Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Кӕд ныппырх кодтой рагон Иерусалим? Дыккаг хай

Кӕд ныппырх кодтой рагон Иерусалим? Дыккаг хай

Кӕд ныппырх кодтой рагон Иерусалим? Дыккаг хай

Ӕлыгӕй конд документтӕ цы бӕлвырд кӕнынц?

Рагон Иерусалим фыццаг хатт кӕд ныппырх кодтой, уый фӕдыл ахуыргӕндтӕ цы хъуыды кӕнынц ӕмӕ бӕлвырдгӕнӕнтӕ цы ’вдисынц? Айрӕзмӕйы номыры рацыд ацы фарстайы фӕдыл фыццаг статья. Ацы статьятӕй базонӕн ис, иуӕй-иу кӕсджыты цы фарстатӕ цымыдис кӕнынц, уыдонӕн дзуаппытӕ Библийӕ ӕмӕ ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ.

Фыццаг статьяйы цы сбӕлвырд кодтам?

▪ Историктӕй бирӕты хъуыдымӕ гӕсгӕ, Иерусалим ныппырх кодтой н. э. размӕ 587 азы.

▪ Библийы хронологимӕ гӕсгӕ бӕлвырд у, уыцы хабар кӕй ӕрцыд н. э. размӕ 607 азы.

▪ Ахуыргӕндтӕ сӕйраджыдӕр пайда кӕнынц, рагон историктӕ цы ныффыстой, уымӕй ӕмӕ Птолемейы номхыгъдӕй.

▪ Рагон историктӕ цы ныффыстой, уым ис стыр рӕдыдтытӕ. Уымӕй уӕлдай, уыдон цы ныффыстой ӕмӕ ӕлыгӕй конд къӕйты цы фыст ис, уыцы хабӕрттӕ арӕх фӕхицӕн кӕнынц кӕрӕдзийӕ *.

БИБЛИЙЫ фыст ис, зӕгъгӕ, дзуттӕгтӕ Вавилоны уацары уыдысты, «цалынмӕ ӕвдай азы нӕ рацыд, уӕдмӕ», ӕмӕ «афтӕмӕй сӕххӕст, Йегъовӕ Йеремийы уылты цы загъта, уый». Цымӕ кӕд ссӕрибар сты? Персы паддзах Кир «фыццаг аз куы уыд паддзах, уӕд» (2 Азфыстыты 36:21, 22). Библимӕ гӕсгӕ ӕмӕ историон документтӕм гӕсгӕ дзуттӕгтӕ уацарӕй ссӕрибар сты, Кир Вавилон куы бацахста, уыцы аз. Дзуттӕгтӕ фӕстӕмӕ Иерусалиммӕ ӕрыздӕхтысты н. э. размӕ 537 азы. Библи бӕлвырдӕй кӕй дзуры, дзуттӕгтӕ уацары 70 азы кӕй фесты, уымӕ гӕсгӕ зӕгъӕн ис, уацары сӕ кӕй акодтой н. э. размӕ 607 азы.

Фӕлӕ ахуыргӕндтӕн сӕ фылдӕры хъуыдымӕ гӕсгӕ Иерусалим пырхгонд ӕрцыд н. э. размӕ 587 азы. Кӕд афтӕ у, уӕд дзуттӕгтӕ уацары уыдысты ӕрмӕстдӕр 50 азы. Цымӕ афтӕ цӕмӕн хъуыды кӕнынц? Ахӕм хъуыдымӕ ӕрцыдысты, Навуходоносор II ӕмӕ йӕ фӕстӕ цы паддзӕхтӕ уыд, уыдоны тыххӕй цы рагон цуркӕнгӕс фыстытӕ ис, уыдонмӕ гӕсгӕ1. Уыцы документтӕй бирӕтӕ ныффыстой, Иерусалим пырхгонд куы ’рцыд, уыцы заман чи цард кӕнӕ уыцы хабары хӕдфӕстӕ чи цард, уыцы адӕм. Фӕлӕ, ахуыргӕндтӕ афтӕ кӕй зӕгъынц, зӕгъгӕ, Иерусалим н. э. размӕ 587 азы ныппырх кодтой, уымӕй, цымӕ, нӕ рӕдийынц? Цы документты кой ракӕнынц, уым бӕлвырдӕй цы фыст ис?

Цӕмӕй ацы фарстатӕн дзуапп ссарӕм, уый тыххӕй ӕркӕсӕм, ахуыргӕндтӕ арӕхдӕр цы документты кой фӕкӕнынц, уыдонмӕ: 1) вавилойнаг азфыстытӕм, 2) хъуыддаджы документтӕм ӕмӕ 3) астрономион документтӕм.

Вавилойнаг азфыстытӕ.

Цы сты? Вавилойнаг азфыстытӕ сты, Вавилоны историйы сӕйрагдӕр хабӕрттӕ фыст кӕм сты, ахӕм документтӕ (ӕлыгӕй конд къӕйтӕ)2.

Ахуыргӕндтӕ цы дзурынц? Цуркӕнгӕс документтӕ чи иртасы, уыцы зындгонд ахуыргонд Рональд Сак зӕгъы, зӕгъгӕ, историйы ахсджиаг хабӕрттӕ вавилойнаг азфыстыты иууылдӕр фыст не сты *. Сак ныффыста, зӕгъгӕ, алцыдӕр бӕстон сбӕрӕг кӕныны тыххӕй историкты хъӕуы раиртасын ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ дӕр.

