1, 2. (a) De emwi nọ khẹke ne ima hia gha ru? (b) Vbe ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

Ọ KHẸKE ne ima rẹn vbene a ya mu ukpa mu uwerhẹn ghee ẹmwẹ hẹ, ne ima mieke na gele rẹn ehe ne ẹmwẹ rrie. (Itan 3:21-23; 8:4, 5) Vbe ẹi erriọ, Esu kevbe agbọn Esu ne ima ye sẹtin bibi ima odẹ. (Ẹfis 5:6; Kọl 2:8) Ma gha gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ ẹre ima khian na sẹtin ru azẹ nọ khẹke. Ebe Itan 18:13 keghi kha wẹẹ: “Gha danmwehọ ẹmwẹ nẹ, u kegha rhie ewanniẹn yọ, adeghẹ ẹi re vberriọ, te u ru emwi ọzuọ nọ yagha ọmwa.”

² Vbe ako iruẹmwi na, ma gha ziro yaẹn evbọzẹe ne ọ na lọghọ ne a rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ rhunmwuda ọmwa nọ ma rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ i sẹtin ru azẹ nọ khẹke. Ma gha vbe guan kaẹn ilele eso ni rre Baibol kevbe igiemwi ọghe emwa eso ni gha ru iyobọ ne ima ya gha mu ukpa mu uwerhẹn ghee ẹmwẹ ne ima rhirhi họn.

3. Vbọzẹe ne ọ na khẹke ne ima gha lele ilele nọ rre ebe Itan 14:15? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

³ Te ayahọmwaehọ wa gba ehe hia vbe ẹdẹnẹrẹ. A keghi miẹn avbe ayahọmwaehọ na vbe Itanẹt, ẹkpẹti ughe kevbe  ebe iyẹn ughughan. Erriọ avbe ọse vbe ye kọmputa kevbe efoni gie uhunmwu nibun gie ima. Te emwa nibun wa ya avbe obẹlẹ na ghae iyẹn ohoghe, ọna ẹre ọ si ẹre ne ọ na khẹke ne ima gha begbe. Ilele nọ rre ebe Itan 14:15 gha ru iyobọ ne ima. Ọ keghi kha wẹẹ: “A i miẹn ẹmwẹ ne akpa i yayi, avbe umẹwaẹn, te iran ghe owẹ zẹ vbe otọ.”

4. De ibude nọ rre ebe Filipai 4:​8, 9 nọ gha ru iyobọ ne ima ya gha hannọ emwi ne ima tie? Vbọzẹe ne ẹmwata nọ rre ẹmwẹ na ru ekpataki? (Ghee ẹkpẹti nọ mwẹ uhunmwuta nọ khare wẹẹ “ Emwamwa Eso Nọ Ru Iyobọ Ne Ima Ya Rẹn Ẹmwata Nọ Rre Ẹmwẹ.”)

⁴ Ne ima mieke na sẹtin gha ru azẹ nọ maan, ọ khẹke ne ima rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ. Ọna ẹre ọ si ẹre ne ọ na khẹke ne ima gha hannọ emwi ne ima tie. (Tie Filipai 4:8, 9.) Ọ ma khẹke ne ima gha mu ẹghẹ rhia tie iyẹn nọ ma khian rẹn vbe Itanẹt ra e-mail ne emwa ya wewe iyẹn ohoghe khian. Ọ wa vbe khẹke ne ima gha gbaengbe ne wẹbsait ọghe emwa okeke. Te emwa okeke hoo ne iran ya iyẹn ohoghe bibi ima odẹ ne ima mieke na worua vbe odẹ ọghe orhiọn. Ohoghe vbenian sẹtin ya ima zẹ owẹ ihan. Te ọ khẹke ne ima kakabọ gha begbe.—1 Tim 6:20, 21.

