Malu a mu nsombelu

Tuakamanya mua kueyemena Yehowa menemene

MALONDA KUDI NATALIE HOLTORF

Tuvua mu ngondo muisambombo 1945. Dimue dituku mu ngondo au, muntu mukuabu muikale ne mubidi lubundubundu wakalua ku nzubu kuetu ne kushalaye muimane ku tshiibi tshia kumpala kua nzubu. Ruth, muananyi wa bakaji uvua mupuekele ku bonso wakela dîyi usama ne: “Mamu, muenyi udi ku tshiibi!” Kavua mumanye ne: muenyi au n’tatuende to. Uvua bayanyi munanga Ferdinand. Bidimu bikavua bibidi bivua Ferdinand mumbuke kumbelu, tuambe ne: matuku asatu tshianana panyima pa diledibua dia Ruth, kumukuatabu ne ndekelu wa bionso kumuelabu mu buloko bua kasuba bua bena Nazi. Kadi bua mpindieu, Ruth kupetanganaye ne tatuende, ne dîku dietu kutuilanganadi kabidi dionso. Meme ne Ferdinand tuvua ne malu mapite bungi a kuyikila!

FERDINAND uvua muledibue mu 1909 mu tshimenga tshia Kiel mu ditunga dia Allemagne, kadi meme bavua bandele mu 1907 mu tshimenga tshia Dresden. Pamvua ne bidimu 12, dîku dietu diakapetangana bua musangu wa kumpala ne Balongi ba Bible, muvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi. Pamvua mukumbaja mvula 19, ngakumbuka mu nzambi umvua (Ekeleziya Evanjelike) mumvua ne meme kulambula muoyo wanyi kudi Yehowa.

Tshikondo atshi Ferdinand wakajikija tulasa tua dilonga kuendesha mazuwa a mâyi ne wakalua muendeshi wa mazuwa. Bikondo bia ngendu yende uvua welangana meji pa dikalaku dia Mufuki. Dimue dituku pavuaye mupingane ku luendu lukuabu, Ferdinand wakaya kutangila tutuende uvua yeye Mulongi wa Bible. Dikumbula edi diakamufikisha ku dimona ne: Bible uvua ne mandamuna a nkonko ivua mimutonde mu lungenyi. Wakumbuka mu Tshitendelelu tshia  bena Luther, ne kuangatayi dipangadika dia kulekela kabidi mudimu wa kuendesha mazuwa. Pakenzaye mudimu wa buambi dituku dia kumpala, wakumvua dijinga dikole dia kuenza mudimu eu mu matuku onso a muoyo wende. Butuku abu, Ferdinand wakalambula muoyo wende kudi Yehowa. Wakatambula mu ngondo wa muanda mukulu 1931.

Muendeshi wa mazuwa ne muambi

Mu ngondo wa dikumi ne umue 1931, Ferdinand wakabuela mu kawulu bua kuya kufila dikuatshisha ku mudimu wa buambi mu ditunga dia Pays-Bas. Pakambila Ferdinand muanetu uvua ulongolola mudimu eu mu ditunga adi ne: uvua muendeshi wa mazuwa, muanetu eu wakakema kuambaye ne: “Tuvua tukeba muntu bu wewe menemene!” Bana betu bavua bafutshila mazuwa a mâyi bua tshisumbu tshia bampanda-njila (bamanyishi ba ku dîba ne ku dîba) baye kuyisha bantu bavua basombele ku mpenga kua mâyi tshitupa tshia ku Nord tshia ditunga. Bantu batanu bavua benza mudimu mu mazuwa abu, kadi nansha umue kavua mukokeshe bua kuendesha to. Nunku Ferdinand wakalua muendeshi wa mazuwa.

