatikan̄ n̄n̄wana ye nnyịn.

Ke Editi eke 1933 ama okokụre, esenyịn n̄kann̄kụk, Paul Grossmann, ama ọdọhọ nnyịn ete ke ẹma ẹkpan utom N̄ka ke Germany. Esisịt ini ke oro ebede, ọfis n̄kọk itieutom ama ọdọhọ nda ubomisọn̄ oro ndi Magdeburg, nditan̄ mme n̄wed do, nnyụn̄ nda mmọ n̄ka obio Saxony, oro oyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 100 ọkpọn̄ Magdeburg. Nte ededi, ke ini n̄kesịmde Magdeburg, mme ndedịbe bodisi Nazi ẹma ẹbeberi ọfis N̄ka. Mma n̄kpọn̄ ubomisọn̄ oro nnọ eyenete kiet ke Leipzig nnyụn̄ mfiak nnyọn̄ ufọk—edi ikedịghe ke anyan ini.

Ẹma ẹnọ mi ikot otode ọfis N̄ka ke Switzerland ẹte nditọn̄ọ utom usiakusụn̄ ke Netherlands. N̄kanam ndutịm ndidaha ke ufan̄ urua kiet m̀mê iba. Nte ededi, Papa ama eteme mi ete nsọsọp ndaha. Mma nnam item esie, ndien ke ufan̄ hour ifan̄, mma n̄kpọn̄ ufọk. Ke ndan̄nsiere, mme bodisi ẹma ẹdi ufọk ete mi ndimụm mi ke edori ikọ nte ke mma n̄kpọn̄ utom ekọn̄ ye unana edibọ unyịme. Mmọ ẹkedi ke idiọk ini.

Nditọn̄ọ Utom ke Netherlands

Ke August 15, 1933, mma n̄kesịm ufọkidụn̄ mme asiakusụn̄ kiet ke Heemstede, obio oro oyomde usụn̄ ke kilomita 25 ọkpọn̄ Amsterdam. Ke ndan̄nsiere, mma n̄wọrọ n̄ka ndikwọrọ ikọ ye unana edifiọk n̄kpọ ndomokiet ke usem Dutch. Mma ntọn̄ọ ebe ke ndikama kad ikọ ntiense, emi ekesịnede ukwọrọikọ oro ẹmịn̄de-mịn̄. Nso n̄kpọ nsịnudọn̄ ke ekedi ntem ke ini n̄wan Catholic kiet ọkọbọde n̄wed oro Reconciliation! Kpasụk ke usen oro, mma nnịm n̄kpri n̄wed 27 n̄ko. Ke utịt akpa usen oro, mma nnen̄ede n̄kop inemesịt ndikeme ndifiak n̄kwọrọ ikọ ke ifụre.

Ke mme ini oro, mme asiakusụn̄ ikenyeneke okụk ito ebiet efen ke mîbọhọke mme etịbe oro mmọ ẹkesibọde ke ini ẹnịmde mme n̄wed. Ẹma ẹsida okụk oro ẹdep udia ye mme n̄kpọ eken oro ẹyomde. Edieke ekpri okụk ọkọyọhọde osụhọ ke utịtọfiọn̄, ẹma ẹsibahade enye ke otu mme asiakusụn̄ oro man ẹda ẹse ẹban̄a ọkpọkpọ ubiatokụk. Nnyịn ikenyene esisịt n̄kpọ obụkidem, edi Jehovah ama ọnọ nnyịn ekese tutu ke 1934, mma n̄keme ndidụk akamba mbono ke Switzerland.

