1. Kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo gwan ˈkpɔ, dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˗an ˈkpɔ wo ˗de ˗gɔ?

KLETIƐN ꞊gban ˗wo Yesu Klito ˗bha ˗gɔmɛndhɛ ˈö pö ˈyaa˗ ˗bha bhë ˗a ˗kɔ ꞊löö. ˈˈKɛɛ dhebɔ ˈö kletiɛn ˈka ˗ya ˈdho gwan ˗bha, ˗yö ˗kë ö ꞊gɔn ˈö ˈwɔn yaa ˗dhii ˈdhö˗ ˗bha bhë, ˗a ˗bha ˗gɔmɛndhɛ ˗kɔ ꞊löö ˈpö. ˈYö ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ˗a ˗gɔ. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ dhebɔ ˈö kletiɛn ˈka, ꞊yaa˗ pö ˈö gwan ˈkpɔ ˗yö ˗së kö dhɛɛˈˈ ˗nu yö, ˗yö ˗an ˈkpɔ ö ˗de ˗gɔ: ‹˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈö yö ˗dho kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˈka? ˗Zlan ˗bha yö ˗bɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˗ya ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈyaa ˈˈdhʋ̈, ˗mën ˈö˗ ˗zɔn n ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈya yi ˈkosü dhiʋ̈ˈˈ, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈdhiʋ̈sü yi ˈka ˗së ˈka ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗ta?› ˗Yö ˈˈdhʋ̈, ˈˈkɛɛ kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu dua ˗mü kö ˗wo dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo yö ˗an ˈkpɔ wo ˗de ˗gɔ ˈpö: ‹ˈˈKlʋʋsë ˗mɛɛn ˗nu ˈwo n ˗gɔ, ˈyö ˈa dho ˗da ˗an ˈka man ˈkɔdhi ˈgü? N zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗saa ˈö n ˈˈgblü ˈdhö ˗së ˗ee? ˗Mlɛɛn ˈö yaa Zoova yi ꞊zinŋ ˈgü, ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee?› (Eccl. 4:9, 12) Zuʋ̈niidadhe ˈö dhebɔ ˈbha ˈö dho ˗a ꞊slɔɔ ˗a ˗bha ˈkɔdhi ˈgü ˗yö ˗sü ˈwɔn ˗nu ˈö dho ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta ˈˈsanni ˗yö gwan ˈkpɔ bhë, wo ꞊nën ˗an ˗bha.

2. Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˗yɔ bɔ kwa ˗bha ˈwɔn ˗gɔ yö ˗a ˈgu?

² Kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈö ˈwo ꞊mɔɔn mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗bha, ˗wo ˈwɔn ˈö ˗gban ˗gɔ ˗dho wo ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗bha, ˗a ˈwɔnzuan ˗së ꞊dede ˈka. ˗A ˗dhɛ ˗ya ˗bha kö ˈkwa ˗an ˈˈnuɛ bho. Zoova ˗dhɔkësü ˈö dhebɔ ˗towotasü ˗nu bhë ˗an piʋ̈, ˈˈdhia ꞊dede ˗yö kwa ˈgü. Kwa ˗bha ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, dhɛɛˈˈ ˗yaaga ꞊nën ˈkwa dho ˗an ˗yɔ bɔ: (1) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗nu ˗mɛɛn ˈö gwanbhadhe ˗nu ˈwo bɔ ˗an ˈgu? (2) ˈMën ˗kë ˈö gwanbhadhe ˗nu ˈwo dho wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗? (3) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö dhegɔndë waa gwanbhadhe ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Yesu, Abigaidhö waa Madhi ˈö ˗kë Zozɛfö ˗bha dhebɔ waa Yesu dhe ˈka bhë, ˗an ˗bha?

3. ˈMën ˗kë ˈö ˈkosümɛn ˗nu ꞊gban ˈwo bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü?