5. De iyẹn ohoghe ne Ivbi Izrẹl họẹn? Vbe iran ghi ru?

⁵ Te ẹmwẹ ohoghe zẹ ẹbe. Vbe igiemwi, ma gha ye yerre, emwi nọ sunu vbe Mozis gie orhẹ 12 gha rrie Otọ Na Ru Eyan Rẹn, ne iran ya bae ghee. Sokpan, iyẹn nọ gbe orhiọn ye ọmwa iwu ẹre 10 vbọ do na sẹ owa. (Nọm 13:25-33) Iyẹn ne iran na sẹ owa, na ghi ye ohan gha mu Ivbi Izrẹl. (Nọm 14:1-4) Vbọzẹe ne orhiọn na gbe ye iran iwu? Ughaghe ne arhunmwu igbe na na iyẹn ohoghe sẹ owa vbuwe arhunmwu iweva ne a gie ẹre uhunmwu. E Jọsua kevbe Kelẹb ọkpa ẹre ọ taa ẹmwata sẹ owa, sokpan Ivbi Izrẹl ma ghi ya ẹmwẹ ne iran taa yi. (Nọm 14:6-10) Ne iran gha te ya mu ẹtin yan e Jehova, iyẹn ohoghe ẹre iran ghi yayi. Emwi ukọnmwẹ ẹre iran ru.

6. Vbọzẹe ne ọ ma na khẹke nọ kpa ima odin vbe ima gha họn iyẹn dan vbekpae eguọmwadia e Jehova?

⁶ Ọ khẹke ne ima gha begbe vbe ima gha họn iyẹn vbekpae eguọmwadia e Jehova. Rhunmwuda, oghian ima ẹre Esu khin, irẹn ẹre ọ ba etẹn ima ifiẹzọ. (Arhie 12:10) Ọna ẹre ọ si ẹre ne Jesu na gi ima rẹn wẹẹ, emwa gha zẹ ima kpokpo, iran gha vbe ba ima ohoghe. (Mat 5:11) Ma ghaa ye ibude na rre vbe ẹghẹ hia, ẹi khian kpa ima odin vbe ima gha họn iyẹn dan vbekpae eguọmwadia e Jehova.

7. Vbene u te gie uhunmwu rhọkpa gie emwa ọvbehe, de emwi nọ khẹke ne u ka ru?

⁷ Deghẹ ọmwa nọ mobọ ya kọmputa kevbe efoni gie uhunmwu gie emwa ọvbehe ẹre u khin, u gha miẹn iyẹn nọ da ladian, ghẹ wa gha hoo ne u gha re ọmwa okaro nọ khian ya iyẹn nii wewe. Vbene u te gie uhunmwu vberriọ gie emwa ọvbehe, ka nọ egbuẹ ọta vbenian: ‘Iyẹn ẹmwata na khin ra, ra ọghe ohoghe nọ? Mẹ gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ na ra?’ Deghẹ u ma gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ nii ra u ma rẹn ehe ne ẹmwẹ nii rrie, ghẹ gie uhunmwu nii gie ọmwa rhọkpa. U gha gie uhunmwu vberriọ, a sẹtin miẹn wẹẹ, iyẹn ohoghe ẹre u ya wewe.

8. De emwi ne eghian ru etẹn re vbe otọ ẹvbo eso? De emwi nọ khẹke ne ima ru, ne ima ghẹ miẹke na gu eghian gha mwẹ obọ vbe uyinmwẹ vberriọ?

⁸ Ọ mwẹ emwi ọvbehe nọ zẹe ne ọ ma na khẹke ne ima gheghe gha ya efoni ra e kpọmuta gie uhunmwu ne ima rhirhi miẹn. Arriọba mu awua ye iwinna ima  vbe otọ ẹvbo eso. Eghian sẹtin gha wewe iyẹn nọ gha ya ohan gha mu etẹn, ra iyẹn nọ gha si ighaegbe ye uwu ẹbu etẹn. Emwi vbenian sunu vbe Soviet Union. Avbe olakpa ọghe Soviet Union ne a ghaa tie ẹre KGB kegha wewe iyẹn ohoghe vbekpae etẹn eso ne emwa nibun wa rẹnrẹn vbe Germany. Iran wẹẹ avbe etẹn na ya egbe ba avbe olakpa ọghe arriọba e Germany. * Etẹn nibun na gele ya ohoghe nii yi. Vbọ ghi kẹrikian? Enibun na kpa hin otu e Jehova rre. Eso ye werriegbe gha die otu e Jehova, sokpan eso ma ghi rre. (1 Tim 1:19) De emwi nọ khẹke ne ima ru ne emwi vbenian ghẹ mieke na sunu? Ghẹ gha wewe iyẹn ohoghe. Ẹi re ẹmwẹ hia ne u họn ẹre ọ khẹke ne u yayi. Hia ne u rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ.

