1, 2. Mɛni he je nɛ nihi fuu nui munyuhi nɛ Yesu tu ɔ a sisi ɔ?

KE NƆ ko kɛ wɔ ngɛ munyu tue ɔ, wa ma nyɛ maa nu e gbi, nɛ wa ma nyɛ maa le po kaa e bua jɔ aloo e bua jɔɛ. Se loko wa maa nu nɔ́ nɛ e ngɛ dee ɔ sisi ɔ, e he hia nɛ waa le nɔ́ nɛ e ngɛ hlae maa tsɔɔ ɔ. (1 Korinto Bi 14:9) Yesu tu munyu kɛ tsɔɔ nimli akpehi abɔ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a je gbi mi. Se tsa pi mɛ tsuo nɛ a nu níhi nɛ Yesu de ɔ sisi. Enɛ ɔ he ɔ, Yesu de mɛ ke: “Nyɛ tsuo nyɛɛ bu mi tue saminya, konɛ nyɛɛ nu sisi.”—Marko 7:14.

² Mɛni he je nɛ ni ɔmɛ a kpɛti nihi fuu nyɛ we nɛ a le nɔ́ nɛ Yesu ngɛ hlae maa tsɔɔ ɔ? Ejakaa a ti ni komɛ hɛɛ juɛmi komɛ momo, nɛ ni komɛ hu hɛɛ we juɛmi kpakpa. Yesu de mɛ ke: “Tse nyɛ pee saminya kaa nyɛ kua Mawu mlaa a, konɛ nyɛɛ ye nyɛ blema tsɔɔmi ɔ nɔ!” (Marko 7:9) A pee we a juɛmi kaa a maa nu munyu nɛ Yesu ngɛ tue ɔ sisi. A sume kaa a ma gba kɛ je a blema tsɔɔmi ɔmɛ kɛ a susumi ɔmɛ a he. A nu munyuhi nɛ Yesu tu ɔ, se a nui sisi. (Kane Mateo 13:13-15.) Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ tsɔɔ kaa wa suɔ nɛ waa kase ní kɛ je Yesu munyu ɔmɛ a mi be tsuaa be?

3. Mɛni he je nɛ kaseli ɔmɛ nu munyuhi nɛ Yesu tu ɔ a sisi ɔ?

³ E sa nɛ waa pee wa ní kaa Yesu kaseli ɔmɛ konɛ waa ba wa he si. Yesu de mɛ ke: “Se nyɛɛ lɛɛ a gbaa nyɛ pɛ! Nyɛ hɛngmɛ ngɛ nɔ hyɛe, nɛ nyɛ tue ngɛ nɔ́ nue.” (Mateo 13:16) Mɛni he je nɛ Yesu kaseli ɔmɛ lɛɛ a nu munyuhi nɛ Yesu tu ɔ a sisi ɔ? Ejakaa a pee ní etɛ komɛ. Kekleekle ɔ, ke Yesu tu munyu ko nɛ a nui sisi ɔ, a biɔ lɛ konɛ e tsɔɔ mɛ sisi. (Mateo 13:36; Marko 7:17) Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, a suɔ kaa a maa kase ní kpahi kɛ piɛɛ níhi nɛ a le momo nɛ a kplɛɛ nɔ ɔ he. (Kane Mateo 13:11, 12.) Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, a suɔ kaa a kɛ níhi nɛ a kase ɔ ma tsu ní konɛ a kɛ ye bua ni kpahi hulɔ.—Mateo 13:51, 52.

4. Mɛni ní etɛ komɛ lɛ e he hia nɛ waa pee konɛ waa nu nɔ́ hetomi níhi nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ a sisi?