Документтӕ цы бӕлвырд кӕнынц? Вавилойнаг азфыстыты иуӕй-иу историон хабӕрттӕ фыст не ’рцыдысты3. (Кӕс  рамкӕ бынӕй.) Уымӕ гӕсгӕ ӕвзӕры фарста: алцыдӕр фыст кӕм нӕй, ахӕм документтыл ӕууӕндӕн ис?

Хъуыддаджы документтӕ.

Цы сты? Ног вавилойнаг дугмӕ чи хауы, уыцы хъуыддаджы документтӕн (ӕлыгӕй конд къӕйтӕн) сӕ фылдӕры ис ӕхцайы кой. Амынд-иу дзы уыд, хъуыддаг-иу арӕзт куы ’рцыд, уӕд-иу паддзах чи уыд ӕмӕ-иу йӕ хӕстӕ кӕцы аз, мӕй ӕмӕ бон ӕххӕст кодта, уый. Зӕгъӕм, иу документы фыст ис, ӕхцаимӕ баст цавӕрдӕр хъуыддаг кӕй сфидар кодтой «Вавилоны паддзах Навуходоносоры [хонынц ма йӕ Навуходоносор II] 11-ӕм азы, нисаны мӕйы, 27-ӕм бон»4.

Паддзах-иу куы амард кӕнӕ та-иу ӕй йӕ бынатӕй куы раппӕрстой, уӕд ма-иу уыцы азы кӕронмӕ цы мӕйтӕ баззад, уыдон-иу нымад уыдысты, ног паддзах-иу йӕ хӕстӕ ӕххӕст кӕнын куы райдыдта, уымӕн йӕ фыццаг азыл *5. Ӕндӕр ныхасӕй, вавилойнаг къӕлиндармӕ гӕсгӕ иу паддзах иннӕйы ивта уыцы иу аз. Уымӕ гӕсгӕ-иу, ног паддзах паддзахады сӕргъы фыццаг аз куы ӕрлӕууыд, уыцы аз-иу цы документтӕ ӕрцыдысты фыст, уым-иу хъуамӕ амынд уыдаиккой, раздӕры паддзахы фӕстӕ ма-иу афӕдзы кӕронмӕ цы мӕйтӕ баззад, уыдон.

Ахуыргӕндтӕ цы дзурынц? Рональд Сак раиртӕста, ног вавилойнаг дуджы фыст чи ӕрцыд, уыцы хъуыддаджы документтӕй бирӕтӕ. 1972 азы Сак ныффыста, Британийы музейы раиртасынӕн цы документтӕ райста (мыхуыргонд нӕма уыдысты), уыдонмӕ гӕсгӕ фидарӕй зӕгъӕн ис, ахуыргӕндтӕ раст кӕй нӕ банымадтой, Навуходоносоры фӕстӕ йӕ фырт Амель-Мардук (хонынц ма йӕ Евилмеродах) паддзах кӕд сси, уый6. Сак зыдта, Навуходоносор II, паддзах цы 43 азы фӕци, уыдонӕн сӕ фӕстаг азы ӕхсӕзӕм мӕй ма паддзах кӕй уыд, уый. Фӕлӕ, ӕрӕджы, ахуыргӕндтӕн сӕ бон сси бамбарын, паддзах, Амель-Мардук, паддзах куы сси, уыцы рӕстӕгӕн йӕ фыццаг азмӕ чи хауы, уыцы документтӕ. Уыдон фыст ӕрцыдысты уыцы азы цыппӕрӕм ӕмӕ фӕндзӕм мӕйы7. Уӕдӕ бӕрӕг у, иуӕй-иу документтӕ кӕрӕдзийӕ кӕй хицӕн кӕнынц.

Документтӕ цы бӕлвырд кӕнынц? Иу паддзах-иу иннӕйы кӕд раивта, уый фӕдыл алыхуызон документты цы фыст ис, уыдӕттӕ баргӕйӕ бирӕ фарстатӕ ’взӕры. Зӕгъӕм, цы документты кой кодтам, уыдонӕй иуы фыст ис, Навуходоносор II бӕстӕйӕн разамынд кӕй лӕвӕрдта йӕ фӕстаг азы дӕсӕм мӕй дӕр. Ӕмӕ уӕд афтӕ уайы, ӕмӕ, йӕ фӕстӕ паддзах чи сси, уый рӕстӕджы ма паддзахы бынаты уыд ӕхсӕз мӕйы8. Амель-Мардукы фӕстӕ йӕ фырт Нериглиссар кӕд сси паддзах, уый фӕдыл дӕр алыхуызон информаци ис9.

