Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Agudeɛ Mɔɔ Bɛheda Zo Ɛvoya Dɔɔnwo

Agudeɛ Mɔɔ Bɛheda Zo Ɛvoya Dɔɔnwo

Nwomanli ne anlie anli. Ɔziale ɔnleanle tetedwɛkɛ sinli ne fane dɔɔnwo. Aneɛmɛla nee ɛhɛlɛndenle ne ɛmaa yelie yeli kɛ—ɔ sa ɛha Georgia aneɛ nu Baebolo ne mɔɔ bɛlumuale bɛhilele ɔ bo la sinli!

BƐNWUNLE zɔhane agudeɛ ne wɔ December 1922, wɔ mekɛ mɔɔ nwomanli Ivané Javakhishvili ɛlɛyɛ neɛnleanu wɔ kɛzi Georgiama nyianle bɛ ngɛlɛlerakpɔkɛ ne la. Ɔnwunle Gyɛlusalɛm Talmud ne foa bie. Mekɛ mɔɔ ɔlɛnea nu la, ɔnwunle ye wɔ Hibulu edwɛkɛ ne abo kɛ Georgiama ngɛlɛlerakpɔkɛ bie mɔ mɔɔ ɛkyikyi la. *

Edwɛkɛ ne mɔɔ “bɛheda zo” wɔ Talmud ne anu la le Gyɛlɛmaya buluku ne anu foa bie mɔɔ bɛhɛlɛle ye ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu Y.M. la. Kolaa na yeanwu ɛhye la, ɛnee Georgia bɛsanloangɛlɛlera Baebolo ne vi ɛvoya mɔɔ tɔ zo ngɔnla Y.M. la anu. Yeangyɛ, bɛnwunle Baebolo mbuluku bie mɔ mɔɔ bɛyɛle ye wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu Y.M. anzɛɛ mɔɔ ɛndwu zɔ la. Fa ye kɛ wɔnwu Baebolo mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ ɛvolɛ kɛyɛ ɛya ekyi wɔ Gyisɛse nee ɛzoanvolɛma ne mekɛ zo la!

Nwane a hilele ɔ bo a? Asoo sonla ko a yɛle anzɛɛ menli ekpunli a hilele ɔ bo a? Badwu ɛnɛ, kɛlɛtokɛ biala ɛtɛkolale edwɛkɛ ne bua. Kɛ ɔde ye biala la, ɔda ali kɛ bɛhile Baebolo ne abo, anzɛɛ ye foa bie abo bɛhɔle Georgia aneɛ nu wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo nna mɔɔ lumua la anu na ɔvi zɔhane mekɛ ne, ɛnee Georgiama lɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne wɔ bɛ aneɛ nu.

Buluku bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, mɔɔ ɔbayɛ kɛ bɛhɛlɛle ye wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu ne awieleɛ la maa yɛnwu kɛ ɛnee Georgiama ze Ngɛlɛlera ne kpalɛ. Mekɛ mɔɔ kɛlɛhɛlɛvolɛ ne ka esiane mɔɔ dole ɔbahyema ne anwo edwɛkɛ la, ɔhwenle adwenle ɔziele edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ, Edwɛkpa ne yɛɛ Baebolo mbuluku gyɛne zo. Eza ɔhanle kɛ, amaa Shushanik ahu Varsken mɔɔ le amɛnlado wɔ Georgiama Kartli Belemgbunlililɛ ne abo la azɔ Pɛhyea kpanyinli ne anye la, ɔgyakyile “Keleseɛnezonlenlɛ” na ɔhɔle Pɛhyea Zoroaster ɛzonlenlɛ ne anu na ɔhanle kɛ ɔ ye ɛhɔ bie. Buluku ne kile kɛ, ɔkpole kɛ ɔkɛgyakyi ye diedi ne anu na ɔnyianle arɛlekyekyelɛ ɔvile Ngɛlɛlera ne anu kolaa na bahu ye.

 Ɔvi ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu mɔɔ ba la, ɔda ali kɛ bɛangyakyi Georgia Baebolo ne abo ɛhilelɛ nee ye ɛyɛlɛ. Bɛ sa anloa Baebolo ngɛlɛlera dɔɔnwo mɔɔ wɔ Georgia aneɛ nu la kile mɔdenle mɔɔ menli mɔɔ dule bɛ nwo manle yɛle nee bɛdabɛ mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɔle la. Bɛmaa yɛnlea edwɛkɛ ɛhye mɔɔ yɛ anyelielɛ la ɛleka nwiɔ anu—Baebolo ne abo ɛhilelɛ nee ye ɛyɛlɛ.