9. De emwi ọvbehe nọ si ẹre ne ọ na lọghọ ne a gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ?

⁹ Iyẹn eso mwẹ vbene ọ ye hẹ. Abọ ọkpa sẹtin gha re ẹmwata, abọ nọkẹre gha re ohoghe. Te iyẹn vbenian bibi ọmwa odẹ, ẹi gia ya ru azẹ nọ khẹke. De emwi nọ khẹke ne ima ru ne iyẹn vbenian ghẹ bibi ima odẹ?—Ẹfis 4:14.

10. Vbọzẹe ne Ivbi Izrẹl eso na te mu egbe ne iran ya gu etẹn iran khọn? Vbọ ghi zẹ ne iran ma na ghi gu iran khọn?

¹⁰ Gi ima guan kaẹn emwi ne ọ sunu daa Ivbi Izrẹl ni ghaa rre odẹ orrie ọghe Ẹzẹ Jọdan vbe ẹghẹ Jọsua. (Jọs 22:9-34) Iran keghi họn iyẹn eso wẹẹ, ivbi uniẹn Riubẹn, Gad kevbe abọ ọkpa vbe uniẹn e Manasẹ, ni rre odẹ ekẹn ọghe Ẹzẹ Jọdan, gbe aka ne ghete ye ọkpẹn Ẹzẹ Jọdan. Ẹmwata gele gha nọ wẹẹ iran gbe aka ye evba, sokpan emwa ni ya na iyẹn na ma wa ya unu kaẹn emwi hia nọ sunu. Ọna ẹre ọ ghi ya Ivbi Izrẹl ni rre odẹ orrie ọghe Ẹzẹ Jọdan gha roro wẹẹ, etẹn iran sọtẹ daa Jehova nẹ. Rhunmwuda ọni, iran keghi ru emwamwa ne iran ya gu iran khọn. (Tie Jọsua 22:9-12.) Sokpan vbene iran te ru vberriọ, iran keghi gie ikpia eso ne a gbae ẹko ẹre bu etẹn iran, ne iran mieke na gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ na. Ikpia nii ghi sẹ  odọ, iran keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ẹi re te Ivbi Izrẹl ni rre odẹ ekẹn ọghe Jọdan gbe aka nii, ne iran yae gha zọ ese ne ẹbọ. Te iran gbe aka nii, nọ gha re ayere ne Ivbi Izrẹl wẹẹ, iran vbe ya ẹkoata gha ga e Jehova. Ẹghẹ ne Ivbi Izrẹl ni ghaa rre odẹ orrie ọghe Ẹzẹ Jọdan loo ro ya gualọ otọ ẹmwẹ nii wa biẹ ọmọ esi. Ẹi re ọyẹnmwẹ nekherhe ẹre ọ ghaa sẹ iran rhunmwuda, iran ma ghi gu etẹn iran khọn.

11. (a) Vbọzẹe ne Mẹfibosiẹt na rri oya nọ ma khẹke vbe obọ e Devid? (b) De emwi nọ te khẹke ne Devid ka ru?

¹¹ Iyẹn nọ ma gba vbenian sẹtin bibi ima odẹ, ọ sẹtin vbe si obalọ ye ima egbe. Emwi vbenian ẹre ọ sunu daa e Ọba e Devid kevbe Mẹfibosiẹt. E Sọl ne erha Mẹfibosiẹt nọkhua wa gha mwẹ otọ nibun. E Devid keghi mu otọ nii hia ne Mẹfibosiẹt. (2 Sam 9:6, 7) Vbe asẹ ọkpa, ọguọmwadia e Mẹfibosiẹt keghi do na iyẹn ohoghe vbekpae Mẹfibosiẹt ma e Devid. E Devid ma gualọ otọ ẹmwẹ na ọ ke zẹ emwi ru. Ọ na miẹn Mẹfibosiẹt emwi hia nọ te mwẹ. (2 Sam 16:1-4) Ẹghẹ ne Devid ghi ya họn ene unu e Mẹfibosiẹt, ọ keghi bẹghe ẹre wẹẹ, irẹn ne Devid, ẹre ọ bae ku. Ọ na ghi werriegbe viọ emwi eso nọ re ọghe Mẹfibosẹt nẹẹn. (2 Sam 19:24-29) E Mẹfibosẹt i ghẹ rri oya vberriọ akpawẹ te Devid rhie ẹghẹ ya gualọ otọ ẹmwẹ nii.