Цымӕ ацы хабӕртты фӕдыл алыхуызон информаци кӕй ис, уымӕ цӕмӕн хъӕуы хъус ӕрдарын? Уӕлдӕр куыд загътам, афтӕмӕй вавилойнаг азфыстыты историйы ахсджиаг хабӕрттӕ иууылдӕр фыст кӕй не сты, уый ууыл дзурӕг у, ӕмӕ уыцы дуджы хабӕрттӕ фӕд-фӕдыл куыд цыдысты, уый бӕлвырдӕй сбӕрӕг кӕнӕн нӕй10. Цымӕ, цы паддзӕхты кой ракодтам, уыдоны ’хсӕн ма ӕндӕр паддзӕхтӕ дӕр уыд? Кӕд о, уӕд ног вавилойнаг дуг, куыд дзурынц, уымӕй фылдӕр рӕстӕг хъуамӕ ахастаид. Уӕдӕ нӕдӕр вавилойнаг азфыстытӕм гӕсгӕ, нӕдӕр хъуыддаджы документтӕм гӕсгӕ ис фидарӕй зӕгъӕн, Иерусалим н. э. размӕ 587 азы кӕй ныппырх кодтой *.

Астрономион документтӕ.

Цы сты? Уыдон сты, Хур, Мӕй, планетӕтӕ ӕмӕ стъалыты тыххӕй, стӕй, цавӕрдӕр паддзах йӕ хӕстӕ ӕххӕст кӕнын кӕд райдыдта, уый фыст кӕм ис, ахӕм цуркӕнгӕс фыстытӕ. Зӕгъӕм, бынӕй цы астрономион хабӕрттӕ фыст ис, уым бакӕсӕн ис, мӕйдалынг кӕй уыд, Укин-зир паддзах фыццаг аз куы уыд, уӕд11.

Ахуыргӕндтӕ цы дзурынц? Ахуыргӕндтӕн се ’ппӕты хъуыдымӕ гӕсгӕ дӕр, мӕйдалынгтӕ кӕд уыдзысты, уый бӕрӕг кӕнынӕн вавилойнӕгтӕ ӕрхъуыды кодтой таблицӕтӕ ӕмӕ схемӕтӕ12.

Фӕлӕ-иу, цымӕ, уыцы схемӕтӕм гӕсгӕ вавилойнӕгтӕ, цы рӕстӕджы цардысты, уымӕй размӕ цы мӕйдалынгтӕ уыд, уыдоны рӕстӕг дӕр сбӕрӕг кодтой? Профессор Джон Стил загъта: «Чи зоны, уыцы документты текст фысгӕйӕ, раджы чи уыд, уыцы мӕйдалынгтӕй иуӕй-иутӕ кӕд уыдысты, уый сбӕрӕг кодтой, рӕстӕг схемӕтӕм гӕсгӕ фӕстӕмӕ кӕй анымадтой, уый фӕрцы» (зулаив ӕй нӕхӕдӕг ныффыстам)13. Профессор Дейвид Браун зӕгъы, зӕгъгӕ, астрономион таблицӕты цы хабӕртты тыххӕй фыст ис, уыдӕттӕ ныффыстой, куы ’рцыдысты, уымӕй гыццыл раздӕр. Фӕлӕ йӕ хъуыдымӕ гӕсгӕ, иуӕй-иу хабӕрттӕ, ӕвӕццӕгӕн, бӕрӕггонд ӕрцыдысты, н. э. размӕ 4 ӕнусы чи цард, уыцы писыртӕ рӕстӕг фӕстӕмӕ кӕй анымадтой, уый руаджы14. Ӕмӕ кӕд уыцы таблицӕты цы хабӕртты кой ис, уыдон, рӕстӕг фӕстӕмӕ кӕй анымадтой, уымӕ гӕсгӕ сбӕрӕг кодтой, уӕд сыл ӕцӕгдӕр ӕууӕндӕн ис ӕмӕ ӕрмӕст уыцы бӕлвырдгӕнӕн фаг у?

Кӕд уыцы документты мӕйдалынгты рӕстӕг ӕцӕгдӕр раст амынд у, уӕд, цымӕ, уый ууыл дзурӕг у, ӕмӕ цы историон хабӕрттимӕ баст сты, уыдоны рӕстӕг дӕр дзы раст амынд у? Уый фидарӕй зӕгъӕн нӕй. Историк Ван дер Спек уыцы документты тыххӕй загъта: «Чи сӕ фыста, уыдон астрологтӕ уыдысты, историктӕ нӕ, фӕлӕ». Ацы историк куыд зӕгъы, афтӕмӕй, уыцы документты цы историон хабӕрттӕ фыст ис, уыдон бынтон раст не сты ӕмӕ сӕ уымӕ гӕсгӕ «пайда кӕнын хъӕуы арӕхстгай»15.

Документтӕ цы бӕлвырд кӕнынц? Ӕркӕсӕм, VAT 4956 кӕй хонынц, уыцы документмӕ. Йӕ фыццаг рӕнхъы фыст ис: «Вавилоны Паддзах Навуходоносоры 37-ӕм аз»16. Фыст ма дзы ис, Мӕй ӕмӕ планетӕтӕ кӕцыдӕр стъалытӕ ӕмӕ стъалыгуппартимӕ абаргӕйӕ кӕм лӕууынц, уый. Уымӕй уӕлдай ма дзы амынд ис иу мӕйдалынг дӕр. Ахуыргӕндтӕ дзурынц, зӕгъгӕ, ӕппӕт уыцы уӕларвон буӕрттӕ уыцы бынӕтты уыдысты н. э. размӕ 568/567 азты. Сӕ хъуыдымӕ гӕсгӕ, уый ууыл дзурӕг у, ӕмӕ Навуходоносор II Иерусалим ныппырх кодта, 18-ӕм аз паддзах куы уыд, уӕд, ома н. э. размӕ 587 азы. Фӕлӕ уыцы астрономион хабӕрттӕ ӕрмӕстдӕр н. э. размӕ 568/567 азтӕм ахӕссӕн ис?