BƐHILELE BAEBOLO NE ABO DƆƆNWO

“Medame, Giorgi mɔɔ mele sɛlɛvolɛ mɔɔ bɛlɛ ɔ nwo aze la a meva mɔdenlebɔlɛ kpalɛ mehile Edwɛndolɛ buluku ne abo mevi Giliki aneɛ fofolɛ nu mera Georgia aneɛ nu a.” Ɛhye a le edwɛkɛ mɔɔ Georgianli mɔɔ ɛnee wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo 11 anu mɔɔ bɛfɛlɛ ye sɛlɛvolɛ Giorgi Mtatsmindeli la hanle a. Duzu ati a ɛnee ɔhyia kɛ bɛkile Baebolo ne abo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛlɛ bie wɔ Georgia aneɛ nu wɔ ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la ɛ?

Ɔkadwu ɛvoya ne mɔɔ tɔ zo 11 anu la, ɛnee Georgia bɛsanloangɛlɛlera Baebolo ne mɔɔ bɛlumuale bɛhɛlɛle la ekyi bie a wɔ ɛkɛ a. Ɛnee mbuluku ne bie mɔ ɛminli bɔkɔɔ. Bieko, ɛnee aneɛ ne ɛhakyi, yemɔti ɛnee ɔyɛ se kɛ kengavolɛma kɛde mɔɔ bɛlumuale bɛhɛlɛle la abo. Edwɛbohilelɛma bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa menli anye alie Baebolo ne anwo wɔ Georgia aneɛ nu, na mɔɔ Giorgi yɛle la ɛnee le mɔɔ nwolɛ hyia kpalɛ. Ɔvale Georgia ɛdeɛ ne ɔtotole Giliki bɛsanloangɛlɛlera ne anwo na ɔhilele mɔɔ ɛminli nee mbuluku bɔbɔ mɔɔ ɛnle nu la abo. Alehyenlɛ ne anu, ɔyɛle ye gyima kɛ awie mɔɔ nea ɛsɔfoma anwo zo la. Ɔdwu nɔsolɛ a ɛnee yehile Baebolo ne abo.

Giorgi mekɛ zo ɛnee Ephrem Mtsire noko wɔ ɛkɛ, na ɔmanle Giorgi gyima ne nyianle anyuhɔlɛ. Ɔyɛle debie mɔɔ edwɛbohilelɛma banlea zo ayɛ gyima la. Ɛnee ɔfane edwɛbohilelɛ gyima nwo na ɛnee ɔkile kɛ ɔwɔ kɛ bɛfa mɔlebɛbo aneɛ ne bɛdi gyima kɛmɔ bɛkɛhola la na bɛdi aneɛ mɔɔ bɛlɛnea zo bɛahile edwɛkɛ ne abo la azo, noko ɔnle kɛ bɛmaa kɛzi bɛka aneɛ ne la minli. Eza ɔhilele kɛ ɔwɔ kɛ bɛfa ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ nee edwɛkɛ mɔɔ fane nwolɛ la bɛboka Giorgia ɛdeɛ ne mɔɔ bɛhile ɔ bo la anwo. Ephrem hilele Baebolo mbuluku dɔɔnwo abo fofolɛ. Mɔɔ Giorgi nee Ephrem yɛle la a bɛgyinlanle zolɛ bɛhilele ninyɛne dɔɔnwo abo a.

Ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ doa zolɛ la anu, bɛyɛle mbuluku dɔɔnwo wɔ Giorgia aneɛ nu. Bɛbukele nwolɛ sukulu wɔ Gelati nee Ikalto azua ne mɔ azo. Nwomama dɔɔnwo die di kɛ Gelati Bible, mɔɔ kɛkala wɔ Georgia Maanle Ɛleka Mɔɔ Bɛsie Bɛsanloangɛlɛlera la, le Baebolo fofolɛ mɔɔ menli mɔɔ hɔle Gelati anzɛɛ Ikalto sukulu ne la anu ko hɛlɛle a.

Kɛzi Baebolo edwɛbohilelɛ gyima ɛhye boale Georgiama ɛ? Wɔ ɛvoya ne mɔɔ tɔ zo 12 la anu, Georgia edwɛkɛdwɛndolɛ kɛlɛvolɛ Shota Rustaveli hɛlɛleVepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), gyima mɔɔ ɛlie duma wɔ ɛvoya dɔɔnwo  anu na ɔlua zo bɛfɛlɛ ye kɛ Georgia Baebolo mɔɔ tɔ zo nwiɔ la. Georgia nwomanli ko mɔɔ wɔ ɛkɛ kɛkala, mɔɔ bɛfɛlɛ ye K. Kekelidze la ka kɛ, saa edwɛkɛdwɛndolɛ kɛlɛvolɛ ne edwɛkɛ ne vi Baebolo ne anu anzɛɛ ɔnvi nu bɔbɔ a, “ye edwɛkɛ ne bie mɔ ka Baebolo ne ɛleka ngakyile nwo edwɛkɛ.” Edwɛkɛdwɛndolɛ ne ka ɛhulolɛ nwo edwɛkɛ ɛdeɛ, noko ɔta ɔka nɔhalɛ agɔnwolɛvalɛ, kpalɛyɛlɛ, mraalɛ enililɛ yɛɛ nyɛvolɛ mɔɔ bɛyeye bɛ kunlu bɛkulo bɛ la anwo edwɛkɛ. Subane ɛhye nee ngakyile mɔɔ Baebolo ne kilehile la boale Georgiama wɔ awolɛndoazo dɔɔnwo anu na bɛtɛbu bɛ kɛ subane mɔɔ nwolɛ hyia.

