Baibõl̦ eo ej juon bok elukkuun to an pãd. Ewi toon an pãd? Kar jino je bok ko ilo Baibõl̦ enañin 3,500 iiõ ko remootl̦o̦k. Iien eo in m̦oktata ear jino wõr rũtõl ilo Jaina im enañin 1,000 iiõ ko m̦okta jãn an kar ijjino kabuñ in Buddhism ilo India.​—Lale bo̦o̦k eo etan “ Mel̦el̦e ko Rem̦ool kõn Baibõl̦ Eo.”

Bwe juon bok en l̦ap an jipañ armej ro, ej aikuj juon bok me armej ro remel̦el̦e kobban im mel̦el̦e ko ie rejejjet ñan er. Baibõl̦ ej juon bok me el̦ap an jipañ armej ro. Ej kwal̦o̦k uwaakin kajjitõk ko relukkuun aorõk kõn mour.

Ñan waanjoñak, kwõnañin ke l̦õmn̦ak ippam̦ make im ba, ‘Ta unin ad mour?’ Elõñ to̦ujin iiõ in an armej ro jaje uwaakin kajjitõk in, im rej jaje wõt ñan rainin. Bõtab, kwõmaroñ lo uwaak eo ilo jebta ko ruo m̦oktata ilo bok eo jinointata ilo Baibõl̦, etan Jenesis. Jebta kein m̦oktata ilo bok in rej kõnnaan kõn “jinoin” ke mejatoto eo ad, iju ko, im lal̦ in rar jino ejaak, elõñ bilien iiõ ko remootl̦o̦k. (Jenesis 1:1) Innem, ej kwal̦o̦k kõn wãween an kar jino wõr ro rej jokwe ilo lal̦ in, wãween an kar menninmour ko reoktak jãn doon wal̦o̦k, im wãween an armej kar jino wal̦o̦k. Ej bar kwal̦o̦k unin an kar Anij kõm̦anm̦an aolep men kein.

Baibõl̦ ej letok naanin kakapilõk ko rejejjet ñan kõj bwe ren maroñ jipañ kõj ñan kõm̦adm̦õdi apañ ko jej iiooni jãn raan ñan raan. Naanin kakapilõk ko ilo Baibõl̦ repidodo ñan ad mel̦el̦e. Etke jej ba men in? Jen lale ruo un ko.

M̦oktata, mel̦el̦e ko ilo Baibõl̦ relukkuun alikkar im kãitoktoklimo. Baibõl̦ ejjab kõjerbal naan ko me jejjab maroñ mel̦el̦e kaki ak naan ko me ettino mel̦el̦eier. Naan ko ilo Baibõl̦ rem̦ool im jemaroñ pijaik ilo l̦õmn̦ak ko ad. Meñe ewõr mel̦el̦e ko reppen, ak kar kõjerbal naan ko jemel̦el̦e kaki me jej kõjerbali kajjojo raan.

Ñan waanjoñak, ke Jijej ear katakin armej ro, ear kõjerbal elõñ waanjoñak ko repidodo me armej remel̦el̦e kaki im remaroñ kõm̦akũt bũrueer. Elõñ iaan waanjoñak kein repãd ilo kar Katak eo an Ioon Tol̦ eo, me bokin Matu jebta 5 ñan 7 rej kwal̦o̦k kake. Juon rũkõnono ilo jikin nuuj ko ear ba bwe Katak eo an Jijej Ioon Tol̦ eo “el̦ap an jipañ armej ilo mour ko aer.” Ear bar ba bwe katak eo an Jijej “ejjab ñan kobrak l̦õmn̦ak ko ad kõn elõñ mel̦el̦e ko, ak ej ñan tõl kõj im jipañ kõj bwe en em̦m̦anl̦o̦k wãween kõm̦m̦an ko ad.” Kwõmaroñ riiti jebta kein ium̦win 15 l̦o̦k ñan 20 minit.  Kwõnaaj bwilõñ ñan loe bwe naan ko an Jijej relukkuun pidodo bõtab relukkuun aorõk im l̦ap aer jipañ kõj ilo mour ko ad.