Уыцы документы ис мӕйдалынджы кой дӕр. Куыд сбӕрӕг кодтой, афтӕмӕй уыди сиваны мӕйы, вавилойнаг къӕлиндармӕ гӕсгӕ ӕртыккӕгӕм мӕйы, 15-ӕм бон. Бӕлвырд у, уыцы мӕй ӕцӕгдӕр кӕй уыд мӕйдалынг, Юлийы къӕлиндармӕ гӕсгӕ уый уыди н. э. размӕ 568 азы 4 июлы. Фӕлӕ ма мӕйдалынг уыд уымӕй 20 азы размӕ дӕр – н. э. размӕ 588 азы 15 июлы17.

Навуходоносор II 37-ӕм аз куы уыд паддзах, уый кӕд н. э. размӕ 588 азмӕ хауы, уӕд йе ’стдӕсӕм аз та хауы н. э. размӕ 607 азмӕ – Библийы хронологимӕ гӕсгӕ Иерусалим куы ныппырх кодтой, уыцы азмӕ. (Кӕс, бынӕй цы  рӕстӕгамонӕн схемӕ ис, уымӕ.) Фӕлӕ, цымӕ, цы документы кой кӕнӕм, уым, н. э. размӕ 607 азмӕ чи амоны, ӕндӕр ахӕм бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис?

Цы мӕйдалынджы кой ракодтам, уымӕй уӕлдай ма уыцы документы фыст ис, Мӕй ӕмӕ планетӕтӕ кӕцыдӕр рӕстӕджыты иуӕй-иу стъалытӕ ӕмӕ стъалыгуппартимӕ абаргӕйӕ кӕцы ран уыдысты, уый. Мӕйӕн дзы амынд ис 13 ахӕм бынаты, планетӕтӕн та 15 бынаты18. Стӕй ма дзы амынд ис аст бӕлвырд рӕстӕджы. Уыдон амонынц, хурыскастӕй-иу хурныгуылдмӕ, стӕй-иу мӕйы фӕзындӕй мӕйныгуылдмӕ цы рӕстӕг рацыд, уымӕ18а.

Мӕй-иу кӕцы ран уыд, уый базонын зын кӕй нӕу, уымӕ гӕсгӕ ахуыргӕндтӕ компьютерон программӕйы фӕрцы раиртӕстой, уыцы документы Мӕйы 13 бынаты тыххӕй цы фыст уыд, уый. Уыцы программӕйы руаджы ис банымайӕн, уӕларвон буӕрттӕ-иу цавӕрдӕр бӕлвырд аз ӕмӕ бон кӕцы ран уыдысты, уый19. Цымӕ ахуыргӕндтӕ цы сбӕрӕг кодтой? Уыцы документмӕ гӕсгӕ, Мӕй кӕцы рӕтты уыд, уый хицӕн кӕны, н. э. размӕ 568/567 азты ӕцӕгдӕр кӕцы рӕтты уыд, уыдонӕй. Фӕлӕ дзы цы 13 бынаты кой ис, уыдонӕй иу дӕр нӕ хицӕн кӕны, Мӕй уымӕй 20 азы размӕ, ома н. э. размӕ 588/587 азты цы бынӕтты уыд, уыдонӕй.

Ацы фӕрстыл ӕвдыст сты, цы документы кой кӕнӕм, уымӕн йӕ иу хай. Уым Мӕйы бынӕтты тыххӕй цы фыст ис, уый ахӕссӕн ис н. э. размӕ 568 азмӕ нӕ, фӕлӕ н. э. размӕ 588 азмӕ. Ацы документы 3-аг рӕнхъы фыст ис, Мӕй цавӕрдӕр бӕлвырд ран кӕй уыд «9-ӕм нисануйы ӕхсӕвы». Фӕлӕ уыцы хабар н. э. размӕ 568 азимӕ (астрономион нымадмӕ гӕсгӕ 567 азимӕ) чи сбаста, уыцы ахуыргӕндтӕ басастысты, Мӕй уыцы аз уыцы бынаты кӕй уыди «8-ӕм нисануйы, 9-ӕм нисануйы нӕ, фӕлӕ». Фӕлӕ цӕмӕй афтӕ рауадаид, цыма уыцы хабар н. э. размӕ 568 азы уыд, уый тыххӕй загътой, зӕгъгӕ, писыр фӕрӕдыд, ӕмӕ «8» бӕсты ныффыста «9»20. Мӕй цы ран уыд, уый тыххӕй 3-аг рӕнхъы цы фыст ис, уый бӕлвырдӕй амоны н. э. размӕ 588 азы 9 нисанумӕ21.