BAEBOLO ƐYƐLƐ—ƐNEE ƆHYIA ALEHELƐ

Wɔ ɛvoya ne mɔɔ tɔ zo 17 la awieleɛ, ɛnee Georgia alehelɛ abusua ne bu Baebolo ne ɛyɛlɛ kɛ ɔhyia. Ɛhye ati, Belemgbunli Vakhtang VI, zile nwolɛ milahyinli wɔ suakpole Tbilisi azo. Noko akee, bɛangola bɛanyɛ Baebolo ne. Wɔ adenle bie azo, ɛnee Georgia Baebolo ne azo ɛheda bieko. Ɛnee bɛsanloangɛlɛlera bie mɔ mɔɔ ɛtɛdile munli la a wɔ ɛkɛ a, na ɛnee aneɛ mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle la ɛkpa nwo. Bɛvale Baebolo ne bɛwulale Sulkhan-Saba Orbeliani, benleravolɛ mɔɔ sukoa edwɛkɛ agbɔkɛ la asa nu kɛ ɔyɛ ye boɛ.

Orbeliani yɛle gyima ne nrɛlɛbɛ nu. Kɛmɔ ɔte aneɛ dɔɔnwo mɔɔ Giliki nee Latin boka nwo la ati, ɔholale ɔgengale mbuluku dɔɔnwo ɔbokale Georgia bɛsanloangɛlɛlera ne anwo. Noko akee, ye edwɛkɛ ne mɔɔ ɔka ye wienyi la anyɛ Georgia Asɔne ne fɛ. Ɛsɔfoma hanle kɛ yeye asɔne ne yemaa na bɛmanle belemgbunli ne manle ɔgyakyile Baebolo ne anwo gyimayɛlɛ. Georgia edwɛkɛ bie kile kɛ, mekɛ bie mɔɔ bɛyiale la ɛsɔfoma ne gyinlanle Orbeliani anwo zo kyengye bɛmanle ɔyelale Baebolo ne mɔɔ yeva ɛvolɛ dɔɔnwo yeyɛ nwolɛ gyima la!

Mɔɔ hyia la a le kɛ, Mtskheta (Mcxeta) Bɛsanloangɛlɛlera ne ko mɔɔ bɛfɛlɛ ye Saba’s Bible mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la maa bɛnwu edwɛkɛ mɔɔ Orbeliani hɛlɛle la bie wɔ nu. Noko, bie mɔ ɛngola ɛnnwu ye kɛ saa Baebolo ɛhye a ɛnee ɛsɔfoma ne ɛlɛko nwolɛ la a. Mokanwo ne ala a bɛkola bɛka kɛ ɔdaye a ɔhɛlɛle a.

Ngyegyelɛ ne amuala anzi, Baebolo ne mɔɔ bɛyɛ la hɔle zo hyianle alehelɛ abusua ne amra bie mɔ. Wɔ 1705 nee 1711 avinli ɛkɛ ne, bɛyɛle Baebolo ne ɛleka ne bie mɔ. Ɔlua Georgia Alehelɛ le kɛ Bakari nee Vakhushti moalɛ zo, bɛyɛle Baebolo ne mɔɔ bɛhɛlɛ bɛwie la wɔ 1743 anu. Ɛnee bɛkeda zo a ɔnyɛ boɛ bieko.

^ ɛden. 3 Tete ne, ɛnee bɛnnyia ninyɛne mɔɔ bɛkɛlɛ zo la yɛɛ ɛnee bɛ awolɛ yɛ se. Yemɔti ɛnee bɛta bɛkyikyi edwɛkɛ dɛba mɔɔ wɔ bɛsanloangɛlɛlera ne anu la na bɛfa bɛkɛlɛ edwɛkɛ fofolɛ bieko. Ɛnee bɛfa Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ abo kile “bɛkyikyi bɛhɛlɛ ye bieko” la a bɛfɛlɛ bɛsanloangɛlɛlera ɛhye a.