Murowe mpantta wa sirimuhina

Murowe mpantta wa myaha sirimuhina

Moolumo Ootthokiheriwa

A B D E F G H I K L M N O P S T W Y Z

A

  • Afarisi.

    Etiini ya ayuda ya eseekulu yoopacerya N.K.O, yeeyo yaasuweliwe vanceene. Awo khahiyo yaari osuulu wa anamukuttho, masi yaanitepa ovarexexa nlamulo ohela muhina sooruma sootepa oyeva sa nlamulo nlo. Nave, yaanithokorerya soolema ntoko nlamulo. (Mat 23:23) Awo khiyaaphavela makhalelo otheene a akeruku, ni yaari makhulupale ohoolo wa atthu okhala wira yaanisuwela nlamulo ni soolema. (Mat 23:2-6) Nave-tho, yiirela mpantta eSineedrio. Ikwaha sinceene yaanimunyokha Yesu, maana Yesu khaatthara nlamulo na esaabadu, soolema, ni aakhala ni anatampi ni alipa-ooliviha mpoosito. Akina yaahikhala awiixutti awe, omuhela muhina Saulo a oTarso.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mit 26:5.

  • Akhaya.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, yaari eprovinsia ya aroma, yaaphwanyaneya osuuli wa oGresia. Ekapitaali aya yaihaniwa Korinto. Akhaya aahela muhina muttetthe wotheene wa oPeloponeso ni muttetthe waakhala eriyari ya oGresia.—Mit 18:12.

  • Altaari.

    Opuro woottukhuwa aahiiso epalku yaapakiwa ni etthaya, miyala, maluku oowuukeliwa, aahiiso matera yaaviriheliwa elaata wira sipahiweke mikuttho wala erupani wira okokhoreliweke Muluku. Ekwaartu yoopacerya ya eheema ni ya etemplo, aahikhala “altaari a eweero” mwaamukhaani wira epahiweke erupani. Altaari owo, aari a matera yaaviriheliwe eweero. “Altaari a ekoopiri” muulupale waapahiwa mikuttho, aakhala ota, vaniyateni wa etemplo. Nave yaahikhala altaari akina yaarumeeliwa wira akokhoreliweke amuluku eethiru.—Okh 39:38, 39; 1 Ma 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Mit 17:23.

  • Amen.

    “Wiireye siiso”, aahiiso “ti siiso”. Nuulumo nla ninkhuma nuulumo na eheeberi noowi ʼamán, nenlo nintaphulela “okhala oororomeleya”. Nuulumo noowi “amen”, naarumeeliwa okathi atthu yaapaka aya nivarihano, nivekelo, aahiiso etukumento. Eliivuru ya Wiisuupulula, ninnirumeeliwa nuulumo nla ohimmwaka Yesu.—Otu 27:26; 1 Wa 16:36; aRo 1:25; Wiis 3:14.

  • Aramaiko.

    Ti nttaava ninlikana vanceene ni eheeberi, enimurumeela alfapeeto mmosa-ru. Opacerya wene, naalavuliwa ni atthu a nloko na Aramewu, masi muhoolo mwaya naahikhala nttaava naalavuliwa ni atthu anceene ni ale yaamweetta nakoso, ilapo sotheene saalamuleliwa ni asiiria ni ababiloonia. Nave ti nttaava naalavuliwa ilapo saalamuleliwa ni omwene wa oPersia. (Éz 4:7) Ipantta sikina sa eliivuru ya Ézira, Yeremiya, ni Daniyeli, saalempwale ni nttaava na aramaiko. Moolumo makina a nttaava na aramaiko annirumeeliwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau.—Éz 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mar 14:36; Mit 9:36.

  • Areopago.

    Naari nipuro noottukhuwa ni noorakama naakhala wAthena, onorti wa Akropoli. Nave naari nsina na etripunaale yaathukumana opuro yoowo. Ale yaatthara soowiixuttiha sa maSitoiko ni Epikuro, yaahimuroiha Paulo wAreopago wira otthokiherye itthu aakupali awe.—Mit 17:19.