Уӕдӕ, куыд уынӕм, афтӕмӕй документы VAT 4956 цы астрономион нымӕцтӕ ис, уыдонӕн сӕ фылдӕр амонынц, Навуходоносор II 37-ӕм аз паддзах куы уыд, уӕд кӕй уыд н. э. размӕ 588 аз. Уый та бӕлвырд ӕвдисы, Иерусалим кӕй ныппырх кодтой н. э. размӕ 607 азы ӕмӕ уымӕй бӕрӕг у, Библи раст кӕй у.

Библийыл ӕууӕндӕн цӕмӕн ис?

Абон историктӕн сӕ фылдӕр фидарӕй зӕгъынц, Иерусалим н. э. размӕ 587 азы кӕй ныппырх кодтой. Фӕлӕ Библийы фысджытӕй дыууӕйӕ, Йереми ӕмӕ Данел, комкоммӕ загътой, дзуттӕгтӕ уацары кӕй уыдысты 70 азы, 50 азы нӕ, фӕлӕ (Йереми 25:1, 2, 11; 29:10; Данел 9:2). Ӕмӕ уый та ууыл дзурӕг у, Иерусалим пырхгонд кӕй ӕрцыд н. э. размӕ 607 азы. Уый афтӕ кӕй у, уымӕн бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис иуӕй-иу историон документты дӕр, ӕмӕ уый бӕрӕг у, уӕлдӕр цӕуыл ӕрныхас кодтам, уымӕй дӕр.

Ахуыргӕндтӕ-иу арӕх дзырдтой, Библийы цы хабӕрттӕ фыст ис, уыдон историмӕ гӕсгӕ раст кӕй не сты. Фӕлӕ историйы хабӕрттӕй цас фылдӕр базонынц, уыйас фылдӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ фӕзыны, Библи раст кӕй у, уымӕн *. Уӕдӕ Библийыл чи ӕууӕнды, уыдон ыл дзӕгъӕлы не ’ууӕндынц. Уыдон базыдтой, Библи раст кӕй у истори ӕмӕ наукӕмӕ гӕсгӕ, стӕй дзы цы пехуымпар-ныхӕстӕ фыст ис, уыдон дӕр алыхатт кӕй сӕххӕст вӕййынц. Уымӕ гӕсгӕ ӕппындӕр нӕ дызӕрдыг кӕнынц, Библи Хуыцауы комытӕфӕй фыст кӕй у, ууыл (2 Тимофеймӕ 3:16). Ды та? Кӕд дызӕрдыг кӕныс, уӕд хорз нӕ уаид, уымӕн цы бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис, уыдон раиртасын? Чи зоны, уӕд дӕу дӕр бауырндзӕн, Библи Хуыцауы Ныхас кӕй у, уый.

[Фиппаинӕгтӕ]

^ 14 абз. Фиппаинаг: ацы статьяйы цы ахуыргӕндты кой цӕуы, уыдонӕй иу дӕр разы нӕу, Иерусалим н. э. размӕ 607 азы кӕй ныппырх кодтой, уыимӕ.

^ 18 абз. Ног паддзах-иу цы аз сси паддзах, уыцы азӕй ма-иу цы мӕйтӕ баззад, уыдон-иу хаст нал ӕрцыдысты, ӕдӕппӕтӕй-иу паддзах цы рӕстӕг уыд, уымӕ. Ног паддзахы фыццаг азыл нымад уыд иннӕ азы райдиан.

^ 21 абз. Хъуыддаджы документты фыст хабӕрттӕ хауынц, ног вавилойнаг дуг кӕй хонынц, ӕппӕт уыцы рӕстӕгмӕ. Ног вавилойнаг дуджы паддзӕхтӕй алчидӕр цал азы уыд паддзах, уый куы банымайӕм, ӕмӕ дзы цал азы рауайа, уал азы фӕстаг паддзах, ома Набониды фӕстаг азӕй фӕстӕмӕ куы анымайӕм, уӕд ӕрцӕудзыстӕм н. э. размӕ 587 азмӕ – бирӕты хъуыдымӕ гӕсгӕ Иерусалим цы аз ныппырх кодтой, уыцы азмӕ. Фӕлӕ ахӕм нымад раст схонӕн уаид, паддзахы бынат-иу цы аз суӕгъд, ног паддзах-иу йӕ бынаты уыцы аз куы ӕрбадтаид, ӕрмӕстдӕр уӕд.

^ 36 абз. Иуӕй-иу бӕлвырдгӕнӕнты тыххӕй бакӕсӕн ис чиныджы «Библия: слово Бога или человека?», 4 ӕмӕ 5 сӕртӕ. Мыхуыры йӕ рауагътой Йегъовӕйы Ӕвдисӕнтӕ.

[Ныв/Таблицӕ 23 фарсыл]

(Мыхуыры куыд рацыд, уый фенӕн ис публикацийы)

 ВАВИЛОЙНАГ АЗФЫСТЫТӔ – АЛЦЫДӔР ДЗЫ ФЫСТ НӔЙ

Кӕд ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ ног вавилойнаг дуг 88 азы ахаста, уӕд вавилойнаг азфыстыты та ис ӕрмӕстдӕр 35 азы кой.