³ ˈKosüsü ˗yö gbɔɔdhe ˗së ˈö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˈwɔn yaa ˗dhii ˗yö ˈkosümɛn ˗nu ˗zë ˗an ˗bha. (1 Zn. 1:8) Yö ꞊nën˗ ˗wɔn ˈgü  ˈö ˗Zlan ˗Wo ˗ya pö ꞊dhɛ ˈkosümɛn ˗nu ˗dho bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. ˗A ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗an ˗dhɛ «zuëdhiʋ̈tɛɛ ˈö ˈˈkpʋng ꞊taa.» (1 Ko. 7:28) ˈˈKɛɛ ˗kɔ ˈö gwanbhadhe ˗nu ˈwo dho bɔ ˗a ˈka ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu bhë ˗an ˈgü, ˗kwaa ˗ga.

4. ˈMën ˗kë ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë dhebɔ ˈbha ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˗gɔ ˗dho wo ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö ꞊bhlëë ˗bho ˗an ˗bha?

⁴ ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë dhebɔ ˈbha ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˗gɔ ˗dho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö ꞊bhlëë ˗bho ˗an ˗bha. ˗A ˈwɔn yö ˗kɔ suu ˈö bhë, ˗yö ˗sü yi ˈbha ˗nu ˈka ˗an ˗to ˗kɔ ˗bha. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö Zeta zuni, ˈwo˗ ˗dhɛ Madhisɔlö ˗ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈa ˗kë ˈkpii˗, mɛn ˗nu ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü dhebɔ ˗nu ˗dhɛ ˗kpɛɛwo ꞊dhɛ waa gɔɔn˗ ˗nu ˗an ˗ta dua ˗mü kö ˗yö kë do ˈwɔn ꞊gban ˈgü. A˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën gɔɔn˗ ˗nu ˗ya dhebɔ ˗nu ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, ˈö ˗duɛ ꞊bhlëësü nu ˗an ˗dhɛ ˈö˗ pö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗. ˈˈKɛɛ ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈkosɔn, ˗gɔ ˗dho n ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö n ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.»

5. Gɔɔn˗ ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ dhebɔ ˗nu ˗duɛ ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁵ ˈˈKɛɛ dhebɔ ˈbha ˗nu ꞊gɔn ˗nu wo ˗zota ꞊dhɛ dhebɔ ˗zë ˗a ˗duɛ ˗yö ꞊taabha. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ivɔnö ˈö Amerikö ˈˈshiaŋ˗ ˗ʒian ˈka, ˗ya ˗pö: «Man ˈˈsɛ ˈgü gɔɔn˗ ˗nu ˈnën ˈwo pë ˗bhö ˗be, ˈö dhebɔ ˗zë ˈö ꞊tun ö ˗bhaa ˗bhö ˗ni. ˈNëndhoŋ ˗nu ꞊nën ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo pë kpa, kö ˗wo ˗dhɛ baaˈˈ. ˈˈKɛɛ ˈnëngɔɔn˗ ˗nu ˗zë, ˗an dhö waa ˗an ꞊dhegblü dhoŋ ˗nu ꞊nën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo nu ˗bhöpë ˈka ˗an ˗dhɛ. ˗Wa ˗pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ wo ˈnën ˈwo ˗tɔ ‹ˈˈkwɛn˗ dë ˗nu.›» Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈˈwɛɛ ˈbha ˈwo˗ ˗dhɛ Yinglinŋ ˈö Azi ˗sɛ ˈgü ˗ya ˗pö: «ˈˈGɔnŋ ˈbha ˗yö yi ˗wo ˈgü ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗a ˗dhɛ ˈyaa˗ ˗bha kö dhebɔ ˗nu ˗wo kë ꞊kpɔɔsü ɛɛnˈˈ kö ˗kɔmɔɔnwɔnbhasü ˗yö kë ˗an ˗gɔ. ˗An ˗bha yö ˈnën ˗tɔ ˈkɔdhɛ ˗yö. ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈwɔn ˗nu yö ˗kɔ blɛɛˈˈ wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ.» Dhegɔndë ˈö ö ˗zota ꞊dhɛ ˗kɔ suu bhë ˗a ˈdhö ˈö ˈyaa ˗dhɔ ˗zɔn ˗a ˗bha dhebɔ ˗dhɛ, ˈgo mü ˈzü ˈö ˈyaa ˈto pë ˈö ˗Zlan ˗Wo ˗ya pö ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗tosɛta din˗ ˗shiö ˗a ˗bha dhebɔ ˈgü. Gɔɔn˗ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyaa ˈwɔn ˗nu kë ꞊dhɛ Yesu ˈdhö, ˈgo mü ˈzü ˗a ˗san Zoova ˗kë.​—Efɛ. 5:28, 29; 1 Piɛ. 3:7.