  • Asaduki.

    Etiini ya ayuda yaasuweliwa vanceene. Atthu yiirela mpantta etiini eyo, yaari oothaaciri ni a imusi soovuwa, vamosa ni anamukuttho, yaakhapelela miteko sinceene mutemplo. Awo yaanikhootta soolema sinceene ni sookupali sikina sa afarisi. Nto, khiyaakupali wira alipa-ookhwa anoohihimuxiwa aahiiso wira malaikha aakhala. Nave yaaninvaanyiha Yesu.—Mat 16:1; Mit 23:8.

  • Asamariya.

    Opacerya wene, nuulumo nla anihimmwa aisarayeli a omwene wa onorti wa mahimo muloko. Masi nuumala asiiriya owerya muttetthe wa oSamariya mwaakha wa 740 O.K.O. nuulumo nna naanaahimya-tho atthu yaaruuhiwe ni asiiriya. Okathi Yesu aari awe valaponi, nuulumo nla khinaahimya paahi atthu a nikhuli aahiiso elapo emosa, masi okhala wene naahimya atthu yaale yaari a etiini yaakhala waattamela oSikhemi ni oSamariya wa khalai. Ale yaatthara etiini eyo, sookupali saya saanivirikana vanceene ni ale yaatthara etiini ya ayuda.—Yoh 8:48.

  • Aselgéia.

    —Nwehe MWEETTELO WOOHILOKA ONOONIHERYA OHUULIWA MURU.

  • Asia.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, enihim­mwa eprovinsia ya oRoma, yeeyo olelo-va, enihela muhina mittetthe sa mpantta wa onikela nsuwa wa oTurquia, ni isisiro sikina, ntoko esisiro ya oSamo ni ya oPatmo. Ekapitaale aya yaari epooma ya wEefeso.—Mit 20:16; Wiis 1:4.

  • Atthu yaamutthara Herodi.

    Nave, yaanisuweliwa okhala atthu a Herodi. Yaari atthu yaakiherya elapo ni yaakhaliherya myaha sa ipoliitika sa Herodi, okathi aalamulela awe oRoma. Woonasa wene, asaduki akina yaaniirela mpantta ekrupu eyo. Atthu a Herodi yaahitakaahana ni afarisi, ananvirikanya Yesu.—Mar 3:6.

B

  • Bayaali.

    Onihimmwa muluku mukanaani, aasuweliwa okhala mwaneene erimu, ni aakumiherya epula, ni oruwerya. Nave-tho, nsina noowi “Bayaali” naanirumeeliwa ahimmwaka amuluku a muttetthe ole, yaawo yahaarina efaita yinceene. Nuulumo nna na eheeberi nintaphulela “Mwaneene; Pwiya”.—1 Ma 18:21; aRo 11:4.

  • Belizebuli.

    Nsina nniihaneliwa Satana, yoowo ori mpewe, aahiiso namalamulela a malaikha ootakhala. Woonasa wene, ninkhuma nsina noowi Bayaali-zebubi, muluku eethiru, yoowo aakokhoreliwa ni afilisti, wEkironi.—2 Ma 1:3; Mat 12:24.

D

  • Diabo.

    Nla ti nsina Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sininvaha aya Satana. Nsina nlo nintaphulela “Mulipa-oowootherya”. Satana aahivahiwa nsina na Diabo, mwaha woowi owo ti mukhulupale ni mulipa-oowootherya muulupale, yoowo onimuhimyana itthu soowoothiwa Yehova, onivirikanya nuulumo nooloka na Yehova, ni nsina noowaarya Yehova.—Mat 4:1; Yoh 8:44; Wiis 12:9.

E

  • Eferemento.

