Bibele I Xihlovo Lexi Dumbekaka Xa Ntiyiso
Ku sukela khale, vhanu va tinxaka tinyingi va vona Bibele swanga xihlovo lexi dumbekaka xa ntiyiso. Namunhla, vanhu vanyingi va landzra leswi Bibele dzri swi dondzrisaka. Kambe vambeni va dzri vona na dzri nga pfuni ntxhumu. Wene ke u li yini? Xana u nga wu kuma ntiyiso a Bibeleni?
XIVANGELO XA KUVA U DUMBA BIBELE
I yini lexi nga ku pfunaka ku tiva leswaku u nga dzri dumba Bibele? A hi nge u ni munghanu lweyi mi nga ni malembe manyingi na mi tivana nakone minkama hinkwayu a ku byela ntiyiso, swi tikomba a wu ta mu vona swanga mhunu lweyi a dumbekaka. Ku fana ni munghanu lwa dumbekaka, xana Bibele minkama hinkwayu dzri hi byela ntiyiso? Vona swikombiso swi nga li swingani.
Vatsrali Lava Dumbekaka
Vatsrali va Bibele a va dumbeka swinene, hakanyingi a va paluxa swihoxo swavu. Hi xikombiso, muprofeta Yona a tsrale hi ku kala ku yingiseta kwakwe. (Yona 1:1-3) Leswo hi swi vona ka mazritu ya wugamu ya buku ledzri a dzri tsraliki. A hlaye ni ndlela leyi Xikwembu Nkulukumba a mu khatisiki ha yone, kambe a nga hlayanga ntxhumu mayelanu ni ndlela leyi a lulamisiki mapimisela yakwe ha yone. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Ku dumbeka ka vatsrali hinkwavu va Bibele ku kombisa ku zron’weka kwavu lokukulu hi ntiyiso.
Dzri Ni Ntiyiso Lowu Pfunaka
Xana minkama hinkwayu Bibele dzri nyikela swilayu leswi pfunaka ka mintxhumu ya siku ni siku? Nakunene dzra swi nyikela. Hi xikombiso, vona swilayu leswi Bibele dzri swi nyikelaka mayelanu ni leswi swi nga hi pfunaka ku tsrhama na hi ni wuxaka lebyinene ni vhanu vambeni. Dzri li: ‘Hinkwaswu leswi n’wi djulaka a ku nha vhanu va n’wi yentxa swone, na n’wine swi yentxani ku vone.’ (Mattheo 7:12) ‘A ku yangula lokunene ku zrulisa vukazri; kambe ku vulavula loku tlhavaka ku pfuxa mahlundzru.’ (Amaproverbia 15:1) Hakunene, swilayu leswi nga Bibeleni swa ha pfuna namunhla ku fana ni nkama lowu swi tsraliwiki ha wone.
Dzra Dumbeka Loko Dzri Khanela Hi Matimu
A ku fambeni ka malembe, mintxhumu yinyingi leyi kumiwiki hi vayembuli yi beki wumboni bya leswaku leswi Bibele dzri swi hlayaka hi vhanu, mimbangu ni swiyentxakalo swa ku siyana-siyana i ntiyiso. Vona xikombiso xa kukazri xa ku hlamalisa. Bibele dzri kombisa leswaku a minkameni ya Nehemiya, va-Fenikiya lava a va huma a doropeni dzra le Tiro lava a va tsrhama a Yerusalema a va ‘buyisa tinhlampfi, ni swa ku xava swa tinxaka-nxaka hinkwatu’.—Nehemiya 13:16.
Xana wu kone ntxhumu lowu kumiwiki lowu kombisaka leswaku mazritu ya ndzrimana leyo i ya ntiyiso? Ina, wu kone. Vayembuli va kume mintxhumu ya kukazri ya va-Fenikiya a Israyele, leswi kombaka leswaku a ku ni ku tizrisana ka swa mabindzru a makazri ka matiko lawo. Handle ka leswo, a Yerusalema, ku kumiwe mazrambu ya nhlampfi ya kukazri leyi a yi huma a lwandle dzra Mediteraniya. Vayembuli va kholwa leswaku nhlampfi leyo yi tisiwe hi vaxavisi. Ntsrhaku ka ku kambela wumboni lebyo, ntlhazri yin’wana yi te: “Swi tikomba na mazritu ya Nehemiya 13:16 ya leswaku va-Fenikiya a va xavisa tinhlampfi a Yerusalema ma li ntiyiso.”