Ngondo isambombo kunyima bakalomba Ferdinand bua kulua mpanda-njila mu tshimenga tshia Tilburg ku Sud kua Pays-Bas. Tshikondo atshi meme panyi kufika ku Tilburg bua kuenza mudimu wa bumpanda-njila ne ngakapetangana ne Ferdinand. Kadi bakatulomba diakamue bua kuya ku tshimenga tshia Groningen, tshidi ku Nord kua ditunga. Tuakaselangana kuinaku mu ngondo wa dikumi 1932 ne tuakenza matuku etu a kumpala a dibaka mu nzubu uvua bampanda-njila ba bungi basombele eku tuenza kabidi bumpanda-njila!

Mu 1935 ngakalela muana wa bakaji dienda Esther. Nansha mutuvua katuyi ne mfranga ya bungi tuvua badisuike bua kutungunuka ne mudimu wa bumpanda-njila. Tuakamuangala kuya ku musoko kampanda, ne tuetu kupetaku nzubu mukese wa kusombela. Pamvua nshala ku nzubu ne muana, bayanyi uvua uya mu buambi dituku dijima. Dituku divua dilonda yeye uvua ushala ne muana meme panyi nnya mu buambi. Tuvua anu tushintuluka nunku too ne pakakola Esther kukumbanaye mua kuya netu mu buambi.

Matuku a bungi kaayi manji kupita nsombelu wakasasa ku Mputu mu malu a tshididi. Tuakumvua bakula bua dikengesha Bantemu mu Allemagne, ne tuakamona ne: tshietu tshikondo tshikavua pa kulua. Tuakadikonka tshituikala mua kuenza mu dikenga adi dia kasuba. Mu 1938 bamfumu ba Pays-Bas bakapatula mukenji uvua ukandika benyi bavua mu ditunga bua kuabanya mikanda ya malu a nzambi. Bua kutuambuluisha bua kutungunuka ne mudimu wetu, Bantemu bena ditunga bakatupesha mêna a bantu bavua basankidila bulelela, ne tuakatuadija kulonga Bible ne bamue ba kudibu.

Mu tshikondo atshi bakalongolola bua kuenza mpungilu wa Bantemu ba Yehowa. Nansha mutuvua katuyi ne mfranga ya kufuta ku kawulu bua kuya ku mpungilu, tuvua anu basue kuya. Tuakenza luendu lua matuku asatu ne makalu ne Esther musombesha mu kasaka kasuikila ku nsengu ya dikalu. Tuvua tulala ku nzubu ya Bantemu bavua ku muelelu wa njila. Tuvua ne disanka dia bungi be dia kuikala mu mpungilu wa ditunga dijima bua musangu wa kumpala! Ndongamu au wakatukolesha bua  mateta avua kumpala. Kupita malu onso, bakatuvuluija bua kueyemena Nzambi. Miaku idi mu Musambu 31:6 ya ne: “Ndi ngeyemena Yehowa” yakalua dîyi dietu divua ditulombola.

Badi batukeba kudi bena Nazi

Mu ngondo muitanu 1940 bena Nazi bakakuata Pays-Bas. Matuku makese panyima, bampulushi ba mu musokoko bavuabu babikila ne: Gestapo bakatuvuila ku mbelu puaa patuvua tulongolola mikanda ya malu a mu Bible ituvua bapete. Bakaya ne Ferdinand ku biro biabu binene. Meme ne Esther tuvua tuya kumutangila pa tshibidilu ne misangu mikuabu bavua bamuela nkonko ne bamukuma mu mêsu etu. Mu ngondo wa dikumi ne muibidi, bakalekela Ferdinand mu tshimpitshimpi, kadi anu bua matuku makese. Dilolo dikuabu patuvua tupingana ku mbelu tuakamona mashinyi a Gestapo pabuipi ne kuetu. Ferdinand kuongolokaye kuya ne meme ne Esther tuetu kuya ku nzubu. Bampulushi ba Gestapo bavua batuindile, bakeba Ferdinand. Butuku bumue bumue abu panyima pa bampulushi ba Gestapo bamane kuya, bampulushi ba ditunga bakalua ne kuyabu nanyi bua kungela nkonko. Dituku diakalonda meme ne Esther tuakaya kusokomena ku nzubu kua Ntemu mukuabu, diende Norder ne mukajende bavua bafume ku ditambula. Bakatupesha muaba wa kulala ne kutukubabu.

Ku ndekelu kua ngondo wa kumpala mu 1941, bakakuata mpanda-njila mukuabu ne mukajende bavua basombele mu buatu buvua buenza bu nzubu. Dituku diakalonda mutangidi wa tshijengu (mutangidi muena ngendu) ne bayanyi bakabuela mu buatu abu bua kuangata bimue bintu bia bampanda-njila abu, kadi bantu bavua bambuluisha bampuluishi ba Gestapo bakabaluila. Ferdinand kupetaye mushindu wa kubanyema ne dikalu diende. Kadi kukuatabu mutangidi wa tshijengu ne kumuelabu mu buloko.

Bana betu bavua balombola midimu bakalomba Ferdinand bua kupinganaye pa muaba wa mutangidi wa tshijengu. Bua mudimu au kavua mua kuenza ku nzubu matuku mapite pa asatu ku ngondo to. Tshivua lutatu lupialupia kutudi, kadi tshiakalekela mudimu wa bumpanda-njila to. Bampulushi ba Gestapo bakakunjija mu dikeba dia Bantemu, nunku tuvua ne bua kutungunuka ne kumuangala kutua apa kuya apa. Mu 1942 tuakamuangala misangu isatu mijima. Ndekelu wa bionso, tuetu kufika mu tshimenga tshia Rotterdam, kule ne muaba uvua Ferdinand wenzela mudimu wende mu musokoko. Tshikondo atshi mvua ne difu dia muana muibidi. Dîku dia muanetu Kamp, muena bana ba balume babidi bavuabu baye nabu mu buloko bunene bua kasuba, diakatuakidila mu nzubu wabu ne bulenga buonso.

Bampulushi ba Gestapo badi batulondakaja

Tuakapeta muanetu muibidi Ruth mu ngondo wa muanda mutekete 1943. Panyima pa diledibua dia Ruth, Ferdinand wakasomba netu matuku asatu, kadi pashishe uvua ne bua kuya ne eu ke uvua musangu wa ndekelu wa tuetu kumumona bua tshikondo tshile. Mbingu bu isatu panyima, bakakuata Ferdinand mu tshimenga tshia Amsterdam. Kuyabu nende ku biro bia Gestapo, kuakajadikabu tshivuaye bimpe. Bampulushi aba kutuadija kumuela nkonko milamakaja ne tshipatshila tshia kumuenzeja ku bukole bua kusokololaye amue malu adi atangila mudimu wetu wa buambi. Kadi Ferdinand wakamba amu ne: udi Ntemu wa Yehowa ne katu ubuelakana mu malu a tshididi to. Banene ba bampulushi kumvuabu tshiji bua muvua Ferdinand (uvua muena ditunga dia Allemagne) kayi muye kudifila bua kuenza mudimu wa busalayi ne kumufunyinabu bua kumushipa bu mutungidianganyi.

Bua ngondo itanu yakalonda, bakalama Ferdinand mu buloko muvuabu anu bamufunyina bua kumuasabu bingoma kudi basalayi. Kadi lulamatu luende kudi Yehowa kaluakateketa to. Ntshinyi tshiakamuambuluisha bua kushala mukole mu nyuma? Mukanda wa Nzambi. Kadi bu muvua Ferdinand Ntemu, kabavua bamuitabile bua kuikala ne Bible to. Bena buloko bakuabu buobu bavua mua kulomba Bible. Nunku Ferdinand kuambilaye muena buloko nende bua kulombeshaye Bible kudi bena dîku diende ne yeye kuitaba. Bidimu bia bungi kunyima, misangu yonso ivua Ferdinand wakula bua muanda eu, mêsu ende avua engelela ne uvua utua tshikemu wamba ne: “Bible au wakansamba bikole be!”