⁴ Kaa bɔ nɛ kaseli ɔmɛ pee ɔ, ke wa suɔ nɛ waa nu nɔ́ hetomi níhi nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ a sisi ɔ, e he hia nɛ wɔ hu waa pee ní etɛ komɛ. Kekleekle ɔ, e he hia nɛ wa ná be kɛ kane munyuhi nɛ Yesu tu ɔ, nɛ wa pue wa yi mi tɛ ngɛ he, nɛ wa hla níhi a mi, nɛ wa bi wa he sanehi nɛ sa. Lɔ ɔ ma ha nɛ wa ma ná nile. (Abɛ 2:4, 5) Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, e he hia nɛ waa le tsakpa nɛ ngɛ nile nɛ ɔ kɛ nɔ́ nɛ wa le momo ɔ a kpɛti, kɛ bɔ nɛ wa ma ná he se ha. Lɔ ɔ ma ha nɛ wa maa nu nɔ́ sisi. (Abɛ 2:2, 3) Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, e sa nɛ waa kɛ nɔ́ nɛ wa kase ɔ nɛ tsu ní. Lɔ ɔ ma ha nɛ wa ma ná juɛmi.—Abɛ 2:6, 7.

5. Mo ha nɔ́ hetomi nɔ́ ko kɛ tsɔɔ slɔɔto nɛ ngɛ nile, nɔ́ sisi numi, kɛ juɛmi a kpɛti.

⁵ Mɛni slɔɔto ngɛ nile, nɔ́ sisi numi, kɛ juɛmi a kpɛti? Wa ma nyɛ maa ngɔ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ kɛ tsɔɔ nya: Ngɔɔ lɛ kaa o daa si ngɛ lɔle blɔ ko mi nɛ lɔle ko ma. Kekleekle ɔ, nami nɛ o na kaa lɔle ko ma a tsɔɔ kaa o ngɛ nile. Ke o yɔse kaa ke o ji blɔ ɔ mi ɔ, lɔle ɔ maa fia mo ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa o nuɔ nɔ́ sisi! Ke o tu fo kɛ je lɔle blɔ ɔ mi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa o ngɛ juɛmi! Baiblo ɔ tsɔɔ kaa, e sa nɛ waa ‘ngɔ nile nitsɛnitsɛ ngɔ to saminya,’ ejakaa lɔ ɔ ma ha nɛ wa ma ná wami.—Abɛ 3:21, 22; 1 Timoteo 4:16.

6. Ke wa ngɛ nɔ́ hetomi ní kpaago nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ a he susue ɔ, mɛni sane bimi eywiɛ waa kɛ ma tsu ní? (Hyɛ  daka a mi.)

⁶ Wa ma susu nɔ́ hetomi ní kakaaka kpaago nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ a he ngɛ munyu nɛ ɔ nɛ wa ngɛ kasee ɔ, kɛ nɔ́ nɛ nyɛɛ enɛ ɔ se ɔ mi. Waa kɛ sane bimihi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ ma tsu ní: Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ sisi? (Lɔ ɔ ma ha nɛ wa ma ná nile.) Mɛni he je nɛ Yesu kɛ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ ɔ tsu ní ɔ? (Lɔ ɔ ma ha nɛ wa maa nu nɔ́ sisi.) Kɛ wa ma plɛ kɛ ngɔ munyu nɛ ɔ kɛ tsu ní ngɛ wa si himi mi nɛ wa kɛ ye bua ni kpahi hu ha kɛɛ? (Lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa ngɛ juɛmi.) Nyagbe ɔ, mɛni nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ Yehowa kɛ Yesu a he?

7. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ sinapi wu ɔ he nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ sisi?

⁷ Kane Mateo 13:31, 32. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ sinapi wu ɔ he nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ sisi? Sinapi wu ɔ daa  si kɛ ha Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nɛ wa fiɛɛɔ ɔ, kɛ Kristofohi asafo ɔ tsuo. Benɛ a je Kristofohi asafo ɔ sisi ngɛ jeha 33 mi ɔ, asafo ɔ klee we kulaa. E ngɛ kaa “wuhi nɛ a duɔ ɔ a kpɛti nyafii pe kulaa.” E kɛ we kulaa nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ ha nɛ nihi fuu ba asafo ɔ mi. Nihi fuu hyɛ we blɔ kaa nihi a he maa hiɛ ngɛ asafo ɔ mi mlamlaamla jã. (Kolose Bi 1:23) Yesu tsɔɔ kaa “lohwe pɛlitsɛmɛ baa nɛ a ba peeɔ tsu ngɛ e kɔni ɔmɛ a mi.” Enɛ ɔ tsɔɔ kaa benɛ nihi a he ngɛ hiɛe ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi ɔ, jã kɛ̃ nɛ nihi nɛ a hɛɛ tsui kpakpa a hu náa mumi mi niye ní, kɛ hɔ̃, kɛ he piɛ pomi ngɛ asafo ɔ mi.—Kɛ to Ezekiel 17:23 ɔ he.

