Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

CHAKUSAWUSYA

Yakogoya Yayikumasya Chiteteyo cha Ŵandu

Yakogoya Yayikumasya Chiteteyo cha Ŵandu

Bungwe jine jakulola yakusawusya ya ŵandu jatite, “Ŵandu ŵa m’bado awuno akusangalala ni yakupanganya yasambano, yasayansi soni mbiya . . . Atamose yili m’yoyo, m’badowu wukutendekasya kuti yindu pachilambopa yipitilisye konasika.”—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.

LIGONGO CHICHI ŴANDU ŴALIJIGANYE AKUSADANDAWULA YA SOGOLO JETU SONI JA CHILAMBOCHI? KWENDE TULOLE YINE MWA YAKUSAWUSYA YATUKUSIMANA NAYO.

  • KUNANDIPA KWA CHITETEYO PA INTANETI: Nyusipepala jine jatite, “Masiku agano kwinjila pa Intaneti kukuŵa kwakogoya mnope. Pamaloga pakusasimanikwa ŵandu ŵakwete ndamo jakwagona ŵanache, ŵakulagasya, ŵakusisya soni ŵawiyi.” Jasasilesoni kuti, “Pachilambopa kwiŵa mwangasawusya kukukulilakulila mnope. . . . Pa Intaneti ni pakusapatila ŵandu upile wakulosya yindu ya chiwawa soni yangalwe.”—The Australian.

  • KULEKANGANA KWA KAPATE KA MBIYA: Lipoti line lyapachangakaŵapa, lilosisye kuti, “Chipanje chakwete ŵandu 8 ŵakusichila mnope mpaka chilandane ni chipanje chakusakola chiŵandika hafu ja ŵandu ŵakulaga mnope pachilambo chosope.” Soni lipotili lyajonjechesye kuti, “Ligongo lyakusawusya kwa chipanjeku, kukutendekasya kuti ŵakusichila ŵalileje masuku pamtwe ŵandu ŵakulaga soni mnopemnope achakongwe.” (Oxfam International report) Kulekangana kwa kapate ka mbiyaku kukwatesya ŵane woga kuti mpaka yitendekasye ŵandu kutanda kwimuchila.

  • NGONDO SONI KULAGASIDWA: Lipoti line lyasasile kuti, “Tukwete umboni wa winji wa chiŵalanjilo cha ŵandu ŵakutopoledwa msimangwawo.” Ŵandu ŵakupunda 68 miliyoni atyosile msimangwawo ligongo lyakutila ngondo soni kulagasidwa. Lipotili lyasasilesoni kuti, “Ndaŵi ni katema chiŵandika mundu jumo akusatopoledwa pa sekandi jilijose.”

  • KONASIKA KWA YAKUPANGANYIKWA: Bungwe jakulola yakusawusya ya ŵandu jila jasasilesoni kuti, “Mitundu ja yakumela soni yinyama jikumala mwachitema nambosoni konasika kwa mpweya soni nyasa yikwendelechela kuŵika umi wa ŵandu pangosi.” Konjechesya pelepa, chiŵalanjilo cha tulombo twamwanamwana m’yilambo yine chikunandipa. Ligongo lyakuti tulombotu tukusakamuchisya pa yakumela, ŵasayansi akusala kuti yindu yakupanganyikwa chiyimale kwene konasika. Malo gakutama yindu yaumi yakuwoneka mpela yakumela gakonasikasoni. Mwamti ŵasayansiŵa akuyiwona kuti hafu ja malo ga yindu yaumiyi pachilambo chosope gajonasiche m’yaka 30 yayipiteyo.

Ana mpaka tukombole kuchichenga chilambochi kuti chiŵe malo gachiteteyo soni gambone? Ŵandu ŵane akusaganisya kuti majiganyo gali kwanga kwa chiwusyochi. Naga yili myoyo, ana ni mtundu wapi wa majiganyo wampaka uchenje kaganisye ka ŵandu soni ndamo? Mungani syakuyichisya chitulole kwanga kwa yiwusyo yeleyi.