Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

Moo Po O He Piɛ Kɛ Je Sisimi Munyuhi A He

Moo Po O He Piɛ Kɛ Je Sisimi Munyuhi A He

 Mwɔnɛ ɔ, e yi kulaa kaa wa nine maa su amaniɛ bɔmi nɔ pe be ko nɛ be ɔ, nɛ amaniɛ bɔmi nɛ kɔɔ blɔ nɔ nɛ wa maa gu kɛ hi si slɔkee nɛ́ wa ná nɔmlɔ tso mi he wami hu piɛɛ he. Se ke o ngɛ níhi a mi hlae ɔ, e sa nɛ o hyɛ nɛ hi ngɛ sisimi munyuhi kaa nɔ́ nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a he:

 Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɛ COVID-19 hiɔ mi ɔ, United Nations kuu ɔ hɛ mi nyɛɛlɔ ɔ ngɔ kɔkɔ bɔmi kɛ ha ngɛ oslaa nɛ ngɛ sisi munyuhi nɛ pɔ he ɔ he. E de ke: “Hiɔ tsami he ga womi nɛ oslaahi ngɛ a he kɛ hiɔ tsami blɔ nya tomihi nɛ a guɔ nɔ kɛ sisiɔ nihi ɔ ngɛ hɛ mi yae wawɛɛ. O maa nu lakpa munyuhi fuu ngɛ tiivi kɛ radio ɔmɛ a nɔ. Nihi gbɛɛ akeake munyuhi kɛ fĩaa ngɛ Intanɛti ɔ nɔ. Nihi náa nihi nɛ a je he kpahi loo a ngɛ kuu kpahi a mi ɔ a he ninyɛ wawɛɛ, nɛ nɔ hɛ mi hyɛmi hu pɔ he.”

 E ji anɔkuale kaa sisimi munyuhi nɛ a tu ɔ pi nɔ́ ehe. Se kɛ̃ ɔ, Baiblo ɔ gba kɛ fɔ si kaa ngɛ wa be nɛ ɔ mi ɔ, “nimli yayamihi kɛ nɔ sisili maa hi a hɛ mi yae ngɛ yayami peemi mi wawɛɛ, nɛ a maa hi nihi sisie nɛ nihi hu maa hi mɛ sisie.” (2 Timoteo 3:1, 13) Mwɔnɛ ɔ, Intanɛti ɔ ha nɛ wa nine suɔ amaniɛ bɔmihi nɛ pi anɔkuale ɔ nɔ mlamlaamla, nɛ wɔ hu wa gbɛɔ amaniɛ bɔmi nɛ ɔmɛ kɛ fĩaa nɛ pi kaa wa je blɔ kaa wa maa gbɛ lakpa munyuhi kɛ fĩa. Wa peeɔ jã akɛnɛ wa susu kaa amaniɛ bɔmi ɔ ji anɔkuale ɔ he je. Enɛ ɔ he je ɔ, wa ma nyɛ maa na sisimi munyuhi fuu kɛ munyuhi fuu nɛ anɔkuale bɔɔ pɛ lɛ ngɛ mi ngɛ sɛ gbihi nɛ wa nine suɔ nɔ, Intanɛti nɔ huɛ bɔmi hehi nɛ waa kɛ tsuɔ ní, kɛ amaniɛ bɔmihi nɛ baa ngɛ wa kɔmpiuta klama amɛ a nɔ ɔ nɔ.

 Mɛni blɔ nɔ o maa gu kɛ po o he piɛ kɛ je sisimi munyu kɛ akeake munyuhi a he? Baiblo sisi tomi mlaa nɛ ɔmɛ ma nyɛ maa ye bua mo.

  •   Ko he nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ o maa na aloo o maa nu ɔ ye

     Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de: “Kuasia heɔ nɔ́ tsuaa nɔ́ yeɔ. Ní lelɔ lɛɛ e le e nane nya hyɛmi.”​—Abɛ 14:15.