8. Mɛni he je nɛ Yesu ngɔ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ sinapi wu ɔ he ɔ kɛ tsu ní ɔ?

⁸ Mɛni he je nɛ Yesu ngɔ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ ɔ kɛ tsu ní ɔ? Bɔ nɛ sinapi wu plɛɔ kɛ waa ha a ngɛ nyakpɛ. Enɛ ɔ he ɔ, Yesu ngɔ sinapi wu ɔ kɛ to bɔ nɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ yi ngɛ blie, nɛ e ngɛ nihi a he piɛ poe, nɛ nɔ́ ko nyɛ we nɛ e tsi nya a he. Kɛ je jeha 1914 ɔ kɛ ma nɛ ɔ, nihi babauu ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi bae. (Yesaya 60:22) Huɛ bɔmi gbagbanii ngɛ nihi nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ kɛ Yehowa a kpɛti. (Abɛ 2:7; Yesaya 32:1, 2) Nɔ ko be nyɛe maa tsi asafo ɔ nya kaa e ko a hɛ mi.—Yesaya 54:17.

9. (a) Mɛni wa ma nyɛ maa kase kɛ je nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ sinapi wu ɔ he ɔ mi? (b) Mɛni enɛ ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ Yehowa kɛ Yesu a he?

⁹ Mɛni wa ma nyɛ maa kase kɛ je  nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ sinapi wu ɔ he ɔ mi? Eko ɔ, Odasefohi fuu be he nɛ wa ngɛ ɔ, nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ hu yɛ nɔ kpakpa ko ngɛ lejɛ ɔ. Se e sa nɛ e hi wa juɛmi mi kaa nɔ́ ko nɔ́ ko be nyɛe maa tsi Matsɛ Yemi ɔ nya. Enɛ ɔ maa ye bua wɔ konɛ waa to wa tsui si. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ Nyɛminyumu Edwin Skinner ya India ngɛ jeha 1926 mi ɔ, Odasefohi bɔɔ ko pɛ nɛ a ngɛ lejɛ ɔ, nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ hu “he wa,” ejakaa nihi bui sane kpakpa a tue. Se e ya nɔ nɛ e fiɛɛ, nɛ e na kaa nɔ́ ko be nyɛe maa tsi Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ nya. Mwɔnɛ ɔ, Odasefohi nɛ a ngɛ India a hiɛ pe 37,000, nɛ nihi nɛ a ya jeha 2013 Kaimi ɔ hu hiɛ pe 108,000. Jeha nɛ Nyɛminyu Skinner ya India a, jamɛ a jeha a mi nɔuu nɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ je sisi ngɛ Zambia. Amlɔ nɛ ɔ, Odasefohi nɛ a ngɛ Zambia a a yibɔ hiɛ pe 170,000, nɛ nihi nɛ a ya jeha 2013 Kaimi ɔ hu a yibɔ ji 763,915. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa ke a hla nihi 18 ngɛ Zambia a, a kpɛti nɔ 1 ya Kaimi ɔ. Nɔ yami ba nitsɛnitsɛ!

10. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ masa a he ɔ sisi?

¹⁰ Kane Mateo 13:33. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ masa a he ɔ sisi? Nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ ɔ daa si kɛ ha Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ, kɛ bɔ nɛ e tsakeɔ nihi a je mi bami ha a. Kplolo ɔ “tsuo” daa si kɛ ha adesahi tsuo nɛ a ngɛ je kɛ wɛ ɔ. Kaa bɔ nɛ ma saa bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, jã kɛ̃ nɛ kɛ gu fiɛɛmi ní tsumi ɔ nɔ ɔ, Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ ngɛ gbɛe kɛ ngɛ fĩae. Ke sinapi wu ɔ ngɛ wae ɔ, nihi naa amlɔ nɔuu, se ke ma ngɛ sae ɔ, nihi nɛ kɛ a hɛngmɛ. Pee se loko a yɔseɔ.

