Ir al contenido

Ir al índice

Chachajij awibʼ chuwach ri molom taq tzij

Chachajij awibʼ chuwach ri molom taq tzij

 Kimik kʼax ta kqabʼan che retaʼmaxik kʼi taq jastaq. Wariʼ kojutoʼ rech kqachajij qibʼ y che kqariq ta yabʼil. ¡Are kʼu rajawaxik kachajij awibʼ! Weneʼ kariq noticias junam rukʼ wariʼ:

 Jun kʼutbʼal, pa ri nimalaj yabʼil COVID-19, ri secretario general re ri Naciones Unidas xuya ubʼixik che ri molom taq tzij kjunamataj rukʼ jun nimalaj yabʼil che kubʼan kʼax. Ri areʼ xubʼij che kimik ri winaq kkibʼij che kʼo kunabʼal che kubʼan milagros, kkibʼij che kekunik kojkitoʼo are kʼu xa molom taq tzij. Xuqujeʼ xubʼij: «Pa ri Internet kʼo chi más información che kubʼan kʼax chke ri winaq. Y ri itzelal ubʼanom che nim ta chi keʼil ri winaq xuqujeʼ kbʼix molom tzij chkij».

 Amaqʼel kʼo wi molom tzij. Are kʼu ri Biblia kubʼij che pa taq ri qaqʼij «ri e itzel taq winaq, ri e subʼunelabʼ, kenimataj na, kkitaqej na subʼunik, e subʼutajinaq kʼut» (2 Timoteo 3:1, 13). Y kimik rumal ri internet ri winaq kʼax ta kkibʼan che rilik y utaqik bʼi molom taq tzij. Rumal laʼ, weneʼ ri ktaq lo chqe pa ri correo electrónico, ri redes sociales o nikʼaj chik qas ta tzʼaqat o xa molom taq tzij.

 ¿Jas katkunik kabʼano rech kachajij awibʼ chuwach ri molom taq tzij y ri kichomanik ri winaq che kubʼan kʼax? Chawilampeʼ jujun pixabʼ re ri Biblia che katutoʼ chuwach wariʼ.

  •   Kakoj ta ronojel ri kawilo y ri kata

     Ri kubʼij ri Biblia: «Ri kon kukoj ronojel ri kbʼix che; ri utz kchomanik kril na jawijeʼ ri kbʼin wi» (Proverbios 14:15).

     We kachajij ta awibʼ kʼax ta riʼ kbʼan che asubʼik. Jun kʼutbʼal, chatchoman chrij ri video y ri wachbʼal che kyaʼ pa internet más na pa taq ri redes sociales. Tajin kojchʼaw chrij ri memes, che kebʼanik rech ketzeʼn ri winaq rumal. Are kʼu ri videos y ri e wachbʼal weneʼ are ta chi ri qastzij. Xuqujeʼ kebʼan videos kech winaq che tajin kkibʼan jastaq che qas ta are xebʼanowik.

     «Ri molom taq tzij che kkiriq ri investigadores pa taq ri redes sociales, are ri memes che e bʼanom che kkiya uwiʼ ri jastaq chkij ri winaq» (Axios Media).

     Chachomaj wariʼ: «¿La qastzij xkʼulmatajik o xa jun meme?».

  •   Chatchoman chrij ri tajin kawilo y jachin xtaqow lo chawe

     Ri kubʼij ri Biblia: «Xaneʼ are chinikʼoj ronojel jas uwach» (1 Tesalonicenses 5:21, Ri Tyoxlaj Wuj).

     Weneʼ are jun noticia che tajin kkil kʼi winaq o che kʼi taq mul tajin kqʼaxex pa ri televisión y ri radio are kʼu aninaq ta kakojo o kataq bʼik, xaneʼ rajawaxik kachomaj we qastzij o qastzij ta ri xkʼulmatajik. ¿Jas kabʼan che uchajixik awibʼ?