АЗФЫСТЫТЫ ЧИ НӔЙ, УЫЦЫ АЗ

АЗФЫСТЫТЫ ЧИ ИС, УЫЦЫ АЗ

BM 21901

BM 21946

BM 35382

НОГ ВАВИЛОЙНАГ ДУГ

ПЕРСАЙНАГ ДУГ

Набопаласар

Навуходоносор II

Амель-Мардук

Набонид

Нериглиссар

Лабаши-Мардук

BM 25127

BM 22047

BM 25124

[Барлӕвӕрдӕй]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Рамкӕ/Ныв 24 фарсыл]

АСТРОНОМИОН ДОКУМЕНТ BM 32238

Ацы документы фыст ис мӕйдалынгты тыххӕй. Фӕлӕ фыст ӕрцыд, цы мӕйдалынгты кой дзы ис, уыдонӕй фӕстаг мӕйдалынджы фӕстӕ. Фыццаг мӕйдалынгӕй фӕстаджы онг рацыд 400 азы бӕрц. Документ чи фыста, уый мӕйдалынгтӕ иууылдӕр йӕхӕдӕг кӕй нӕ федта, уымӕ гӕсгӕ, фыццаг мӕйдалынгтӕ кӕд уыдысты, уый, ӕвӕццӕгӕн, нымайгӕ бакодта. Йӕ нымад раст кӕй у, уымӕн ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ куы нӕ уа, уӕд сыл фидарӕй ӕууӕндӕн нӕй.

[Барлӕвӕрдӕй]

© The Trustees of the British Museum

[Рамкӕ/Нывтӕ 26, 27 фарсыл]

ДОКУМЕНТ VAT 4956 – БӔЛВЫРДӔЙ ДЗЫ ЦЫ ФЫСТ ИС?

Уый нӕ цӕмӕн фӕнды базонын? Ацы документы ӕртыккаг рӕнхъы фыст ис, зӕгъгӕ, фыццаг мӕйӕн (нисану/нисан) йӕ «9-ӕм» бон, ӕхсӕвы «Мӕй уыд Чызджы стъалыгуппары ß-стъалыйӕ 1 ӕлмӕрин раздӕр». Фӕлӕ уӕддӕр 1915 азы Нойгебауэр ӕмӕ Вайднер н. э. размӕ 568 азы тыххӕй ныффыстой (уыцы азӕй нымайгӕйӕ Иерусалим ныппырх кодтой н. э. размӕ 587 азы): «Мӕй уыцы стъалыйӕ 1 ӕлмӕрин раздӕр фӕлӕууы 8-ӕм нисаны, 9-ӕм нисаны нӕ, фӕлӕ» (зулаив ӕй нӕхӕдӕг ныффыстам). Фӕлӕ, ацы документы цы фыст ис, уымӕ гӕсгӕ Мӕй уыцы ран уыд н. э. размӕ 588 азы 9 нисаны, уый та амоны н. э. размӕ 607 азмӕ.

9-ӕм ӕви 8-ӕм нисану?

1) Къамы хорз зыны, нымӕц 9 цы аккадаг нысан амоны, уый

2) Нойгебауэр ӕмӕ Вайднер ацы цуркӕнгӕс фыстытӕ транслитераци кӕнгӕйӕ нымӕц «9» фӕивтой «8»-ӕй.

3) Оригиналы «9» кӕй уыд, уый тыххӕй ныффыстой ӕрмӕст фиппаинаджы.

4) Ацы документ немыцаг ӕвзагмӕ куы тӕлмац кодтой, уӕд та дзы ныффыстой «8».

5) 1988 азы Сакс ӕмӕ Хунгер цы текст ныммыхуыр кодтой, уым уыд нымӕц «9», ома дзы ницы фӕивтой.

6) Англисаг тексты уӕддӕр ныууагътой уыцы ивддзинад: ныффыстой дзы 9, фӕлӕ фӕнысан кодтой, растдӕр кӕй уыдаид 8.

[Барлӕвӕрдӕй]

bpk/​Vorderasiatisches Museum, SMB/​Olaf M. Teßmer

[Рамкӕ 28 фарсыл]

Фиппаинӕгтӕ статьямӕ «Кӕд ныппырх кодтой рагон Иерусалим. Дыккаг хай»

1. Цуркӕнгӕс фыссынад у, ӕлыгӕй конд къӕйыл кӕнӕ дурыл фыссын.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, by A. K. Grayson, published 1975, 2000 reprint, page 8.

3. Ног вавилойнаг дуг райдыдта н. э. размӕ 7-ӕм ӕнусы, Вавилоны паддзахады сӕргъы халдейаг паддзӕхтӕ куы ’рлӕууыдысты, уӕд. Йӕ фыццаг паддзах уыд Набопаласар, Навуходоносор Дыккаджы фыд. Ног вавилойнаг дуг фӕци, Персы паддзах Кир н. э. размӕ 539 азы фӕстаг халдейаг паддзах Набониды йӕ бынатӕй куы раппӕрста, уӕд.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, by Ellen Whitley Moore, published 1935, page 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” by John M. Steele, published 2000, page 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.​—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, by Ronald H. Sack, published 1972, page 3.

7. Документтӕ BM 80920 ӕмӕ BM 58872 фыст ӕрцыдысты, Евилмеродах паддзах цы аз сси, уымӕн йӕ цыппӕрӕм ӕмӕ йӕ фӕндзӕм мӕйы. Уыцы документтӕ йӕ чиныджы ныммыхуыр кодта Рональд Сак (Amel-Marduk 562-560 B.C.​—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, pages 3, 90, 106).