11. Mɛni he je nɛ Yesu kɛ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ masa a he ɔ tsu ní ɔ?

¹¹ Mɛni he je Yesu kɛ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ ɔ tsu ní ɔ? Yesu tsɔɔ kaa Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ ma nyɛ maa su “je ɔ nyagbe he tɔɔ,” nɛ e ma nyɛ ma ha nɛ nihi fuu ma tsake a je mi bami. (Bɔfo Ɔmɛ A Ní Tsumi 1:8) Ke nihi ngɛ tsakemi nɛ ɔ pee ɔ, sisije ɔ, wa be lee. Nihi babauu ngɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ tue bue ngɛ je kɛ wɛ nɛ a ngɛ tsakemihi pee ngɛ a si himi mi.—Roma Bi 12:2; Efeso Bi 4:22, 23.

12, 13. Mo ha nɔ hyɛmi níhi nɛ tsɔɔ kaa fiɛɛmi ní tsumi ɔ yi ngɛ blie kaa bɔ nɛ e ji ngɛ masa nɛ a tu he munyu ngɛ nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi ɔ blɔ fa mi ɔ.

¹² Behi fuu ɔ, ke wa fiɛɛ sɛ gbi ɔ kɛ tsɔɔ nihi ɔ, jeha komɛ a se loko wa naa kaa e woɔ yiblii. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ jeha 1982 ɔ mi ɔ, Franz kɛ e yo Margit, nɛ a ngɛ sɔmɔe ngɛ Brazil Betel ɔ ya fiɛɛ ngɛ ma nyafii ko mi. A kɛ nihi fuu je Baiblo mi ní kasemi sisi. Yo ko kɛ e bimɛ eywiɛ hu piɛɛ he.  Jamɛ a be ɔ mi ɔ, yo ɔ binyumu nɔkɔtɔma a ye jeha 12 pɛ. E gboɔ zo wawɛɛ nitsɛ. Enɛ ɔ he ɔ, behi fuu ɔ, loko wa maa je ní kasemi ɔ sisi ɔ, e tuɔ fo ya laa. Pee se ɔ, a je Franz kɛ Margit kɛ ho he kpa ya, enɛ ɔ he ɔ, a kɛ yo ɔ kɛ e bimɛ ɔmɛ jɔɔ ní kasemi. Jeha 25 se ɔ, a kpale ya slaa jamɛ a ma nyafii ɔ. Benɛ a ya a, a ya na kaa a tsɔ asafo ngɛ lejɛ ɔ, nɛ fiɛɛli 69 sɔuu nɛ ngɛ asafo ɔ mi. A ngɛ daa blɔ gbali 13, nɛ a ma Matsɛ Yemi Asa ehe hu ha mɛ. Enɛ ɔ ha nɛ Franz kɛ Margit a bua jɔ wawɛɛ nitsɛ! Amlɔ nɛ ɔ, jokuɛ nyumuyo ɔ nɛ jinɛ e gboɔ zo ɔ lɛ ngɛ sɔmɔe kaa nikɔtɔmahi a kuu ɔ sanehi a he blɔ nya tolɔ! Kaa bɔ nɛ Yesu tsɔɔ kaa masa a pee ɔ, jã kɛ̃ nɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ gbɛ fĩa, nɛ e tsake nihi fuu a je mi bami.