Nsan̄a Oro Anamde Akpanikọ

Ke mbono oro, mma n̄kụt Erika Finke oro ekedide isua 18 ke emana. N̄kọdiọn̄ọ enye toto ke ini n̄kodude ke ufọk. Enye ekedi ufan Margaretha, eyeneka mi an̄wan, ndien Erika ndisọn̄ọ nda nnọ akpanikọ ama esitụk mi kpukpru ini. Ikebịghike ke enye ama akana baptism ke 1932, owo ama asian mme ndedịbe bodisi ete ke Erika ama esịn ndidọhọ “Edinyan̄a Enyene Hitler!” Mme ndedịbe bodisi oro ẹma ẹka ẹbịne enye ẹkebụp ntak emi enye ekesịnde ndinam oro. Erika ama okot Utom 17:3 ọnọ akwa owo ke itieutom mme bodisi onyụn̄ anam an̄wan̄a nte ke Abasi emek owo kiet kpọt nte Andinyan̄a, Jesus Christ. Akwa owo oro ama obụp ete: “Ndi odu mbon efen oro ẹnịmde se afo enịmde emi ke akpanikọ?” Erika ama esịn ndisiak enyịn̄ ekededi. Ke ini bodisi oro ekedịghede ndisịn enye ke n̄kọbi-ntem, Erika ama ọdọhọ enye ete ke imọ imenyịme ndikpa utu ke ndisiak  mme enyịn̄. Bodisi oro ama owụk enyịn ese enye ekem ofiori ete: “Wọrọ ke ebiet emi. Nyọn̄. Edinyan̄a Enyene Hitler!”

Ke mbono ama akasuana, mma mfiak nnyọn̄ Netherlands ke adan̄aemi Erika okosụhọde do ke Switzerland. Nte ededi, eketie nnyịn mbiba ke idem nte ke itie ufan nnyịn ama ọkọri. Ke adan̄aemi okosụk odude ke Switzerland, Erika ama okop ete ke mme ndedịbe bodisi ko ke ufọk ke ẹyom enye. Enye ama ebiere nditie ke Switzerland nnam utom usiakusụn̄. Ọfiọn̄ ifan̄ ke ukperedem, N̄ka ama ọdọhọ enye aka Spain. Enye ama anam utom usiakusụn̄ ke Madrid, ekem ke Bilbao, ndien ke ukperedem ke San Sebastián, ebiet emi ukọbọ oro mme ọkwọrọ ederi ẹkedemerede akanamde ẹsịn enye ye nsan̄a utom usiakusụn̄ esie ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ke 1935 ẹma ẹwụk mmọ ẹte ẹkpọn̄ Spain. Erika ama edi Netherlands, ndien kpa ke isua oro nnyịn ima idọ ndọ.

Ekọn̄ Ama Ekpere

Ke ima ikọdọ ndọ, nnyịn ima inam utom usiakusụn̄ ke Heemstede, ndien ke ukperedem nnyịn ima iwọrọ ika obio Rotterdam. Do ke eyeneren nnyịn, Wolfgang, akamana ke 1937. Isua kiet ke ukperedem nnyịn ima iwọrọ ika obio Groningen, ke edem edere Netherlands, ebiet emi nnyịn ikabuanade ufọk ye mme asiakusụn̄ ẹtode Germany, Ferdinand ye Helga Holtorf ye eyenan̄wan mmọ. Ke July 1938, N̄ka ama asian nnyịn ete ke ukara Netherlands ama ọtọt ete ke owo inyịmeke Mme Ntiense oro ẹdide mbon Germany ẹkwọrọ ikọ aba. Ke n̄kpọ nte ukem ini oro, ẹma ẹmek mi ndidi asan̄autom zone (esenyịn circuit), ndien ubon nnyịn ẹma ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke Lichtdrager (Ọnọ Un̄wana), nsụn̄ikan̄ N̄ka oro eketiede nte ufọkidụn̄ ọnọ mme asiakusụn̄ oro ẹkekwọrọde ikọ ke edere edere Netherlands. Ata ediwak ini, mma nsikpọn̄ ubon mi, n̄watde ke enan̄ukwak nto ke esop kiet nsịm efen man nsịn udọn̄ nnọ nditọete ẹka iso ndikwọrọ ikọ. Ndien nditọete ẹma ẹkam ẹnam oro. Ndusụk mmọ ẹma ẹkam ẹtat utom mmọ. Wim Kettelarij ekedi eti uwụtn̄kpọ.