     Ke wa hyɛ we nɛ hi ɔ, e be yee kaa a maa sisi wɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nihi ngɔɔ fonihi nɛ a ngma munyu kpiti komɛ kɛ piɛɛ he, aloo video kpitihi kɛ fɔɔ Intanɛti ɔ nɔ, titli ɔ, ngɛ Intanɛti nɔ huɛ bɔmi hehi. Behi fuu ɔ, a peeɔ ní nɛ ɔmɛ konɛ a kɛ wo nɔ nya mwɔ. Be komɛ ɔ, ke nihi tsɛ nɔ ko munyu se ɔ, a siɔ nɔ́ nɛ nɔ ɔ de kɛ sɛ hlami aloo nɔ́ nɛ e de kɛ tsa nɔ ɔ, enɛ ɔ haa nɛ sisi numi nɛ ngɛ munyu ɔ mi ɔ tsakeɔ. Ni komɛ po nyɛ nɛ a ngɔɔ nihi a hɛ mi loo a gbi kɛ peeɔ video komɛ nɛ a ngɛ nɔ́ ko dee aloo a ngɛ nɔ́ ko pee, be mi nɛ pi jã nɛ e ngɛ.

     “Sisimi munyuhi fuu nɛ níhi a mi hlali na ngɛ Intanɛti nɔ huɛ bɔmi hehi nɔ ɔ kɔɔ fonihi kɛ videohi nɛ nihi kɛ fɔɔ hehi nɛ ɔmɛ be mi nɛ a kɛ nɔ́ tutuutu nɛ foni ɔ loo video ɔ tsɔɔ ɔ piɛɛ we he ɔ he, kaa bɔ nɛ nihi nɛ a ngɔɔ munyu komɛ kɛ fɔɔ Intanɛti ɔ nɔ konɛ a kɛ wo nɔ nyɛ mwɔ ɔ peeɔ ɔ.”​—Axios Media.

     Mo bi o he ke: ‘Anɛ munyu nɛ́ e ngɛ amaniɛ bɔmi ɔ mi ɔ ji anɔkuale aloo munyu nɛ a kɛ maa wo nɔ nya mwɔ kɛkɛ?’

  •   Mo susu he nɛ amaniɛ bɔmi ɔ je, kɛ nɔ́ nɛ́ he munyu nɛ e ngɛ tue ɔ he

     Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de: “Nyɛ ná níhi tsuo a nɔ mi mami.”​—1 Tɛsalonika Bi 5:21.

     Loko o ma he amaniɛ bɔmi ko maa ye aloo o kɛ maa mane nɔ kpa ko ɔ, moo hyɛ saminya kaa e ji anɔkuale lo, ke e ji amaniɛ bɔmi nɛ nihi fuu nu he aloo e ji nɔ́ nɛ amaniɛ bɔmi hehi tu he munyu si abɔ po. Mɛni blɔ nɔ o maa gu kɛ pee jã?

     Mo susu he nɛ o hyɛ ke ji o ma nyɛ ma he nɔ nɛ amaniɛ bɔmi ɔ je e ngɔ aloo he nɛ amaniɛ bɔmi ɔ je ɔ maa ye lo. Amaniɛ bɔmi hehi kɛ blɔ nya tomi kpahi ma nyɛ maa tu sane ko he munyu ngɛ blɔ nɛ e ma fĩ nɔ́ nɛ mɛɛ a bua jɔ he aloo a susumi ngɛ́ ma kudɔmi sane ko he ɔ se ɔ se. Moo ngɔ nɔ́ nɛ o na ngɛ amaniɛ bɔmi ní tsumi he ko nɔ ɔ kɛ to nɔ́ nɛ amaniɛ bɔmi he kpahi de ɔ he. Be komɛ ɔ, wa huɛmɛ ma nyɛ maa ngɔ lakpa munyu ko kɛ mane wɔ kɛ gu email aloo Intanɛti nɔ huɛ bɔmi he ko nɔ nɛ́ pi nɛ a je blɔ kaa a maa mane wɔ munyu ko nɛ be mi. Enɛ ɔ he ɔ, loko o ma he amaniɛ bɔmi ko maa ye ɔ, e sa nɛ o hyɛ he tutuutu nɛ e je ɔ kekle.

     Moo hyɛ kaa nɔ́ nɛ ngɛ amaniɛ bɔmi ɔ mi ɔ ji nɔ́ ehe nɛ e da hulɔ. Mo hla be (jeha, nyɔhiɔ kɛ ligbi) nɛ́ sane ɔ ya nɔ, nɛ́ o hla anɔkualehi nɛ nɔ mi mami ngɛ he kɛ odase nitsɛnitsɛ nɛ fĩɔ nɔ́ nɛ amaniɛ bɔmi ɔ tu he munyu ɔ se. Moo hyɛ saminya titli ɔ, ke a po sane ko nɛ́ e be tɛ̃ɛ ɔ kuku tsɔ aloo ke a tu amaniɛ bɔmi ɔ he munyu ngɛ blɔ nɛ ma ha nɛ nihi nɛ a pee a ní ngɛ blɔ ko nɔ aloo a ná he numi ko ɔ nɔ.