6. ˈMën gwanbhadhe ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë kö ˗mlɛɛn ˗së ˗yö kë waa Zoova ˗nu wo ꞊zinŋ ˈgü?

⁶ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö dhegɔndë ˗nu ˈö ˈwo kletiɛn ˈka ˗wo ˗zuugü ˗bhöpë nu wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗wa kë kö wo kë wo ˗de ˈgü ˗së, ˈgö mü ˈzü ˗wo wo ˗zokë ˗an bunbhapë ˗nu ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ꞊draan˗ ˈka ˈwɔn ˗gɔ ˗dhɛ ˈö ʒiö yö˗ ˈgü bhë, ˗a ˈdhö. (1 Tim. 5:8) ˗Yö ˈˈdhʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈö ˈwo gwan ˗bha yö ˗an ˗kɔ ˈgü ꞊va, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü yi ꞊gban ˈka kö ˗wo ˗Zlan ˈˈDhiwo ˗wo pö kö ˗wo wo ˗zota ˗a ˈgü, ˈgo mü ˈzü kö ˗wo bhɛɛˈˈ ꞊dedewo Zoova ˗dhɛ. ˗A kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ yö ˗yö gwanbhadhe ˗nu ˗kɔ ˈgü ꞊va bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ waa ꞊faan ˈyaa ˗an ˗gɔ kö ˗wo ˈwɔn ˗nu bhë, ˗an kë. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗mü ꞊dedewo kö ˗wa kë ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈö ˈdhö ˗ya kë kö ˗mlɛɛn ˗së ˗yö kë wo ꞊zinŋ ˈgü.​—Këw. 17:27.

7. ˈMën ˗dho dhebɔ ˗nu ˗takun kö ˗gɔ ˗dho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö kë ˗an ˗kɔa ˈˈplëëplë?

⁷ Kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ dhebɔ ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˈö ˈwɔn yaa ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha bhë, ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗. ˈˈKɛɛ ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wa kë ˈˈdhʋ̈ ꞊waa˗ ˈgüman, ˈgo mü ˈzü ˗wa ˈˈwɩ˗ ˗bha, ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho kë ˗an ˗kɔa ˈˈplëëplë.

8. ˈKwa ˗dhɛga Efɛzö 5:22-24 ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö dhebɔ ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˈwo ˗we ˗a ˗bha kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗?

⁸ Dhebɔ ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˗wo ˗we ˗a ˗bha kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën˗ pö ˗wa kë ˈˈdhʋ̈. (Efɛzö 5:22-24 ˗wo pö.) ˗Wo ˈdhaŋ ˗bho wo Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a  ˈˈdhiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ wo ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈGo mü ˈzü ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö dho ˗a pö ˗an ˗dhɛ ˗wa kë, ˗ya ˗pö ˈˈdhʋ̈ wo ˗bha ˈwɔn ˗së ˈgü.—Deut. 6:24; 1 Zn. 5:3.

9. Kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˗wa wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go˗ ˈgü?

⁹ ˈˈKpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗wo dhebɔ ˗nu ꞊faan ˗dɔ kö ˈwa ˈdho wo ˈˈtʋ̈ŋ kë Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈgü, ˈgo mü ˈzü kö ˗wo ˗gɔ ˗dho ˈˈshia˗ ˗sü yö ꞊dhɛ ꞊bhlëë ˗bho wo ˗bha ˗sü ˈdhö. Mɛn ˗nu ˈwo ˗zotakɔ suu ˈö bhë ˗a bɔ ˈˈdhiʋ̈ ˈwaa kwaa ˗dhɔkaa ˗Zlan dɔ. Zoova ˈyi ˈdho ˈtɔŋ˗ ˈö dho ꞊bhlëë bho ö ˈdhu dhɔɔbhaasü ˗nu ˗bha, ˗a dɔ ˗an ˗ta toŋtoŋdhö. Kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈö ˈwo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈpë Zoova ˗ya pö ˗an ˗dhɛ ˈwo˗ ˗kë bhë, ˗an ˗bha ˈkɔdhi ˗yö ˈwaannu. (Ps. 119:165) ˗Wo ˈwɔn ˗së ˗kë wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈö ˈwo˗ ˗kë ˈpö wo ˗de ˗dhɛ.

10. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü pë ˈö Karɔlö ˗ya pö bhë ˗a ˈgü?

¹⁰ Dhebɔ ˗nu ˈö ˈwo wo ˗gɔ dho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova, ˈö gɔɔn˗ ˗nu ˗ya ˗an ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈö ˈwo˗ ꞊bhlëë ˗ya. Kwa ꞊dhegblüdhe Karɔlö ˈö Amerikö ˈˈshiaŋ˗ ˗ʒian ˈka ˗ya ˗pö: «A˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗dho zë n ꞊gɔn ˗gɔ. A˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈpö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗ya zë˗ ˗gɔ, pë ˈa dho ˗a kë ˗dho ˗kɔ ˈa ˗mlɛɛn ˈö yaa Zoova yi ꞊zinŋ ˈgü ˗a sü˗ ˈka ˗a ˗zɔn. ˗A ˗wɔn ˈgü a ˈwɔn ꞊gban ˗kë kö ˈa˗ ꞊bhlëë ˗ya kë ˈˈdhʋ̈ kö n ˈˈdhia ˗yö ˈmën n Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˈgü.»

11. ˗Mën ˈö kwa ꞊dhegblüdhe Anödhizö ˗takun ˈö ö ꞊gɔn ˗bhawɔn to ˈˈvaandhö? ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü pë ˈö˗ pö bhë ˗a ˗bha?

¹¹ Dhebɔ ˈbha ˗ya yö ꞊dhɛ ö ꞊gɔn ˈyaa ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a zuʋ̈piʋ̈wɔn ˗nu ˈgü, ö ˗gɔ ˗dho ˗a ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü waa˗ ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈWɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗ya kë, pë ˈö kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Anödhizö ˈö˗ ˗kë, ˗kwaa ˗ga. ˗Ya ˗pö: «N ꞊gɔn ꞊yaa˗ kë ˈˈdhʋ̈, a n ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈman ˈdho ˗a ˈkun n zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ a˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö zë mɛn ꞊gban kwa ˗gɔ. Pë ˈa˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ ˗a ˗bhawɔn ˈto ˗sü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö kwa ˗bhawɔn to˗ ˈka bhë, ˗a ˈdhö. ˈMan˗ ˗bhawɔn ˈto n zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈwaannu.» (Ps. 86:5) Dhebɔ ˈö ö ꞊gɔn ˗bhawɔn to ˈˈvaandhö, ö ˗gɔ ˗dho ö ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö ˗kë ˈˈplëëplë.

12. ˈDe ˈbha ˗nu ˗bha ˈwɔnzuan ˈdhö Biblö ˈgü?

¹² Mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ mɛn ˈö ö ˗gɔ ˈdho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ kö ꞊faan ˈyaa˗ ˈgü. ˈˈKɛɛ  pë ˈwo˗ pö bhë gagade ˈyaa ˗mü. Mɛn ꞊vadhɛ ˈö ˈwo wo ˗gɔ dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈˈkɛɛ ˈö ˗an ˈgü ˈdhö kun ˈˈgbɩɩ˗, ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗yö Biblö ˈgü. ˗Kwa ˗gleŋ ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü Yesu, Abigaidhö waa Madhi ˗an ˗bha, ˗a ˗ga.

13. ˈMën ˗kë ˈö Yesu ˗yö ö ˗gɔ dho Zoova ˗dhɛ ˈˈshia˗? ˗Bhö ˗a ˈgü ˈˈpʋ.