Ke ini n̄kosobode Wim, enye ekedi akparawa oro ọkọfiọkde akpanikọ edi ekenen̄ede ọyọhọ ye utom nte ọtọin̄wan̄ oro ẹkpede-kpe. Mma nteme enye nte: “Edieke afo oyomde ini ndida nnam n̄kpọ Jehovah, afo ekpenyene ndiyom utom efen.” Enye ama anam oro. Ke ukperedem, ke ini ikafiakde isobo, mma nsịn udọn̄ nnọ enye ndinam utom usiakusụn̄. Enye ama ọbọrọ ete: “Edi nnyene ndinam utom man ndia udia.” Mma nsọn̄ọ nnọ enye nte: “Afo ayadia udia. Jehovah eyese aban̄a fi.” Wim ama ọtọn̄ọ utom usiakusụn̄. Ke ukperedem, idem ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, enye ama anam utom nte esenyịn oro asan̄ade-san̄a. Mfịn, ke iduọk isua 80 esie, Wim ke osụk ededi ifịk ifịk Ntiense. Ke akpanikọ, Jehovah ke ese aban̄a enye.

Ẹdori Ukpan Ẹnyụn̄ Ẹyom Mi Ndimụm

Ke May 1940, n̄kpọ nte isua kiet ke ọyọhọ eyen nnyịn iba, Reina, ama akamana, udịmekọn̄ Netherlands ẹma ẹkọn̄ọ mfan̄ ndien mbon Nazi ẹma ẹda Netherlands ẹnyene. Ke July mme ndedịbe bodisi ẹma ẹbọ ọfis ye itie umịn̄n̄wed N̄ka ke odudu. Ke isua oro eketienede, ẹma ẹmụm Mme Ntiense ke ọkwọkudịm, ndien ẹma ẹmụm mi. Sia n̄kedide Ntiense ye owo Germany oro ama ekesịm isua udụk ekọn̄, ikọsọn̄ke ndifiọk se mme ndedịbe bodisi oro ẹdinamde mi. Mma ndomo ndinyịme ekikere oro nte ke ndikwe ubon mi aba tutu amama.

Ekem ke May 1941, mme ndedịbe bodisi ẹma ẹsio mi ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹwụk mi ẹte n̄ka n̄kọtọn̄ọ utom ekọn̄. N̄kekemeke ndinịm oro ke akpanikọ. Kpasụk usen oro mma mfehe ndịbe,  ndien kpa ke ọfiọn̄ oro mma mfiak ntọn̄ọ utom circuit. Mme ndedịbe bodisi oro ẹma ẹsịn enyịn̄ mi ke udịm mbon oro mmọ ẹkenen̄erede ẹyom ndimụm.

Nte Ubon Mi Ọkọyọde

N̄wan mi ye nditọ mi ẹma ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke obio-in̄wan̄ Vorden ke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn idụt oro. Nte ededi, man n̄kûsịn uwem mmọ ke itiendịk, n̄kenyene ndinen̄ede nsụhọde ibat ini oro nsikade ufọk. (Matthew 10:16) Man nnyene ukpeme, nditọete ikesikotke mi ata enyịn̄ mi, ke mîbọhọke nditịk enyịn̄ mi oro Duitse Jan (John owo Germany). Owo ikakam iyakke eyeneren mi oro ekedide isua inan̄ ke emana, Wolgang, okot mi “Papa” edi ẹkedọhọ enye esikot mi “Ome Jan” (Uncle John) kpọt. Ye enye, emi ekedi ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ke n̄kan̄ eke ntụk.

Ke ini n̄kosụk ndude ke itie udịbe, Erika ama ese aban̄a nditọ onyụn̄ aka iso ndikwọrọ ikọ. Ke ini Reina ekedide isua iba ke emana, Erika ama esisịn enye ke ekpat mbiomo enan̄ukwak asan̄a ọkwọrọ ikọ ke mme obio-in̄wan̄. Okposụkedi ọkọsọn̄de ndinyene udia, akananam Erika ikananake udia ndinọ ubon. (Matthew 6:33) Ọtọin̄wan̄ kiet oro ekedide owo Catholic, oro n̄kọdiọn̄de masịn ukịmọfọn̄ inikiet nnọ, ama esinọ enye bia mbakara. Enye ama esibọ mi etop n̄ko ọsọk Erika. Inikiet, Erika ama ekpe gulden kiet ke n̄kpọ oro enye ekedepde ke akwa ufọkurua kiet. Andinyene ufọkurua oro, ke ọfiọkde ete ke enye okodu ke itie udịbe inyụn̄ ikemeke ndinyene mme kad ubọ udeme udia, ama ọnọ enye se enye ekedepde ye gulden iba n̄ko. Mme utọ edinam uwụt mbọm oro ẹma ẹn̄wam enye ndika iso ndu uwem.—Mme Hebrew 13:5.