¹³ Ngɛ ma komɛ a nɔ ɔ, nyɛmimɛ nyɛ we nɛ a fiɛɛɔ faa. Ngɛ ma nɛ ɔmɛ po a nɔ ɔ, Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ ngɛ nihi a je mi bami tsakee. Behi fuu ɔ, ke wa nu kaa sɛ gbi ɔ gbɛ fĩa ma nɛ ɔmɛ a nɔ ɔ, e peeɔ wɔ nyakpɛ wawɛɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ ya su Cuba ngɛ jeha 1910 mi, nɛ Nyɛminyumu Russell ya slaa Cuba ngɛ jeha 1913 ɔ mi. Se jamɛ a be ɔ mi ɔ, nihi bui sɛ gbi ɔ tue kpakpa. Se mɛni ngɛ nɔ yae ngɛ Cuba mwɔnɛ ɔ? Nihi nɛ a ngɛ sane kpakpa fiɛɛe ngɛ lejɛ ɔ a yibɔ hiɛ pe 96,000, nɛ nihi nɛ a ya jeha 2013 Kaimi ɔ a yibɔ ji 229,726. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa ke a hla nimli 48 ngɛ Cuba a, a kpɛti nɔ 1 ya Kaimi ɔ. Ngɛ ma komɛ lɛɛ a nɔ ɔ, a tsi we fiɛɛmi ní tsumi ɔ nya. Ngɛ lejɛ ɔmɛ po ɔ, eko ɔ, Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ ya su hehi nɛ Odasefohi nɛ a ngɛ ma a mi ɔ susuu we kaa a ma nyɛ ma ya fiɛɛ ngɛ lejɛ ɔmɛ. * (Hyɛ sisi ningma.)—Fiɛlɔ 8:7; 11:5.

14, 15. (a) Mɛni se wɔ nitsɛmɛ wa ma ná ngɛ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ masa a he ɔ mi? (b) Mɛni enɛ ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ Yehowa kɛ Yesu a he?

¹⁴ Kɛ wa ma plɛ kɛ ná masa a he nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ he se ha kɛɛ? Nihi ayɔhi abɔ ngɛ nɛ a nui Matsɛ Yemi ɔ sɛ gbi ɔ lolo. Se ke wa nu nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ sisi, nɛ wa susu he ɔ, wa maa na kaa e sɛ nɛ waa ye wa tsui ngɛ bɔ nɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ maa pee kɛ ya su a ngɔ ha a he. Yehowa ngɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ kudɔe. Se mɛni ji wa ní tsumi? Mawu Munyu ɔ de ke: “Du ní mɔtu kɛ gbɔkuɛ tsuo. O li a kpɛti nɔ́ nɛ maa ba; mɔtu nɔ́ ɔ jio, gbɔkuɛ nɔ́ ɔ jio. Enyɔ ɔmɛ tsuo maa hi jio, o li.” (Fiɛlɔ 11:6) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, be tsuaa be ɔ, ke wa ngɛ sɔlee ɔ, e sa nɛ wa kai nɛ wa bi Yehowa konɛ e jɔɔ fiɛɛmi ní tsumi ɔ nɔ, titli ɔ, ngɛ mahi nɛ a tsi fiɛɛmi ní tsumi ɔ nya ngɛ a nɔ ɔ.—Efeso Bi 6:18-20.

¹⁵ Jehanɛ se hu ɔ, ke wa nɛ kaa wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ ngɛ yiblii woe amlɔ nɔuu po ɔ, e sɛ nɛ wa kɔni mi nɛ wo nyu. E sɛ nɛ waa hao kulaa kaa ‘amlɔ nɛ ɔ, ní tsumi ɔ yɛ nɔ kpakpa ko.’ (Zakaria 4:10) Eko ɔ, nyagbenyagbe ɔ,  e maa wo yiblii nɛ́ wa juɛmi be he kpee.—La 40:5; Zakaria 4:7.

16. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ jua yelɔ ɔ, kɛ juetli nɛ a kɛ laa a he ɔ sisi?

¹⁶ Kane Mateo 13:44-46. Mɛni ji nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ jua yelɔ ɔ, kɛ juetli nɛ a kɛ laa a he ɔ sisi? Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, jua yeli komɛ hiaa blɔ kɛ yaa he tsitsaa nɛ a ya hlaa adiagba kpakpahi nɛ a heɔ. ‘Adiagba kake nɛ he jua wa’ nɛ ngɛ Yesu nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi ɔ daa si kɛ ha Matsɛ Yemi ɔ he anɔkuale ɔ nɛ he jua wa a. Jua yelɔ ɔ hu daa si kɛ ha nihi nɛ a hɛɛ tsui kpakpa, nɛ a hlaa anɔkuale ɔ se blɔ ɔ ngɛ he tsuaa he ɔ. Jua yelɔ ɔ suɔ kaa e maa jua nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ e ngɛ ɔ amlɔ nɔuu konɛ e nyɛ nɛ e he adiagba nɛ he jua wa a. Yesu ngɔ nɔ́ hetomi nɔ́ kpa ko hu kɛ tsu ní. E tsɔɔ kaa nyumu ko ya ngɛ ní tsue ngɛ ngmɔ ko mi nɛ e na juetli nɛ ‘a kɛ laa.’ Jua yelɔ ɔ lɛɛ e ngɛ juetli hlae, se nyumu nɛ ɔ lɛɛ, pi juetli nɛ e ngɛ hlae. Se benɛ nyumu ɔ na kaa juetli nɛ e na a he jua wa a, lɛ hu e ya jua “níhi tsuo nɛ e ngɛ ɔ” konɛ e nine nɛ su juetli ɔ nɔ.