     Chachomaj we katkunik kakubʼsaj akʼuʼx chrij ri xtaqow lo chawe o ri xawil wi. Weneʼ ri noticieros o nikʼaj chi winaq kkikʼex ri xkʼulmatajik rech kkichʼak pwaq o xa rumal política. Are utz we kawil ri xkʼulmatajik pa jalajoj taq noticieros. Ri awachiʼl xuqujeʼ weneʼ kkichomaj ta na are chiʼ kkitaq bʼi información che qastzij taj, pa jun correo electrónico o pa ri redes sociales. Rumal laʼ xaq ta kakoj apachike uwach noticia we man kachʼobʼo jawiʼ xpe wi.

     Chachomaj we ri tajin kawilo kʼateʼ xkʼulmatajik y che qas tzʼaqat ri kubʼij. Chatchoman chrij ri fecha y ri kkʼutuwik che qastzij. Xuqujeʼ chatchoman chrij ri rumal che xyaʼ ubʼixik. Más na we kʼi ta información kyaʼ ubʼixik chrij ri xkʼulmatajik o xbʼanik rech ri winaq kkixeʼj kibʼ, kebʼisonik y jun chik.

     «Nim ubʼanik che qas kqachomaj na we qastzij ri tajin kqilo y ri tajin kqatatabʼej wariʼ kjunamataj rukʼ uchʼajik qʼabʼaj» (Sridhar Dharmapuri, oficial superior de inocuidad alimentaria y nutrición de las Naciones Unidas).

     Chachomaj wariʼ: «¿La qastzij ri xkʼulmatajik o xaq e areʼ kebʼinik? ¿La tajin kkibʼij ronojel ri xkʼulmatajik?».

  •   Are chakojoʼ ri qas xkʼulmatajik, are ta ri kawaj at kata

     Ri kubʼij ri Biblia: «Xuwi jun man kʼo ta unoʼj kujikibʼaʼ ukʼuʼx chkij ri e uchomanik» (Proverbios 28:26).

     Ri winaq kkikoj ri kyaʼ ubʼixik we are ri kkaj kkita. Xuqujeʼ ri internet kukoj ri atzukum chupam rech kutaq lo noticia o mensaje chawe. Are kʼu jujun taq mul ri utz kqato are ta ri kajwataj chqe.

     «Qonojel kojkunik kojchoman chrij ri tajin kkʼulmatajik, are kʼu rumal ri kqaj kqariqo, ri qeyebʼal o rumal che kqaxibʼij qibʼ weneʼ kqakoj noticias che qastzij taj rumal che kuya ubʼixik ri kqaj oj kqato» (Peter Ditto, psicólogo social).

     Chachomaj wariʼ: «¿La kinkoj ri tajin kyaʼ lo ubʼixik rumal che are ri kwaj in kinta?».

  •   Mataq bʼi molom taq tzij

     Ri kubʼij ri Biblia: «Meʼayaʼ taq qʼalajisanik ri xa e bʼanoj taq tzij» (Éxodo 23:1).

     Chnaʼtaj chawe che ri noticias che kataq bʼi chke nikʼaj chik kʼo kubʼan pa ri kichomanik y ri kkibʼano. We kataq bʼi jun noticia che qastzij taj xkʼulmatajik, weneʼ kubʼan kʼax chke nikʼaj chik.

     «Ri más nim ubʼanik are che qas kachomaj na ri kabʼano, kabʼan jun pausa y katchoman chrij ri pregunta riʼ: ‹¿La qastzij xkʼulmataj ri kintaq bʼik?›. We qonojel kqabʼan wariʼ, kojsubʼ ta chi riʼ rumal ri kyaʼ ubʼixik pa ri internet» (Peter Adams, vicepresidente sénior del News Literacy Project).

     Chachomaj wariʼ: «¿La kintaq bʼi wajun información riʼ rumal che wetaʼm che qastzij xkʼulmatajik?».