¹³ Yesu ˗yö ö ˗gɔ ˗dho Zoova ˗dhɛ ˈˈshia˗. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈyaa ꞊kpɔɔsü ɛɛnˈˈ ˗kɔmɔɔnwɔnbhasü ˈyaa˗ ˗gɔ, ˗abin. Mɛn ˈö mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë ˗së ˈka, ˈö˗ ˗bha mɛn draanwo ˈö ˗bhaasü ꞊dhɛ Yesu ˗bhaa ˈdhö, kö˗ ˗mɛn ˗yö ˈwɔndɔmɛn ˈka. (Zan 7:45, 46) ˗Kɔmɔɔnwɔnbhasü ˈö kun Yesu ˗gɔ bhë, Zoova ˗kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü ˈö˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗we ˗a ˗bha kö Yesu ˗yö yö kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗da ˈˈtʋ̈ŋ ˈka. (Prov. 8:30; Ebl. 1:2-4) ˗Dhɛ ˈö Yesu ˗yö go ga ˈgü, Zoova ˗yö «˗kɔ ˗ziö ˈˈsɛ waa˗ dhang˗ ˗nu ˈgü ˗pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗gɔ ˗faan» ˗nu ˗a ˗dhɛ. (Mat. 28:18) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔmɔɔnwɔnbhasü ꞊va ˗kun Yesu ˗gɔ, ˗yö ö ˗kwaa Zoova ˗zü kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ˗a ˈka ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ö Dë ˗dhɔ ˗ya ˗kë.​—Zan 14:31.

14. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö dhegɔndë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü (1) ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö dhebɔ ˗nu ˈsü ˗a ˈka ˗a ˗bha? (2) pë ˈö Proverbes 31 ˗ya pö bhë, ˗a ˗bha?

¹⁴ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da dhegɔndë ˗nu ˗bha: Zoova ˈyii˗ pö ꞊dhɛ dhebɔ ˗nu ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˗nu ꞊bhlëësü ˈwo ʒiö˗ ˈka ˗an ˗ta, ˗abin. Zoova yö ꞊dede ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˗nu waa dhoŋ ˗nu ꞊bhlëë ˗yö do ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ꞊gban ˗bha kö ˗wo mɛndhɛ kë Yesu ˈˈpiʋ̈ dhaŋ˗ ˈgü. (Ga. 3:26-29) Zoova ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ˗yö ˈdhaŋ ˗bho ö Gbö ˈˈdhiʋ̈ ꞊faan ˗nu ˗a ˗dhɛ ˗sü ˈka. ˗Kɔ do bhë˗ ˈka ˈpö dhegɔndë ˈö ꞊kpɔɔsü ˗dho ˈdhaŋ bho ö ˗bha dhebɔ ˈˈdhiʋ̈, ˈö ꞊faan ˈnën ˈbha nu ˗a ˗dhɛ. ˗Zlan ˗Wo ˗yö pë ˈö dhebɔ ˈö˗ ˗kɔ ꞊mɔɔn ˈwɔn ˗bha ˈö˗ ˗kë, ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗Ya ˗pö ˗yö ö ˗zoto ˗së ˈka ö ˗bha ˈkɔdhi ˈˈpiʋ̈, ˈö ˗dhɛ dhɔ ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˈˈdhoo dɔ, ˈgo mü ˈzü ˈö ö ˗kɔ ˗da ˈˈdhoo ˈgü. (Proverbes 31:15, 16, 18 ˗wo pö.) ˈYaa ꞊dhuëŋ ˈö dhiaŋ ˈbha ˈyaa˗ ˗gɔ ˈkɔdhi ˈgü ˗a ˈka. Ö ꞊gɔn ˗yö ö ˗zoyö ˗a ˗dhɛ ˈö ö ˈˈtʋ to ˗a ˗wo ˗bha. (Proverbes 31:11, 26, 27 ˗wo pö.) Dhegɔndë ˗nu ˗wa wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˈkun ˗së, ˗wa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, ˗gɔ ˗dho ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗yö kë wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗dhɛ ˗së.

15. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö gwanbhabhe ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Yesu ˗bha?