8. Документ BM 55806 ис Британийы музейы; фыст ӕрцыд паддзах Навуходоносор Дыккаг 43-ӕм аз дӕсӕм мӕй паддзах куы уыд, уӕд.

9. Документтӕ BM 75106 ӕмӕ BM 61325 фыст ӕрцыдысты, куыд хъуыды кӕнынц, афтӕмӕй паддзах Евилмеродахы фӕстаг (дыккаг) азӕн йӕ ӕвдӕм ӕмӕ йӕ дӕсӕм мӕйы. Фӕлӕ документ BM 75489 фыст ӕрцыд, йӕ фӕстӕ паддзах чи сси, уымӕн, ома Нериглиссарӕн, йӕ фыццаг азы дыккаг мӕйы (Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VIII, (Tablets From Sippar 3) by Erle Leichty, J. J. Finkelstein, and C.B.F. Walker, published 1988, pages 25, 35).

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VII, (Tablets From Sippar 2) by Erle Leichty and A. K. Grayson, published 1987, page 36.

Neriglissar​—King of Babylon, by Ronald H. Sack, published 1994, page 2332. Документы фыст ис, мӕй айру (дыккаг мӕй).

10. Ӕркӕсӕм, историктӕ Нериглиссары тыххӕй цы дзурынц, уымӕ. Иу документы фыст ис, Нериглиссар кӕй уыд «Вавилоны паддзах Бел-шум-ишкуны фырт» (зулаив ӕй нӕхӕдӕг ныффыстам). Ӕндӕр ран та Бел-шум-ишкуны тыххӕй фыст ис, «зондджын кънйаз», зӕгъгӕ. Дзырд «кънйаз»-ӕй цы дзырд ратӕлмац кодтой, рубау, зӕгъгӕ, уый ма нысан кӕны «паддзах, хицау» дӕр. Нериглиссар Амель-Мардукы фӕстӕ паддзах кӕд сси, уый алы рӕтты алыхуызон амынд кӕй у, уымӕ гӕсгӕ ӕвзӕры фарста: цымӕ Амель-Мардукуы фӕстӕ ӕмӕ Нериглиссары размӕ «Вавилоны паддзах» Бел-шум-ишкун уыд? Профессор Реймонд Филипп Дохерти ӕргом загъта, «Нериглиссар уӕздӕттӕй кӕй уыд, уый рох кӕнын нӕ хъӕуы», зӕгъгӕ (A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, by Raymond P. Dougherty, published 1929, page 61).

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, edited by Hermann Hunger, published 2001, pages 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Volume 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” by A. Sachs, pages 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, page 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, by David Brown, published 2000, pages 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” by R. J. van der Spek, pages 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume I, by Abraham J. Sachs, completed and edited by Hermann Hunger, published 1988, page 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, by Peter J. Huber and Salvo De Meis, published 2004, page 186. Документ VAT 4956 куыд ӕвдисы, афтӕмӕй уыцы мӕйдалынг уыд вавилойнаг къӕлиндармӕ гӕсгӕ ӕртыккӕгӕм мӕйӕн йӕ 15-ӕм бон. Уымӕ гӕсгӕ, мӕй сивану райдыдта 15 боны раздӕр. Кӕд мӕйдалынг Юлианы къӕлиндармӕ гӕсгӕ н. э. размӕ 588 азы 15 июлы уыд, уӕд фыццӕгӕм сивану уыд н. э. размӕ 588 азы 30 июны/1 июлы. Уӕдӕ уӕд вавилойнаг къӕлиндармӕ гӕсгӕ фыццаг мӕй (нисану) хъуамӕ райдыдтаид дыууӕ мӕйы раздӕр, 2/3 майы. Мӕйдалынг цы аз уыд, уый хъуамӕ райдыдтаид 3/4 апрелы, фӕлӕ докумӕнтӕн VAT 4956 йе ’хсӕзӕм рӕнхъы фыст ис, раздӕры азы дыууадӕсӕм (фӕстаг) мӕйы (адару) фӕстӕ уыцы азмӕ бафтыдтой ноджыдӕр иу мӕй. (Документы фыст ис: «XII2 мӕйӕн йӕ 8-ӕм бон».) Уымӕ гӕсгӕ ног аз 2/3 майӕ раздӕр нӕ райдыдта. Уӕдӕ зӕгъӕн ис, ӕмӕ документы цы мӕйдалынджы кой ис, уый уыд н. э. размӕ 588 азы.

