Agbia ngbii bi gupai nga ka aboro ambunga vugundö ya, rogo gu garã nga 2030, bange agu aboro nika kpi rogo garã ni basasa be gundö, i nika du nga 8,000,000. Na i nape gupai nga ti digido ue-bawe-na-sa kama agarã, aboro nika kpi nga 1,000,000,000 be vugundö.

Anga kina agu aboro navugundö sa nakpi be he te. Gi kpio re nakoda agume agu aboro navugundö akoda, mbiko si naimisa yo aimisa na kini ba zingo marã tiyo na kodihe a na agu aboro nga 600,000 avungo gundö ya nakpi tigayo be gbida ngime gundö ho kura aboro avuhe ni patiyo. Gipai re nabi aboro dũ bambiko i dunduko si aida i ningere angerafuo tiyo ho kaza aziyo ni.

Anga si wa gu kaza nati kurii aboro si kini idi amunganga gbata ziga tipaha niipo te, zigaha kina ti ni, na aboro ima inoho. Munganga sa du rimori nga Margaret Chan, nangerakurii gu riigbu nga World Health Organization, ape gupai nga: “Gu kaza gundö du rogo zegino dunduko, kina aboro naye na ni, na ka aboro gbiati abazogo mangi bakere ome, i nanyasa anyasa riipaha.”

Gu ome zegino amangaha tipa ka nyasa riipa gipai re ima kio. Natona rogo Buza 2012, aringara wa 175 ada kuti agu adia ndue rengbe ka nyasariipa vugundö. * Ono tie, gu kura aringara du na bakere ome aidanga aboro nyasiriipa gi kaza re te. Rogo agarã dunduko, agu aba nambakada gundö namangasunge na abirioni adorari tipa ka takapandehe wa ka i ba nyemuhe ti kura aboro, gbe adee na paranga aboro rogo agu aringara nasona kindi. Wa gundö naima zio baha ti agu aboro bangeyo naima susa birioni sa, gure nayugo gupai nga bange agu aboro nika kpi behe nikaa kio kina ku mbatayo. Agu aboro navuhe awere ka i ambungaha ya, dunguyo nika kpi rogo agu agarã nika ye ku mbatayo.

Agu apai nasa gupai nga ka aboro mbunga vugundö ya nga takapandehe na wai si azibaha ti aboro. Gere nga gupai naadu tipa Naoko. Ri atona vugundö mburi tooni. Pa asada ri ka vuhe wai i atakapandehe rogo aterevizioni asa ri ri nibi tiri nga ri ima du na bakere inohe. Wa ri avura bi gupai nga avunguri akpi be gu kaza naye be vugundö, ri aambunga vuhe te, zavura ho ri asonosa awiiri ue ni. Ri ape gupai nga: “Mi aabaka bangire nga gu kaza naye be vugundö nika zio re, na awire nika woka be ngime gundö, wa si avura duwo, mi avuhe kindi. Mi aberẽhe nga mi ambunga vuhe te.”

Ono wa si avura duwo, Naoko aima mbu vugundö. Gu he naaundo badungu amirioni aboro i mbu vugundö si naundo ri a tipa ri mbuhe. Ginihe du ngaha? Ani nahõpai bero mo gedi gu kekeapai ngbefuo gere.