¹⁵ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da gwanbhadhe ˗nu ˗bha: ˈKö ꞊dee Yesu ˗yö ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗kë, ˈyii˗ pö ꞊dhɛ ˗gɔ ˗dho Zoova ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗dho ꞊bhlëë bho ˗a ˗bha. (1 Ko. 15:28; Fdh. 2:5, 6) ˗Kɔ do bhë˗ ˈka ˈpö dhebɔ ˈö ˈˈgbɩɩ˗ ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈgü ˈö to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈyaa˗ pö ꞊dhɛ ˗gɔ ˗dho ö ꞊gɔn ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˗dho ꞊bhlëë bho ö ˗bha. ˈYaa ö ꞊gɔn ˗takun ö ꞊gɔn ˗dhɔ ˗bha dosɛnŋ, ˗abin. ˗Ya ˗takun ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ö ˗kë, ˈö˗ ꞊bhlëë ˗ya.

16. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö Abigaidhö ˗yö bɔ ˗a ˈgü ˈö 1 Samuel 25:3, 23-28 ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

¹⁶ ˗Wo ˗kun Abigaidhö ꞊gɔn ˗dhɛ ˗ni ˈgü Nabadhö. ˗Yö ˗kun ˗desüvamɛn, mɛn ˈö ˗ya yöö do ö ˗de ˗wɔn ꞊zuën ˗ta waa ˈˈgblüyaamɛn ꞊nën˗ ˈka. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Abigaidhö ˈyii˗ pö ꞊dhɛ yöö ˈgo˗ ˗gɔ. ˗Go ˗a ˗gɔ ˗sü ˗dhɔ kë˗ ˗bha ˗be, ˗yö ˗dho ˈˈwɩ ˈnu ˗a ˗bha kö Davi waa˗ ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˗wa zë. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˈpë ˗kɔ ꞊mɔɔn ˗a ˗bha, ˗ya ˗kë kö ˈwa ˈdho ö ꞊gɔn Nabadhö waa˗ ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊gban zë. ˗Ka ka ˗zota ˈgügbɩɩdhɛ ˈö Abigaidhö ˗ya sü kö ˗yö ꞊ɲɔɔn Davi ˗bha ˈˈsɔdha 400 ˗nu ˗bha, kö ˗yö dhiaŋ zë Davi ˗dhɛ bhë, ˗a ˈgü. ˗Yö ˗bhɛɛ ˗ʒiaanwo Davi ˗dhɛ ˈwɔn ˈö˗ ꞊gɔn ˗ya ˗kë bhë, ˗a ˗wɔn ˈgü. (1 Samuel 25:3, 23-28 ˗wo pö.) Davi ˗to ˈˈshia˗ mü ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën bɔ dhebɔ ˗zogbansü bhë ˗a ˗ta, ˈö ˗dhioo dɔ ö ˗ta kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈya ˈdho ˈwɔn yaa ˈkpii˗ kë.

17. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö dhegɔndë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Davi waa Abigaidhö ˗an ˗bha?

¹⁷ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da dhegɔndë ˗nu ˗bha: Abigaidhö ˗kun ꞊kpɔɔsü. Davi ˗yö ˈwɔn ˗nu kë ˈpö ꞊kpɔɔdhɛ ˗bha ˈö ö ˈˈtʋ to ˗dhioo ˈö˗ dɔ˗ ˗ta bhë, ˗a ˗bha. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˈö ˈwii ˈwɔn yaa  kë, ˗an ꞊ɲɔɔn ˈyii ꞊wɛnŋ. ˗Kɔ do bhë˗ ˈka ˈpö dhegɔndë ˗nu ˈö ˈwo ꞊kpɔɔsü, ꞊waa˗ pö ˈwo ˗da ˈwɔn ˈkpii˗ ˈbha ˗nu ˗ʒian ˗ta ˗wo wo ˈˈtʋ ˗to wo ˈbɔɔ ˗nu ˗wo ˗bha. ˗A ˈbha ꞊ya kë pë ˈö ˗an ˈbɔɔ ˗nu ˗dho ˗a pö bhë ˗dho ˗an ˗takun kö ˈwa ˈdho ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta.

18. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö gwanbhadhe ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Abigaidhö ˗bha?