Ndinam Utom Ọtọkiet ye Nditọete Oro Ẹnyenede Uko

Kan̄a ke emi, mma n̄ka iso ndisan̄a nse mme esop—okposụkedi oro n̄kesisobode ye nditọete iren oro ẹkekamade utom ke esop kpọt. Ke ntak oro mme ndedịbe bodisi ẹkeyomde mi kpukpru ini, n̄kesikemeke ndibịghi ke ebiet kiet mbe hour ifan̄. Owo ikesiyakke ata ediwak nditọete ẹsobo ye ami. Mmọ ẹkemehe ye Mme Ntiense oro ẹkedude ke n̄kpri otu ukpepn̄kpọ Bible mmọ kpọt. Nte utịp, iban iba oro ẹdide nditọeka oro ẹdụn̄de ke nsio nsio ikpehe ke ukem obio ẹkedifiọk n̄kukụre ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre nte ke mmimọ mbiba ima ikabade idi Mme Ntiense ke ini ekọn̄ oro.

 Utom mi efen ekedi ndiyom mme itie ndidịp mme n̄wed N̄ka. Nnyịn ima isidịp babru, mme masịn umịn̄n̄wed, ye mme ukwak utaip n̄wed ndida mfiak mmịn̄ Enyọn̄-Ukpeme, mbak edieke ẹdiyomde mmọ. Ke ndusụk idaha, nnyịn ikesinyene ndimen mme n̄wed oro N̄ka emịn̄de nto itie udịbe kiet n̄ka efen. Mmeti nte n̄kemende katọn n̄wed 30 ke adan̄aemi n̄kodomode ndinam owo okûkụt mi—utom oro akamade nnyekidem!

Ke adianade do, nnyịn ima isinam ndutịm ndimen udia nto mme in̄wan̄ ke n̄kan̄ edem usiahautịn Netherlands n̄ka mme obio ke n̄kan̄ edem usoputịn, idem okposụkedi ẹma ẹkekpan emi. Nnyịn iyọdọn̄ udia ke ukpatn̄kpọ emi enan̄-mbakara odụride inyụn̄ ika edem usoputịn. Ke ini isịmde akpa, nnyịn ikesikemeke ndisan̄a ebọp ndomokiet mbe koro mbonekọn̄ ẹkesikpemede mmọ. Utu ke oro, nnyịn ima isision̄o mbiomo oro idọn̄ ke n̄kpri ubom, imen udia oro ibe akpa oro, ndien ekem ifiak idọn̄ mbiomo oro ke ukpatn̄kpọ efen. Ke ini nnyịn isịmde obio oro ikade, nnyịn ima isibet tutu eyo okụt, idọn̄ sọks ke mme ikpat enan̄-mbakara oro, inyụn̄ isan̄a sụn̄sụn̄ ika ndedịbe itie ubon udia esop. Ẹma ẹsitie do ẹdeme udia oro ẹnọ nditọete oro ẹkedude ke unana.

Edieke udịmekọn̄ Germany ẹkpekụtde utọ itie ubon udia oro, owo akpataba uwem esie. Nte ededi, ediwak nditọete ẹma ẹnọ idem unyịme unyịme ndin̄wam. Ke uwụtn̄kpọ, ubon Bloemink ke obio Amersfoort ẹma ẹnyịme ẹda ufọtufọk mmimọ ẹnam n̄kpọ nte itie ubon udia, okposụkedi ufọk mmọ mîkoyomke usụn̄ ikpọn̄ itie-ukpeme udịmekọn̄ Germany! Mme Ntiense oro ẹkenyenede uko nte mmọ emi ẹma ẹsịn uwem mmọ ke itiendịk ke ufọn nditọete mmọ.

Jehovah ama an̄wam mi ye n̄wan mi ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ ke ofụri isua ukpan oro. Ke May 1945, ẹma ẹkan udịmekọn̄ Germany, ndien ke akpatre itọk itọk uwem mi ama edisịm utịt. N̄ka ama ọdọhọ mi n̄ka iso ndinam utom nte esenyịn oro asan̄ade-san̄a tutu ini oro nditọete efen ẹdidude. Ke 1947, Bertus van der Bijl ama ada itie utom mi. * Ke ini oro, ọyọhọ eyen nnyịn ita ama amana, ndien nnyịn ima ikodụn̄ ke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn idụt oro.