Un eo kein karuo unin an pidodo ñan ad mel̦el̦e kõn Baibõl̦ ej kõn kobban. Ejjab juon bokin ino̦ñ ak bwebwenato bajjek. Juon bok (The World Book Encyclopedia) ej ba bwe Baibõl̦ ej kwal̦o̦k “kõn bwebwenatoun armej ro reutiej im armej ro rettã jim̦or” im “kõn apañ ko aer, kõjatdikdik ko aer, likjab ko aer, im men ko rem̦m̦an rar kõm̦m̦ani.” Epidodo ñan ad keidi mour ko an rein ñan mour ko ad im mel̦el̦e kõn bwebwenato kein rem̦ool kõn armej rein kab ta ko rar wal̦o̦k. Ebar pidodo ñan ad l̦õmn̦ak kõn ta ko jemaroñ katak jãn bwebwenato kein.​—Rom 15:4.

Bwe kwõn maroñ mel̦el̦e kõn kobban juon bok, ej aikuj wõr bok rot in ilo kajin eo kwõmel̦el̦e kake. Rainin, emaroñ wõr Baibõl̦ ilo kajin eo kwõmel̦el̦e kake, jekdo̦o̦n ia eo kwõj jokwe ie im kwõj jãn aelõñ ta. Jen lale ewi wãween an tõprak men in.

Ukok. Ilo kar jinointata, kar je bok ko ilo Baibõl̦ ilo kajin Hibru, Aramea, im Grik. Kõn men in, ear iiet ro rar maroñ riiti. Bwe en maroñ kar wõr Baibõl̦ ilo kajin ko jet, rukok ro em̦ool bũrueer rar kate er ñan kõm̦m̦an ukok. El̦ap ad kam̦m̦oolol rein kõnke kiiõ ewõr Baibõl̦ ilo enañin 2,700 kajin ko. Jet iaan kajin kein kar ukote aolepen Baibõl̦ eo im jet iaaer kar ukote jet iaan bok ko ilo Baibõl̦. Mel̦el̦ein bwe elõñl̦o̦k jãn 90 bõjjããn in armej ro ilo lal̦ in remaroñ riiti Baibõl̦ eo ilo kajin eo aer make.

Kõm̦m̦an kaape. Ilo kar jinointata, jeje ko ilo Baibõl̦ rar jei ioon men ko me epidodo aer kar m̦or im jako, ãinwõt kilin menninmour (leather) im kilin juon kain wõjke. Bwe en jab jako naan ko ilo Baibõl̦, rekõn bar jei im kõm̦m̦an kaape. Ear l̦ap on̦ãn kaape kein, im jejjo wõt armej rar maroñ wia aer. Bõtab, elõñl̦o̦k jãn 550 iiõ ko remootl̦o̦k ke juon em̦m̦aan etan Gutenberg ear jino ejaake juon kein bũriin, ear jino lõñl̦o̦k im ajeeded Baibõl̦ eo. Ekkar ñan juon etale, elõñl̦o̦k jãn 5 bilien kaape in Baibõl̦ ko em̦õj aer kõm̦m̦ani. Jet iaan Baibõl̦ kein reiio im jet iaaer rejjab.

Ejjel̦o̦k bar juon bok an kabuñ ko jemaroñ keidi ñan Baibõl̦. Ealikkar bwe kar je Baibõl̦ eo bwe jen maroñ mel̦el̦e kake. Bõtab, jet iien emaroñ pen ñan mel̦el̦e kõn kobban. Meñe ãindein ak kwõmaroñ bõk jipañ. Ewi wãween? Im ta tokjãn ko kwõmaroñ bũki jãn men in? Katak in tok juon enaaj kwal̦o̦k.