12, 13. (a) Vbe Jesu a ru vbe emwa ya ohoghe muẹn eni rhia? (b) De emwi nọ khẹke ne ima ru deghẹ emwa ya ohoghe mu ima eni rhia?

¹² De emwi ne u khian ru deghẹ ọmwa na ya ohoghe mu ruẹ eni rhia? Emwi vbenian sunu dae Jesu kevbe Jọn ne Baptist. (Tie Matiu 11:18, 19.) Vbe Jesu a ghi ru? Jesu ma mu ẹghẹ rhia ya gha gu iran ni ba re ohoghe muan ẹmwẹ. Ọ na wẹẹ ne emwa rhie aro tua iwinna irẹn kevbe imamaemwi ọghe irẹn. Ọni ẹre ọ si ẹre ne ọ na kha wẹẹ, uyinmwẹ ne ọmwa yin, ẹre a ya rẹn deghẹ umẹwaẹn nọ.—Mat 11:19.

¹³ Vbe ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Jesu? Ugbẹnso, emwa eso sẹtin ya ohoghe mu ima eni rhia. Emwi vbenian gha sunu daa ima, ma sẹtin wa gha hoo ne ima rria ikhi ne egbe ima. Sokpan Jesu ma rria ikhi ne egbe ẹre. Uyinmwẹ ima ẹre ọ khian rhiẹre ma wẹẹ, ohoghe ẹre a ba ima re. Erriọ uyinmwẹ Jesu vbe ya rhiẹre ma wẹẹ, ohoghe ẹre eghian ba re.

14, 15. Vbọzẹe ne ọ ma na khẹke ne ima gha mu ẹtin yan egbe ima?

¹⁴ Ma bẹghe ẹre nẹ nia wẹẹ, ọ lọghọ ne a do rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ. Isievẹn ọvbehe nọ vbe rrọọ ọre amagba ọghomwa. A sẹtin miẹn wẹẹ ima mwẹ azamemwi kevbe irẹnmwi nọ dinmwi rhunmwuda ọ kpẹre ne ima ke ga e Jehova. Vbọrhirhighayehẹ, ọna sẹtin gha re isievẹn ne ima. De odẹ nọ khin?

¹⁵ Iziro ọghe ima sẹtin do gha re emwi nọ ghi dia ima, ọna sẹtin ya ima gha mu ẹtin yan egbe ima. Ma sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ ima gha sẹtin rẹn otọ emwi hia, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ima ma wa rẹn ẹmwata hia nọ rre nene ẹmwẹ. Ọna sẹtin zẹ ẹbe rhunmwuda e Baibol wẹẹ ne ima ghẹ mu ẹtin yan egbe ima.—Itan 3:5, 6; 28:26.

16. Vbe igiemwi na, vbọ sunu vbe owa ulemakhọkhẹn? De emwi ne ọtẹn nokpia Tom ghaa mu roro?

¹⁶ Ghee igiemwi na ghee. Vbe akota ọkpa, ọtẹn nokpia Tom na ya rri evbare vbe owa ulemakhọkhẹn. Ọ kpẹre ne ọ ke ga zevbe ọdiọn vbe iko. Evba nii ẹre ọ na bẹghe odiọn ọvbehe ne a tie ẹre John, ọ tota sikẹ okhuo ọkpa ne ẹi re ọvbokhan  rẹn. Iran na wa gha sọyẹnmwẹ egbe, ugbẹnso, iran vbe mu egbe dede. Egbe na wọọ ọtẹn nokpia Tom nọ bẹghe iran. E Tom na gha roro ẹre wẹẹ, uyinmwẹ vbenian sẹtin ye John vbe ọvbokhan rẹn sọ ebe orọnmwẹ, ẹghẹ nii, ivbi iran ghi do gha rri oya. E Tom rẹnrẹn wẹẹ, emwi vbenian sẹtin si olighi ye uwu ẹgbẹe rhunmwuda emwi vberriọ ka sirra re sunu nẹ. Deghẹ uwẹ ọre Tọm, de emwi nọ gha te gha rrọọ ruẹ ekhọe.