     “E sa nɛ o hyɛ kaa amaniɛ bɔmi nɛ o nine su nɔ ɔ ji anɔkuale, nɛ jã peemi he hia kaa bɔ nɛ dɛ fɔmi be fɛɛ be hu he hia a.”​—Sridhar Dharmapuri, a Senior Food Safety and Nutrition Officer for the U.N.

     Mo bi o he ke: ‘Anɛ nɔ ko susumi nɛ amaniɛ bɔmi ɔ ngɛ he munyu tue kaa e ji anɔkuale munyu aloo e ngɛ sane ɔ fã kake pɛ he munyu tue?’

  •   Mo ha nɛ anɔkuale ɔ nɛ kudɔ mo, se pi níhi nɛ o bua jɔ a he

     Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de: “Nɔ nɛ heɔ e he yeɔ ɔ, kuasia ji lɛ.”​—Abɛ 28:26.

     E pɔɔ lɛ bami kaa wa heɔ amaniɛ bɔmi nɛ fĩɔ nɔ́ nɛ wa bua jɔ he kaa wa maa nu ɔ se ɔ. Intanɛti ní tsumi hehi daa níhi nɛ o bua jɔ a he aloo níhi nɛ o hlá hyɛ ngɛ Intanɛti ɔ nɔ be ko nɛ be ɔ nɔ kɛ maneɔ mo amaniɛ bɔmi. Se kɛ̃ ɔ, behi fuu ɔ, nɔ́ nɛ wa suɔ nɛ waa nu ɔ pi lɔ ɔ ji nɔ́ nɛ e he hia nɛ waa nu.

     “Nihi bɔɔ mɔde nɛ a susuɔ níhi a he saminya, nɛ a jeɔ a susumi kpo ngɛ blɔ nɛ ma plɛ nɔ yi mi ɔ nɔ, se behi fuu ɔ, níhi nɛ wa ngɛ blɔ hyɛe, níhi nɛ wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ nɔ, níhi nɛ wa yeɔ he gbeye kɛ níhi nɛ haa nɛ wa nɔ gbãgbã tee ɔ haa nɛ wa kplɛɛɔ ní komɛ a nɔ kaa a ji anɔkuale ke e fĩ nɔ́ nɛ wa suɔ kaa wa ma he ye ɔ se.”​—Peter Ditto, social psychologist.

     Mo bi o he ke: ‘Anɛ i he amaniɛ bɔmi nɛ ɔ ye akɛnɛ e ji nɔ́ nɛ i suɔ kaa ma nu ɔ he je lo?’

  •   Mo kpa amaniɛ bɔmihi nɛ a pi anɔkuale ɔ gbɛmi kɛ fĩa

     Nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de: “Koo gbɛ lakpa munyu kɛ fĩa.”​—2 Mose 23:1.

     Mo kai kaa amaniɛ bɔmihi nɛ o kɛ haa nihi ɔ, ngɛ he wami nɛ́ e ma nyɛ ma ná a susumi kɛ a ní peepeehi a nɔ he wami. Ke o kɛ amaniɛ bɔmi ko mane nɔ ko be mi nɛ pi nɛ o je blɔ kaa o maa mane lɛ amaniɛ bɔmi nɛ e pi anɔkuale po ɔ, nɔ́ nɛ maa je mi kɛ ba a ma nyɛ maa ye nɔ awi.

     “Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa nɛ e sa nɛ o pee ji kaa, e sa nɛ o ná tsui, nɛ o mlɛ nɛ o bi o he ke, ʻAnɛ i ngɛ nɔ mi mami ngɛ amaniɛ bɔmi nɛ ɔ mi wawɛɛ nɛ́ e sa nɛ ma kɛ mane loo ma de ni kpahi lo?’ Ke nɔ fɛɛ nɔ peeɔ jã a, wa maa na kaa lakpa munyuhi nɛ nihi gbɛɔ kɛ fĩaa ngɛ Intanɛti ɔ nɔ ɔ nɔ ma gbɔ kulaa.”​—Peter Adams, a senior vice president of the News Literacy Project.

     Mo bi o he ke: ‘Anɛ i kɛ amaniɛ bɔmi nɛ ɔ ngɛ manee akɛnɛ i he ye kaa e ji anɔkuale ɔ lo?’