18. Нойгебауэр ӕмӕ Вайднер куыд зӕгъынц, афтӕмӕй документы амынд сты, Мӕй кӕцыдӕр стъалы кӕнӕ стъалыгуппаримӕ абаргӕйӕ арвыл кӕцы ран уыд, 13 ахӕм бынаты. Стӕй ма дзы дзурынц планетӕты бынӕтты тыххӕй, уыцы бынӕттӕ та сты 15 (Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; May 1, 1915; in the article “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), by Paul V. Neugebauer and Ernst F. Weidner, pages 67-76). Документы Мӕймӕ цы нысан амоны, уый дызӕрдыггаг нӕу, фӕлӕ планетӕтӕм ӕмӕ-иу цы бынӕтты уыдысты, уыдонмӕ цы нысӕнттӕ амонынц, уыдонӕй иуӕй-иутӕ сты зын бамбарӕн (Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, by David Brown, published 2000, pages 53-57). Уымӕ гӕсгӕ, планетӕтӕ цы бынӕтты уыдысты, уый ӕмбарын кӕнӕн ис алыхуызон. Мӕй кӕцы ран уыд, уый базонын зын кӕй нӕу, уымӕ гӕсгӕ, документы VAT 4956 цы уӕларвон буӕртты кой ис ӕмӕ, Мӕимӕ абаргӕйӕ куыд лӕууыдысты, уый тыххӕй цы фыст ис, уый фӕрцы уыцы уӕларвон буӕртты бынтӕттӕ ис бӕлвырд сбӕрӕг кӕнӕн.

18а. Уыцы бӕлвырд рӕстӕджытӕй нымадтой рӕстӕг, зӕгъӕм, мӕйы фыццаг бон-иу ӕмӕ-иу мӕйы иннӕ дыууӕ боны хурыскастӕй мӕйныгуылдмӕ цас рӕстӕг рацыд, уый. Ахуыргӕндтӕ уыцы рӕстӕджы барӕнтӕ сбастой къӕлиндары бонтимӕ (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” by F. R. Stephenson and David M. Willis, in Under One Sky​—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, edited by John M. Steele and Annette Imhausen, published 2002, pages 420-428). Раджы заманты уыцы рӕстӕг банымайынӕн адӕймаджы хъуыди цавӕрдӕр сахат. Фӕлӕ уыцы нымад раст нӕ уыд (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” by John M. Steele, published 2000, pages 65-66). Фӕлӕ-иу Мӕй иннӕ уӕларвон буӕрттимӕ абаргӕйӕ кӕд кӕцы бынаты уыд, уый-иу растдӕр банымадтой.

19. Уый раиртӕстой компьютерон программӕйы фӕрцы, «TheSky6™», зӕгъгӕ. Пайда ма кодтой программӕйӕ «Cartes du Ciel/Sky Charts» (CDC) ӕмӕ, АИШ-ы Денджызон обсерваторийы цы боннымайӕн программӕ ис, уымӕй. Планетӕтӕн сӕ фылдӕры бынӕттӕм цы цуркӕнгӕс нысӕнттӕ амонынц, уыдон алыхуызон кӕй ӕмбарын кӕнынц, уымӕ гӕсгӕ ацы иртасӕн куысты планетӕты бынӕттӕм нӕ кастысты. Ахуыргӕндтӕн сӕ нысан уыд, астрономион хабӕртты документы цы азы кой ис, уый сбӕлвырд кӕнын.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; May 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), by Paul V. Neugebauer and Ernst F. Weidner, page 41.

21. Документы VAT 4956, ӕртыккаг рӕнхъы, фыст ис: «Мӕй уыд Чызджы стъалыгуппары ß-стъалыйӕ 1 ӕлмӕрин [2 градусы] раздӕр». Раздӕр кӕй кой кодтам, уыцы иртасӕнтӕ сбӕлвырд кодтой, 9 нисануйы Мӕй кӕй уыд Чызджы стъалыгуппары ß-стъалыйӕ 2°04ʹ градусы раздӕр ӕмӕ 0° дӕлдӕр. Ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ, ацы документы цы фыст ис ӕмӕ бӕлвырдгӕнӕнтӕ цы равдыстой, уыдон кӕрӕдзийӕ нӕ хицӕн кӕнынц.

[Рамкӕ/Ныв 25 фарсыл]

(Мыхуыры куыд рацыд, уый фенӕн ис публикацийы)

 ИЕРУСАЛИМ КӔД НЫППЫРХ КОДТОЙ? ДОКУМЕНТ VAT 4956 КӔЦЫ АЗМӔ АМОНЫ – Н. Э. РАЗМӔ 587 АЗМӔ ӔВИ Н. Э. РАЗМӔ 607 АЗМӔ?

▪ Ацы документы фыст сты, Навуходоносор Дыккаг 37-ӕм аз паддзах куы уыд, уӕд цы астрономион хабӕрттӕ ’рцыд, уыдон.

▪ Навуходоносор Дыккаг Иерусалим ныппырх кодта, 18-ӕм аз паддзах куы уыд, уӕд (Йереми 32:1)

Кӕд Навуходоносор Дыккаджы 37-ӕм аз н. э. размӕ 568 азмӕ хауы, уӕд Иерусалим ныппырх кодтой н. э. размӕ 587 азы.

н. э. размӕ 610 аз

600

590

580

570

560

Кӕд Навуходоносор Дыккаджы 37-ӕм аз н. э. размӕ 588 азмӕ хауы, уӕд та Иерусалим ныппырх кодтой н. э. размӕ 607 азы, ома Библийы хронологи цы азмӕ амоны, уыцы аз.

▪ Документ VAT 4956 бӕлвырдӕй амоны н. э. размӕ 607 азмӕ.

[Ныв барлӕвӕрдӕй 22 фарсыл]

Photograph taken by courtesy of the British Museum