Dzri Khanela Ntiyiso A Timhakeni Ta Siyensa
Bibele i buku ledzri khanelaka ngopfu-ngopfu hi mintxhumu ya wukhongoti ni ya matimu. Kambe nambi dzri khanela hi siyensa, dzri hlaya ntiyiso. Vona xikombiso xin’we.
Kolomu ka 3.500 wa malembe lama khalutiki, Bibele dzri kombise leswaku misava yi yandlaliwe henhla ka “mpfhuka”. (Yob 26:7) Leswo a swi hambanile ngopfu ni swihitana leswi a swi li kone nkameni lowo, leswi vhanu a va kholwa leswaku misava a yi le henhla ka mati kumbe a yi tsrhame henhla ka mfutsru ya yikulu swinene. Ntsrhaku ka 1.100 wa malembe na buku dzra Yob dzri tsraliwile, vhanu a va ha tama va yala leswaku misava yo va mpfhukeni ntsena, a va pfumela leswaku ku ni ntxhumu wa kukazri lowu a wu yi tlakulile. Ku ve ntsena 300 wa malembe lama khalutiki, hi 1687, loko Isaac Newton a humexe leswi a swi kambisisiki mayelanu ni koka-misava. A tlhamuxele leswaku misava yi tsrhame a mbangwini wa yone a mpfhukeni na yi tiyisiwa hi ntamu wa kukazri lowu nga vonekiki. Nkambisiso lowo wa siyensa wu kombise leswaku leswi Bibele dzri swi hlayaka ku tlula 3.000 wa malembe lama khalutiki i ntiyiso!
Dzri Ni Wuprofeta Lebyi Dumbekaka
Xana hi nga byi dumba wuprofeta lebyi nga Bibeleni? Vona xikombiso xa wuprofeta bya Ezaya mayelanu ni ku helisiwa ka Babilona.
Wuprofeta: Kolomu ka 700 wa malembe na Yesu a nga si ta lani misaveni, Ezaya lweyi a viki mun’we wa vatsrali va Bibele a profete leswaku Babilona—lweyi ntsrhaku ka malembe ya kukazri a a tava ntsindzra wa mfumu wa ntamu swinene—a a ta hluliwa a va a ndzruluka mazrumbi. (Ezaya 13:17-20) Ezaya a hlaye ni vito dzra wanuna lweyi a a ta hetisisa wuprofeta lebyo, ku nga Korexe. Handle ka leswo, a kombise maqhinga lawa Korexe a a ta ma tizrisa, a tlhamuxele leswaku a a ta ‘pshwisa’ mati ya nambu. Nakone a profete leswaku tinyangwa ta doropa a ti nge ti pfaliwa.—Ezaya 44:27–45:1.
Ndlela Leyi Byi Hetisekiki Ha Yone: Ntsrhaku ka kolomu ka 200 wa malembe na wuprofeta bya Ezaya byi tsraliwile, hosi ya Persia yi hlasele Babilona. A ku li mani vito dzra yone? A ku li Korexe. Leswi ku nhingena a doropeni dzra Babilona a swi kazrata swinene hi kola ka lithangu ledzri yakiwiki dzri tiya ni nambu wa Efrata lowu a wu sizrelela doropa ledzro, Korexe ni masotxha yakwe va pfule ndlela akuva va djikisa mati ya nambu. Leswo swi yentxe leswaku mati ya nambu ma pshwa lakakuva va kota ku tsremakanya va va va tlhasa ka tinyangwa ta doropa. Xa ku hlamalisa, a sikwini ledzro tinyangwa a ti siyiwe ti nga pfaliwanga! Xileswo, Korexe ni masotxha yakwe va kote ku nhingena va tlhela va hlula doropa ledzro.
Kambe xivutiso hi lexi: Xana Babilona a ndzruluke mazrumbi? Hi malembe ya ku tala, doropa dzri tame dzri va ni vayaki. Kambe namunhla, mazrumbi ya Babilona—ma nga kusuhi ni Bagdá, a Iraque—ma kombisa leswaku wuprofeta bya Ezaya byi hetisekile hi matlhelo hinkwawu. Handle ka ku ganaganeka, Bibele dzra dumbeka nambi loko dzri khanela hi leswi taka yentxeka hi ku famba ka nkama.