¹⁸ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da gwanbhadhe ˗nu ˗bha: ˈKö ꞊dee ˗an ꞊gɔn ˗nu ˈwaa Zoova ˗dhɔkë ɛɛnˈˈ ˈwaa ˈˈta ˈsü ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ta, gwanbhadhe ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈö ˈwo˗ ꞊bhlëë ˗ya, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔn ˗së ˗kë wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ. ˈWaa gwan ˈˈkan kö ˗a ˈˈkan ˗gɛn ˈyii ˈgo Biblö ˈgü. ˗Wa wo ꞊gɔn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˈgo mü ˈzü ˗wa wo ˗gɔ ˈdho ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ˗takun ˈö ˈwɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˈwo ˗ya ˗a draansü ˗bha. (1 Piɛ. 3:1, 2) ˈˈKɛɛ ˈkö ꞊dee ˗an ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈyii ˗an ꞊gɔn ˗nu ˗blü Biblö draansü ˗bha, ˗klu ˈö ˈwo˗ wo Zoova ˗bha ˈö ˈwo wo ˗gɔ ˈdho ˗a ˗dhɛ ˈˈshia˗ bhë, ˗ya ˗dhɛ ˗së.

19. ˈWɔn suu ˗mɛɛn ˗nu ˈgü ˈö dhebɔ ˗nu dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗?

¹⁹ ˈKö ꞊dee dhebɔ ˗nu ˈwo gwan ˗bha ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗, ˗an ꞊gɔn ˗nu ꞊waa˗ pö ˗an ˗dhɛ ˗wo Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ɛɛnˈˈ ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbha ꞊lögü, ˈwaa kë. ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö˗ ꞊gɔn ˈyaa ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ꞊sua kë, ˗yö ꞊kwaan ɛɛnˈˈ ˗yö ˈwɔn ˈbha ˈö ˈyaa ˗bɛ pë ˈö Biblö ˈgü ˗a ˗bha, ˗a kë. Kletiɛn ˗nu ꞊gban ˈˈpɛpɛ, ˗a ˗de ˗ʒian kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈö ˈwo gwan ˗bha, ˗wo wo ˗wo ˗bhö ˈö ˈwo˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ˗dho wo ˗gɔ ˈdho Zoova ˗Zlan ꞊nën˗ ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗be ˗be. ˗A ˗wɔn ˈgü kwa ꞊dhegblüdhe ˈbha ꞊gɔn ꞊yaa˗ pö ˗a ˗dhɛ ˗yö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbha ꞊lögü, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˗kɔ, kö ˈpë ˗kë ˈö ˗kɔ ˗ya ˈgü ˈˈpʋ ˗a ˗dhɛ ˗së ˈka ˗a ꞊bhlëë ˈgü.​—Këw. 5:29.

20. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ˗a ˈka ꞊dhɛ ˗mlɛɛn ˗së ˗kun Madhi waa Zoova ˗an ꞊zinŋ ˈgü?

²⁰ ˗Mlɛɛn ˗së ˗kun Madhi waa Zoova ˗an ꞊zinŋ ˈgü. ˗Yö ˗kun ˗Zlan ˗Wo dɔ ˗ni ˈgü ˗së ˈka. ˗Dhɛ ˈö Madhi ˈö kun ˈˈdoo dɔ ˗ni ˈgü Edhizabɛtö ˈö ˗kë Zan mɛn ˗bɔ ˈˈyi ꞊bhaa mɛn dhe ˈka bhë ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗yö Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo ˗an ˗ya Eblö ˗wo ˈgü bhë ˗a ˈˈɲan ˈö ˗ʒiö 20 ˗ta ˗a ˗blɛɛ. (Dhu. 1:46-55) Ka ꞊dede ˗ka ˗dhɛga! ˈKö ꞊dee Zozɛfö ꞊nën Madhi ˗dho ˗ya ˗a ˗gɔ, Zoova ˗bha ˈˈkiö ˈyii ö ˗de ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˗be. ˗Yö dhiaŋ ˗zë Madhi ˗dhɛ vɛɛdhö,  ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ˗Zlan Gbö ˈkpɔ. (Dhu. 1:26-33) Zoova ˗kun Madhi dɔ ˗ni ˈgü ˗së ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗a ˈdhaŋ bho ˗sü ˗kun ˗a ˈˈdhiʋ̈ ꞊dhɛ ö Gbö ˗dhɔ ˗dho Madhi kë ˈö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈdhɛ Yesu ˗yö ga, ˈö go ga ˈgü ˈö dho dhaŋ˗ ˈgü, ˗mlɛɛn ˗së ˗yö ˗kë ˗kpɛɛwo waa Zoova ˗an ꞊zinŋ ˈgü.​—Këw. 1:14.

21. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö dhegɔndë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü pë ˈö Biblö ˗ya pö ˈö ˗gban Madhi ˗bha bhë, ˗a ˈgü?

²¹ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da dhegɔndë ˗nu ˗bha: Dhegɔndë ˈö ꞊kpɔɔsü ˗a ˗bha dhebɔ ˗ya ˗Zlan ˗Wo dɔ ˗së ˈka, ˗yö ˗dhi ˗a ˗dhɛ. ˈYaa˗ pö ꞊dhɛ kë ˈö˗ wo ˈˈdhʋ̈ bhë, kö˗ ˗bha dhebɔ ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ ˗duɛ ˈsü, ˗abin. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ dhebɔ ˈö Biblö waa˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu dɔ ˗së ˈka, ˈdhuëë˗ ꞊dede ˗mü ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bhaa ˈka. ˗Yö ˈˈdhʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˈbha ˗bha dhebɔ ˗yö Biblö ɛɛnˈˈ ˈsëëdhɛ ˗dɔ ˈö ˗ʒiö ˈka˗ ˗ta, yöö gɔɔn˗ bhë ꞊nën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ˗Zlan ˗dhɔkë ˈkɔɔsü waa ˗Zlan ˗bha yö ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈka ˗a ˗bha ˈkɔdhi ˈgü.​—Efɛ. 6:4.

22. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö gwanbhadhe ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Madhi ˗bha?

²² ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da gwanbhadhe ˗nu ˗bha: Dhebɔ ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗. ˈˈKɛɛ wo ꞊dede ꞊nën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë kö ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗dadhiʋ̈. (Ga. 6:5) ˈWo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˗wo Biblö draanˈˈ wo ˗de ˈˈpiʋ, kö ˗wo wo ˗zota ˗a ˈgü. ˗A kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho ˗a kë ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an kë, ˈö ˈwo˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˈGo mü ˈzü ˈö ˈwo zuʋ̈niidadhe ꞊slɔɔ ˗gɔ ˗dho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˈgü.

23. Gwanbhadhe ˗nu ˈwo wo ˗gɔ ˈdho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗, ˗wo ˈwɔn ˗së ˗kë wo ˗de ˗dhɛ, ˈwo˗ ˗kë wo ˗bha ˈkɔdhi waa ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

²³ Gwanbhadhe ˗nu ˈwo wo ˗gɔ dho wo ꞊gɔn ˗nu ˗dhɛ ˈˈshia˗ Zoova ˗dhɔ ˈkosɔn, ˗wo kë zuʋ̈niidadhe ˈgü ˈö ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka dhebɔ ˗nu ˈö ˈwaa ˈˈwɩ pë ˈö Zoova ˗ya pö bhë ˗a ˗bha, ˗an ˗ta. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü ˗wo ˈwɔnzuan ˗së ˈka ˈnënglɔɔn ˗nu waa ˈnëndhoŋ ˗bhaa ˈka. ˗Wa ˗kë ˈpö ˈö ˗an ˗bha ˈkɔdhi waa ˗zlanwokɔdhi ˈgüdhɛ ˗nu ˗kë ˈˈwowosü. (Tit. 2:3-5) ꞊Dɛɛ mɛn ˗nu ˈö ˈwo Zoova ˗dhɔkë ˗ni ˈgü wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka, ˗an ꞊vadhɛ ˈnën ˗tɔ dhoŋ ˗nu. (Ps. 68:11) ꞊Ii, kwa kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˈka, mɛn ꞊gban kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗kë ˈö zuʋ̈niidadhe ˗yö ˗kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü. Kwa dho ˗kɔ ˈö mɛn ˈö ˈdhö dho ˗a kë˗ ˈka, ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˗dhɛ ˈö yö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü.