E nanuma lesu o Beth: “Niu se itabagone e laurai ni lailai tiko noqu dra. Au dau wawale, oca, mosi na sui ni yagoqu, sega tale ga niu dei ena ka au cakava. E vola sara o vuniwai na wainimate kei na kakana e tiko kina na iron. Au mani gunuva, au qarauna tale ga na ka au kania. Sega ni dede au sa vakila ni vinaka noqu bula.”

 E levu tale ga era vakataki Beth, ni dau lailai na dra i yagodra. E kaya na tabana ni bula e vuravura na World Health Organization (WHO), ni rauta e rua na bilioni, se 30 na pasede na lewe i vuravura e lailai nodra dra. Ena vanua se vakatorocaketaki tiko, e laurai ni 50 na pasede na yalewa era bukete, kei na 40 na pasede ni gone era se bera ni vuli ena paraimiri e lailai tiko nodra dra.

 E rawa ni tini ena leqa na lailai ni dra. Ke ca sara, ena vakaleqa na uto se na kena masela qai vakavuna me sega ni drodro vinaka na dra ina yago. E kaya na WHO ena so na vanua, e “vu sara ga ni nodra mate e 20 na pasede na marama era bukete tiko ni lailai nodra dra.” O ira na tina e lailai nodra dra ena rairai sucudole na luvedra, qai lailai na kedra bibi ni vakatauvatani kei na nodra yabaki ni bula. Ena berabera tale ga nodra tubu, ra qai tautauvimate. Ia e rawa ni tarovi se wali na mate qori. a

Cava na Kena iBalebale?

 Na lailai ni dra e okati me tauvimate. Kena ivakamacala rawarawa ga, oya ni lailai ena yago na iwasewase ni dra bulabula na red blood cells. E duidui na vuna e va kina qori. Ia era dikeva rawa na saenitisi e sivia e 400 na kena mataqali! E rawa ni lekaleka ga se balavu na kena tauva tiko e dua, vakilai ga vakalailai se ca sara.

Cava e Vakavuna?

 Tolu na ka e vakavuna:

•   Drodro tani ni dra ena yago, e lailai kina na red blood cells.

•   Sega ni bulia rawa na yago na dra bulabula na red blood cells.

•   Na yago ga e valuta tale na red blood cells.

 E laurai ni tete vakalevu e vuravura na iron-deficiency anemia. Ni lailai na iron ena yago, e sega ni levu kina na iwasewase ni dra me buli kina na hemoglobin e tiko ena red blood cells me vukea na kena curuma na yago na cagi bulabula na oxygen.

Cava na Kena iVakatakilakila?

 Ena rairai sega ni kilai se kidavi vua e dua na lailai ni dra. E levu na kena ivakatakilakila, ia qo e vica e rawa ni kilai kina ni lailai tiko na iron ena yago:

•   Wawale sivia

•   Batabata ni liga kei na yava

•   Malumalumu

•   Gogo

•   Mosi ni ulu kei na boiri ni mata

•   Mosi ni saresare, veitubuyaki ni cegu, ceguleka

•   Kamusu rawarawa na taukuku ni liga kei na yava

•   Sega ni via kana, vakalevu o ira na gonedramidrami se gonelalai

•   Taleitaka na quru aisi (ice), kania na kakana e levu kina na starch, se na duka sara mada ga

O Cei Era Rawa ni Vakaleqai?

 O ira na marama. E donuya vakalevu na gauna era matenivula tiko kina. E rawa tale ga ni yacovi ira na yalewa bukete ke ra sega ni kania na kakana veiganiti e vakabulabulataka na dra na folate, se folic acid, e kilai me B vitamin.

 O ira na gonedramidrami sucu dole, se lailai na kedra bibi ni vakatauvatani kei na nodra yabaki. E sega tale ga ni levu na iron e yagodra nira gunu sucu tiko vei tinadra se ra sucu tavaya ga.

 O ira na gone era sega ni taleitaka na kakana bulabula.

 O ira na dau kania ga na kakana draudrau e sega ni levu kina na iron.

 O ira na tauvimate bibi, me vakataki ira na vakaleqai tu na nodra dra, kenisa, leqa nodra ivi, turuvi dra nira tauvi vidikoso, se dua tale na mataqali mate.

Kena iWali

 E sega ni rawa ni wali kece se tarovi na mate qo. Ia na kena e lailai kina na iron se na vitamins ena rawa ni tarovi se wali, ni laukana na kakana bulabula e tiko kina na iron se vitamins.

 Iron. E kune ena lewenimanumanu, bini, lenitili, kei na kakana draudrau e drokadroka vinaka. b E veivuke tale ga na vakasaqa ena kuro se tavuteke e dau katakata vinaka, e vakabauti ni vakalevutaka na iron e tiko ena kakana e saqa.

 Folate. E tiko ena vuata, kakana draudrau, veimataqali bini me vaka na green peas kei na kidney beans, na jisi, yaloka, ika, amodi, vaka kina na pinati. E kune tale ga ena kakana e levu kina na witi me vaka na madrai, poreti, pasta, vaka kina na raisi. Dua tale na yaca ni folate na folic acid.

 Vitamin B-12. E laurai ena kakana e caka mai na sucu kei na lewenimanumanu, kakana era buli mai na covuata, kei na kakana e caka ena dua na mataqali bini na soybean.

 Vitamin C. E laurai ena moli, pepa, broccoli, tomata, meleni kei na strawberry. Na kakana e tiko kina na vitamin C e vukea me dei na iron e yagoda.

 E duidui na kakana ena dui vanua. Saga gona mo kila na kakana bulabula era tiko ena nomu vanua. E bibi qori vei ira na marama, vakauasivi ke ra bukete tiko se ra lalawataka mera vakaluveni. Ke o kauaitaka nomu bula, qori e itataqomaki vinaka me kua ni lailai kina na dra i luvemu. c