17. Vbe Tom a miẹn ruẹ vbe okha na? De emwi ne dọmwadẹ ima vbe miẹn ruẹ vbọ?

¹⁷ Ọtẹn nokpia Tom te gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn nẹ wẹẹ, te John khian fi owẹ ye oha, sokpan e Tom ma gele rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ na. Ota vbe ẹdẹ ne a kha na, e Tom na tie John vbe efoni, evba nii ẹre ọ na ghi do rẹn wẹẹ, ọtiẹn John nokhuo nọ do tuẹ ọre ẹre iran gba gha rre owa ulemakhọkhẹn. Ọ kpẹre ne iran he miẹn egbe sẹ, ẹdẹrriọ ẹre ọ khian vbe kpa, rhunmwuda ọni, e John na wẹẹ ne iran ya rri evbare vbe orere. Ọvbokhan e Jọn ma miẹn obọ ya deba iran. Osa nọ sinmwi e Tom ọre wẹẹ, ọ ma he kẹ ọre ya taa ẹmwẹ na ma ọmwa ọvbehe. Vbe ima miẹn ruẹ vbe okha na? Ẹi mwẹ vbene ima gha kpẹ sẹ hẹ vbe otu e Jehova, ọ khẹke ne ima ka rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ nẹ, ma ke sẹtin ru azẹ nọ khẹke.

18. De emwi ne imuaẹmwẹ gha sẹtin si ye ima egbe?

¹⁸ Emwi ọvbehe nọ vbe yae lọghọ ne ima sẹtin rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ ọre deghẹ iyẹn ne ima họẹn, dekaẹn ọtẹn ne ima gba muan ẹmwẹ. Imuaẹmwẹ vbenian sẹtin ya ima gha ghee ọtẹn na zẹvbe ọghian ima. Ma gha họn iyẹn dan vbekpae ọtẹn vberriọ, uhukpa ẹre ima ya yaeyi. Vbe ọna maa ima re? Ma ghaa khọ ẹko etẹn ima, ọ sẹtin ya ima gha ya aro dan ghee iran, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ima ma wa gele rẹn iran sẹ owa. (1 Tim 6:4, 5) Igbọvo ẹre ọ si emwi vbenian. Nọnaghiyerriọ, ọ ma khẹke ne ima gi igbọvo gbọzinian vbe ekhọe ima. Ọ khẹke ne ima gha yerre wẹẹ, e Jehova hoo ne ima ya ekhọe hia gha hoẹmwẹ etẹn ima, erriọ vbe khẹke ne ima ya gha yabọ iran.—Tie Kọlose 3:12-14.

19, 20. (a) De ilele eso ni rre Baibol ni gha ru iyobọ ne ima ya gha mu ukpa mu uwerhẹn ghee ẹmwẹ ne ima rhirhi họẹn? (b) Vbọ ghi re atamuolọyan ọghe uwẹ nia?

¹⁹ Te ọ ghi wa dewarorua nia wẹẹ, ẹi khuẹrhẹ na sẹtin rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ rhunmwuda iyẹn ughughan ẹre ọ ghi gba ehe hia, ayahọmwaehọ nọ ma gba fo vbe rre evba kevbe amagba ọghomwa. Vbọ khian sẹtin ru iyobọ ne ima? Ilele ni rre Baibol gha sẹtin ru iyobọ ne ima. Ọkpa vbe usun ilele ni rre Baibol khare wẹẹ: “Gha danmwehọ ẹmwẹ nẹ, u kegha rhie ewanniẹn yọ, adeghẹ ẹi re vberriọ, te u ru emwi ọzuọ ne ọ vbe yagha ọmwa.” (Itan 18:13) Ilele ọvbehe nọ rre Baibol vbe gi ima rẹn wẹẹ, ẹi re ẹmwẹ hia ne ima họẹn ẹre ọ khẹke ne ima gha yayi. (Itan 14:15) Kevbe wẹẹ, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ọ kpẹre ne ima ke rre otu e Jehova, ọ ma khẹke ne ima hẹnhẹn egbe yan irẹnmwi ọghe ima. (Itan 3:5, 6) Ilele ni rre Baibol gha gbogba gae ima deghẹ ima ka mu ukpa mu uwerhẹn ghee ẹmwẹ nẹ, ma ke ru azẹ.

²⁰ Sokpan, ọ mwẹ isievẹn ọvbehe nọ ye rrọọ, ọni ọre ne a na ghee ikpanro buohiẹn emwa ọvbehe. Vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna, ma gha guan kaẹn emwi eso nọ gha ya ima de fi edanmwẹ na kevbe emwi ne ima gha ru ne ima ghẹ de yọ.