Mfụhọ ye Idara

Ke ekọn̄ ama okokụre, mma ndifiọk ke n̄kpọ nte isua kiet ke mma n̄kọkpọn̄ ufọk n̄ka Netherlands, ẹma ẹsịn Papa ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ẹma ẹsio enye utịm ikaba ke ntak unana nsọn̄idem, edi ke idaha kiet kiet ẹma ẹfiak ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ke February 1938, ẹma ẹnọ enye aka itienna ekikere Buchenwald ndien ekem ẹnọ aka Dachau. Do, ke May 14, 1942, ete mi ama akpa. Enye ama ọsọn̄ọ ada anam akpanikọ tutu esịm akpatre.

Ẹma ẹnọ Mama n̄ko aka itienna Dachau. Enye ama odu do tutu ẹsana enye ẹyak ke 1945. Sia uwụtn̄kpọ nsọn̄ọnda ete ye eka mi ekenen̄erede etịp esịn ke mme edidiọn̄ eke spirit oro nnyenede, ekedi n̄kpọ inemesịt ndinam Mama edi edidụn̄ ye nnyịn ke 1954. Eyeneka mi an̄wan Margaretha—oro akanamde utom usiakusụn̄ toto ke 1945 ke East Germany oro okodude ke idak ukara Communist—ama etiene edi. Okposụkedi oro Mama ọkọdọn̄ọde mîkonyụn̄ ikemeke ndisem usem Dutch, enye ama aka iso ndibuana ke an̄wautom tutu enye okụre utom esie eke isọn̄ ke edinam akpanikọ ke October 1957.

Mbono 1955 ke Nuremberg, Germany, ekedi san̄asan̄a mbono. Ke ima ikesịm do, nditọete ẹtode Dresden ẹma ẹsian Erika nte ke eka esie odu ke itie mbono oro n̄ko. Sia Dresden okodude adan̄aoro ke idak ukara East Germany, Erika ikekwe eka esie ke isua 21. Ẹma ẹnam ndutịm mmọ ndisobo, ndien eka ye eyen ẹma ẹfat kiet eken. Nso idara idara edifiak ndiana kiet ke oro ekedi ntem!

Nte ini akakade, ubon nnyịn ama ọkọri esịm nditọ itiaita. Ke mfụhọ, nnyịn ima itaba eyeneren nnyịn kiet ke mbabuat n̄kpọntịbe ubomisọn̄. Nte ededi, ndikụt kpukpru nditọ nnyịn oro ẹsụhọde nte ẹnamde n̄kpọ Jehovah edi ntak ndikop ntotụn̄ọ idatesịt. Nnyịn imokop inemesịt nte ke Wolfgang eyen nnyịn ye n̄wan esie ẹdu ke utom circuit ndien nte ke eyeneren mmọ n̄ko anam utom nte esenyịn circuit.

Mmokop idatesịt ndikụt utom Jehovah ọkọride ke Netherlands. Ke ini n̄kọtọn̄ọde utom usiakusụn̄ mi ke 1933, n̄kpọ nte Mme Ntiense ikie ẹkedu. Mfịn, se iwakde ibe 30,000 ẹdu. Okposụkedi odudu nnyịn osụhọrede idahaemi, ami ye Erika isụk ibebiere ndidu uwem ekekem ye mme ikọ ikwọ eset oro: “O kaban̄a mbuọtidem oro mîdimemke.”

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 23]

“Jugendgruppe” ke ini nduọkodudu ke an̄wautom okụrede

[Ndise ke page 24]

Ami ye mme ekemmọ asiakusụn̄ ima ikụre efakutom Schneifel. N̄kedi isua 20 ke emana

[Ndise ke page 25]

Ye Erika ye Wolfgang ke 1940

[Ndise ke page 26]

Ọtọn̄ọde ke ufien aka nnasia: Eyeyen mi Jonathan ye n̄wan esie, Mirjam; Erika, ami, Wolfgang eyen mi ye Julia n̄wan esie

[Ndise ke page 26]

Eyenete oro okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi ye ete mi ekewet ndise esie emi ke 1941