Ku ntuadijilu kua ngondo wa kumpala 1944, bakaya ne Ferdinand mu buloko bunene bua kasuba  mu tshimenga tshia Vught mu Pays-Bas mu mushindu uvua kawuyi mutekemena to. Bualu buvuaye kayi muelele meji, dishintuluka edi divua dibenesha kudiye bualu mu buloko amu kutuilanganaye ne Bantemu bakuabu 46. Pamvua mulue kumanya ne: mbamutume mu buloko bukuabu, ngakapeta disanka dia bungi bualu ngakamanya ne utshivua ne muoyo!

Diyisha kakuyi dikisha mu buloko bunene

Nsombelu uvua mubi be mu buloko abu. Kudia kubi, bilamba bia kuvuala bua mashika kabiyiku ne mashika makole ke bintu bivuaku dituku dionso. Disama dia bia pa muminu dikole kukuatadi Ferdinand. Yeye mumana kuindila pambelu bikole mu mashika, bakamubikila bua kabuela mu muaba uvuabu mua kumuondopela. Bavua bitabila anu babedi bavuabu bapima luya lua mubidi luikale 40 anyi kupite apu bua kushala mu nzubu au wa luondapu. Kabakitabila Ferdinand bua kushalamu to, bualu luya luende lua mubidi luvua 39! Kumuambilabu bua kupingana ku mudimu. Kadi bena buloko nende bakamumvuila luse, kumuambuluishabu pa kumusokoka tutantshi tuipi muaba uvua luya. Wakumvuaku bimpe pavua kulu kushintuluke kuenza luya. Kabidi, pavua bamue bana betu bapeta biakudia, bavua babiabanyangana ne bakuabu, nunku Ferdinand kupetululaku makanda.

Kumpala kua kuelabu bayanyi mu buloko, uvua mudifile bikole mu mudimu wa buambi ne mu buloko abu kutungunukaye ne kuambila bantu malu avuaye witabuja. Bamfumu ba buloko bavua bamuamba misangu mivule mêyi a kapeja bua kamanyinu ka matumba asatu kakunzubile kalamika ku bilamba kavua kaleja ne: muena buloko udi naku udi Ntemu. Kadi Ferdinand uvua wangata mêyi abu au bu mpunga bua kutuadija kuyikila nabu. Kumpala teritware wa kuyisha uvua anu nzubu ya buloko ivuabu basombele muvua nangananga Bantemu. Bana betu bavua badiebeja ne: ‘Mmunyi mutuapetangana ne bena buloko bavule?’ Bamfumu ba buloko bakajikija lutatu alu kabayi nansha bamanye. Ntshinyi tshiakenzabu?

Bana betu bavua ne mikanda ya malu a mu Bible ivuabu basokoke ne Bible 12 kabidi. Dimue edi balami ba buloko kumonabu mikanda mikuabu kadi kabavua bamanye muenayi. Ke bamfumu ba buloko kusuikabu bua kutapulula Bantemu. Bua kubanyoka, kutumabu bana betu bonso mu nzubu ya buloko muvua kamuyi Bantemu bakuabu. Kabidi bana betu bavua ne bua kusomba ku luseke lua bantu bavua kabayi Bantemu dîba dia kudia. Bualu ebu buvua buambuluishe bikole. Mpindieu bana betu bavua mua kuenza tshivuabu bajinga kuenza kumpala: kuyisha bena buloko ba bungi menemene.

Ndi nkolesha bana ba bakaji babidi nkayanyi

Tshikondo atshi meme ne bana banyi ba bakaji babidi tutshivua anu mu Rotterdam. Muvu wa mashika wa 1943 kubuela ne mu 1944 uvua ne mashika a katshi ku dînu. Kunyima kua nzubu wetu kuvua bingoma bitu biasa ndeke bia basalayi ba bena Allemagne. Kumpala kuvua Tshitudilu tshia mazuwa a mâyi tshia Waal, muaba uvua ndeke ya baluishi (Bena matunga a ku Mputu wa ku Ouest) itamba kuela bombe. Muaba utuvua uvua wa njiwu ya bungi. Kabidi biakudia kabivua bimueneka to. Ke tuetu kumanya mua kutamba kueyemena Yehowa ne muoyo wetu mujima.​—Nsumuinu 3:5, 6.