17. Mɛni he je nɛ Yesu ngɔ nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ kɔɔ jua yelɔ ɔ, kɛ juetli nɛ a kɛ laa a he ɔ kɛ tsu ní ɔ?

¹⁷ Mɛni he je nɛ Yesu ngɔ nɔ́ hetomi ní enyɔ nɛ ɔmɛ kɛ tsu ní ɔ? Yesu tsɔɔ kaa nihi ma nyɛ maa gu blɔ slɔɔtoslɔɔtohi a nɔ kɛ na anɔkuale ɔ. Ni komɛ hlaa anɔkuale ɔ se blɔ, nɛ a kɛ níhi sãa afɔle loko a naa anɔkuale ɔ. Ni komɛ hu naa anɔkuale ɔ nɛ tsa pi kaa a ngɛ se blɔ hlae, mohu ɔ, nɔ ko lɛ e ya fiɛɛ kɛ ha mɛ. Ni enyɔ ɔmɛ nɛ Yesu kɛ tsu ní ngɛ e nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi ɔ tsuo na kaa nɔ́ nɛ a na a he jua wa. Enɛ ɔ he ɔ, a suɔ nɛ a ngɔ a ní nguanguahi kɛ sã afɔle konɛ a nine nɛ su nɔ.

18. (a) Mɛni se wa ma ná ngɛ nɔ́ hetomi ní enyɔ nɛ ɔmɛ a mi? (b) Mɛni enɛ ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ Yehowa kɛ Yesu a he?

¹⁸ Mɛni se wa ma ná ngɛ nɔ́ hetomi ní enyɔ nɛ ɔmɛ a mi? (Mateo 6:19-21) Mo bi o he ke: ‘Bɔ nɛ ni enyɔ nɛ ɔmɛ pee a ní ha a, anɛ imi hu i peeɔ ye ní jã ngɛ anɔkuale ɔ he lo? Anɛ i naa anɔkuale ɔ kaa juetli ko nɛ he jua wa lo? Anɛ i suɔ kaa ma ngɔ níhi kɛ sã afɔle konɛ ma na anɔkuale ɔ lo, aloo i haa nɛ daa ligbi si himi mi níhi jeɔ ye juɛmi kɛ jeɔ anɔkuale ɔ nɔ?’ (Mateo 6:22-24, 33; Luka 5:27, 28; Filipi Bi 3:8) Ke wa suɔ anɔkuale ɔ niinɛ ɔ, e sa nɛ waa je wa tsui mi nɛ waa ngɔ anɔkuale ɔ kɛ pee nɔ́ titli ngɛ wa si himi mi.

19. Mɛni he wa ma susu ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ enɛ ɔ se ɔ mi?

¹⁹ Nyɛ ha waa kɛ wa ní peepee nɛ tsɔɔ kaa wa bu nɔ́ hetomi ní nɛ ɔmɛ tue, nɛ wa nu sisi saminya. Mo kai kaa tsa pi nɔ́ hetomi ní ɔmɛ a sisi kɛkɛ nɛ e he hia kaa waa nu. E sa kaa waa kɛ níhi nɛ wa kase ngɛ nɔ́ hetomi ní nɛ ɔmɛ a mi ɔ hu nɛ tsu ní. Wa ma susu nɔ́ hetomi níhi etɛ a he ngɛ ní kasemi nɛ nyɛɛ enɛ ɔ se ɔ mi, konɛ waa hyɛ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ maa kase ngɛ a mi.