Esther (bidimu muanda mukulu) wakambuluisha dîku dietu pa kuya kuela mulongo muaba uvuabu babanyina bena dikenga biakudia bikese. Kadi misangu mivule pavuaye ufika muaba uvuabu bafidila bia kudia, bionso bivua bimane kujika. Dimue edi pavuaye wenda ukeba bia kudia, ndeke kutuadija kuela bombe muaba uvuaye. Buôwa buakankuata pangakumvua bombe itayika, kadi dipampakana dianyi diakajika, binsonji bia disanka kumpuekabi pakapinganaye anu bimpe ne muikale ne ndambu wa betterave ya nsukadi bifuanangane ne bilunga. Ngakamuebeja kumpala ne: “Ntshinyi tshivua tshienzeke?” Wakangandamuna ne lutulu luonso ne: “Pavua bombe ikuluka, ngakenza amu tshivua Tatu mungambile, ‘Kulala tshiadi panshi, ne kusambila.’ Ke tshidi tshingambuluishe!”

Bu muvua ngakuilu wanyi umvuika bu wa tshiena Allemagne, bivua bimpe bua Esther kuikalaye uya kusumba bintu. Kadi basalayi bena Allemagne kabavua bapange kumona muvua Esther uya kusumba bintu ne bakatuadija dimuela nkonko. Kakamba bualu buvua bukengela kusokoka nansha bumue to. Ngakalongesha Esther malu a mu Bible ku nzubu, ne bu muvuaye kayi  mua kubuela mu kalasa, ngakamulongesha mua kufunda ne kubala ne malu makuabu kabidi.

Esther wakangambuluisha kabidi mu mudimu wa buambi. Kumpala kua meme kuya kulonga Bible ne muntu kampanda, Esther uvua wanji kuya kutangila ne kuvua muntu uvua utubemba. Uvua utangila ni bimanyinu bituvua bumvuangana ne mulongi wa Bible bivuaku. Tshilejilu, muntu utuvua tulonga nende uvua uteka bilongo muaba kampanda ku dididishi diende bua kundeja ne: mvua mua kumufikila bua kumulongesha. Patuvua tulonga, Esther uvua ushala pambelu wenda upulumuna Ruth mu kakalu ka bana ubanda upueka ne njila bua kutangila bualu buvua mua kuleja njiwu.

Badi baya ku Sachsenhausen

Ferdinand uvua bishi? Mu ngondo wa tshitema 1944, yeye ne bena buloko bakuabu bakaya nabu ku ngala wa kawulu kubelabu mu makadika mu bisumbu bisumbu bia bantu 80 ku tshisumbu. Mu dikadika dionso muvua mbeketshi umue uvua nkumba wabu ne mbeketshi mukuabu wa mâyi a kunua. Luendu luakenza matuku asatu, ne kakuvua muaba nansha wa kusomba to! Kapepa kakavua nansha kabuelamu bimpe to. Makadika kaavua ne madidishi to, amu tusoso tukese tua kutangidila anu ne dîsu dimue imue miaba. Muvua luya lukole, nzala, nyota, mupuya mubi, bionso ebi kabiyi ne mua kubiamba.

Kawulu kulua kuimana muaba uvua buloko bunene bua kasuba bua Sachsenhausen buvua bumanyike bua dikenga divuamu. Pa kumbusha Bible mikese 12 ivua Bantemu balue nayi, bakanyenga bena buloko kantu konso kavuabu naku.

Bakatuma Ferdinand ne bana betu bakuabu muanda mukulu mu buloko bua ku Rathenow buvuabu balombola kudi bamfumu ba ku Sachsenhausen bua kuenzabu mudimu mu biapu bivua bienza bia-mvita. Nansha muvuabu babafunyina bua kubashipa, bana betu bakabenga bua kuenza mudimu wa mushindu au. Bua kukankamijangana bua kushala ne lulamatu, mu dinda bavua babala pamue mvese wa mu Bible, bu mudi Musambu 18:2, bua kumonabu mua kuelangana meji pa mvese au dituku adi. Ngenzelu eu wakabambuluisha bua kuelangana meji pa malu a mu nyuma.

Ndekelu wa bionso, mutoyi wa bingoma wakaleja disemena dia masalayi a Matunga a ku Ouest ne a ditunga dia Russie. Bena Russie bakafika kumpala ku buloko buvua Ferdinand ne banyanende. Bakapesha bena buloko biakudia ne kubambilabu bua kupatuka mu buloko. Ku ndekelu kua ngondo muinayi 1945, basalayi bena Russie bakabitabila bua kupingana ku mabu.

Tudi tutuilangana pamue mu dîku

Mu dia 15 ngondo muisambombo, Ferdinand wakafika mu Pays-Bas. Bana betu ba mu tshimenga tshia Groningen kumuakidilabu bimpe. Matuku makese bakamuambila ne: tudi ne muoyo, basombele muaba kampanda mu ditunga, ne kutumanyishabu ne: ukavua mupingane. Dimuindile bua kufikaye kumbelu diakanenga bikole. Kadi ndekelu wa bionso, dimue edi Ruth wakela dîyi ne: “Mamu, muenyi udi ku tshiibi!” Bayanyi munanga ne tatuende wa bana banyi ke uvua ku tshiibi!

Kuvua malu a bungi akujikija bua tuetu kusomba kabidi bu mutu mêku onso. Katuvua ne nzubu wa kusombela, ne lutatu lunene luvua lua kupeta mikanda ya mbulamatadi ya dituanyishila bua tuetu kusomba mu ditunga. Bu mutuvua bena Allemagne, banene ba ditunga dia Pays-Bas bavua batuangata bidimu bia bungi bu bantu ba  kuela ku diala. Tshikole panyima, tuakapeta muaba wa kusomba ne kutuadijilula nsombelu utuvua tujinga bikole: kusadila Yehowa pamue mu dîku.

“Ndi ngeyemena Yehowa”

Panyima pa bidimu, dîba dionso dindi meme ne Ferdinand tupetangana ne bana betu bavua bapete ntatu mikole bu tuetu, tuvua tuvuluka buludiki bua Yehowa bua dinanga tshikondo atshi tshia dikenga. (Musambu 7:1) Tuvua tusanka bua mudi Yehowa bidimu ne bidimu muanyishe bua tuikale mua kutuma kumpala bipatshila bia Bukalenge. Tuvua kabidi tuamba misangu ya bungi mutuvua ne disanka bua mutuvua bakuatshila Yehowa mudimu wa tshijila ku bunsonga buetu.​—Muambi 12:1.

Kunyima kua tshikondo tshia ditukengesha kudi bena Nazi, meme ne Ferdinand tuakasadila Yehowa pamue bidimu bipite pa 50 too ne pakashiyanganaye ne buloba mu dia 20 ngondo wa dikumi ne muibidi 1995. Mu matuku makese emu nengikale ne bidimu 98. Dituku dionso ndi ngela Yehowa tuasakidila bua mudi bana betu balela batuambuluishe bikole tshikondo atshi tshia ntatu ne bualu ntshidi anu mua kumusadila bilondeshile makanda andi nawu bua butumbi bua dîna diende. Ndi ne dianyisha bua bionso bidi Yehowa mungenzele. Ne dijinga dia mu mutshima wanyi ndia kutungunuka ne nsombelu udi mu diumvuangana ne dîyi didi dindombola edi: “Ndi ngeyemena Yehowa.”​—Musambu 31:6.

[Tshimfuanyi mu dibeji 19]

Meme ne Ferdinand mu ngondo wa dikumi 1932

[Tshimfuanyi mu dibeji 19]

Mazuwa a “Almina” akambuluisha bua kuyisha lumu luimpe ne bavua benda nabu

[Tshimfuanyi mu dibeji 22]

Ferdinand, bana ne meme