    Etthu enitakaaheriwa ni otthu wooweetheiwa aahiiso soowurya wira sipuhuwe. Ikwaha sinceene onihimmwa otthu vakhaani wooweetheiwa, opuhunwe mwaha wooheliwa eferemento. Nave, ikwaha sinceene Biibiliya onnirumeela mwa nthoonyeryo ophavelaka ohimya etampi ni ohononeya. Nave-tho, ennirumeeliwa ohimmwaka wunnuwa ohinooneya ni onimwareela ipantta sotheene.—Okh 12:20; Mat 13:33; aGa 5:9.

  • Efesta ya Iphaawu Soohiheliwa Eferemento.

    Yaari efesta yoopacerya ya ifesta tthaaru aisarayeli yaapaka aya khula mwaakha. Eyo yaapacerya nihiku 15 na nisani, nuumala Paasikha, mapakha mahiku 7. Sahaana okhuuriwa paahi iphaawu soohiheliwa efermento, yuupuweleliwaka okhuma wa aisarayeli wExiitu.—Okh 23:15; Mar 14:1.

  • Ekanyeryo.

    Yaari etthu yaarumeeliwa wira osuwanyeihiwe (okhala wene itthu saapakiwa ni oloko aahiiso eseera) mwaneene, yooniheriwe wira etthu eyo ti yeekeekhai aahiiso wooniherya nivarihano, ntoko ekarimpu. Ikanyero sa khalai saapakiwa ni itthu soolipa (nluku, eyuuma aahiiso matera). Ikanyeryo iyo saanilempwa ni ileetera aahiiso idesenyo saarukunuxiwa ilepeliwo saya. Ekanyeryo ennirumeeliwa mwa nthoonyeryo wira yooniheriwe wira etthu elempwale ti yeekeekhai, aahiiso yookhalana mwaneene, wala eroovithiwa aahiiso esiiri.—Mat 27:66; Yoh 6:27; aEef 1:13; Wiis 5:1; 9:4.

  • Ekereku; Mukereku.

    Nttaava ninlavuliwa ni atthu a oGresia. Nave, anihimmwa atthu a oGresia aahiiso yaale emusi aya ekhumme wuuwu. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sinnirumeela nuulumo nna mwa inamuna sinceene, saahimyaka atthu otheene ahikhanle ayuda, wala ale yaatthara makhalelo a akereku ni yaalavula nttaava nenno.—Yow 3:6; Yoh 12:20.

  • Ekoovato.

    Mphimo woowookololowa, orakama waya onaattamela okhuma ekookhino mpakha oponta wa ekatha ya eriyari. Ikwaha sinceene, aisarayeli yaarumeela ekoovato yaarina etthu yoowiiraka isentiimeturu 44.5, masi yaanirumeela-tho ekoovato yoorakama vakhaani, yaarina etthu yoowiiraka isentiimeturu 51.8.—Map 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Wiis 21:17.

  • Ekortiina.

    Yaari ekuwo yooxoriwa saana ni yaarina ilatarato sa makerubi, yeeyo yaavalaanya Nipuro Noowaarya ni Nipuro Noowaaryexa, na eheema ni etemplo.—Okh 26:31; 2 Wa 3:14; Mat 27:51; aHe 9:3.

  • Emana.

    Eyoolya yaalya aya aisarayeli okathi yaavirinhe aya iyaakha 40 ari ene moothakoni. Yehova taakumihenrye yoolya eyo. Eyo yaanikhumelela vatthayani mwa mwiiriirya khula nihiku, voosiisu. Khiyaakhumelela paahi nihiku na saabadu. Ekwaha yoopacerya aisarayeli yaawenhe aya, yaahihimya wira: “Exeeni ela?” aahiiso ni nttaava na eheeberi: “man huʼ?” (Okh 16:13-15, 35) Nave-tho, Yesu aahirumeela emana mwa nthoonyeryo.—Yoh 6:49, 50.

  • Epantte ya namuloko.

    Aahiiso, ipursento 10, saavahiwa wala saaliviwa mpoosito, vanceenexa wira sivareliwe muteko wa Muluku. (Mal 3:10; Otu 26:12; Mat 23:23; aHe 7:5) Okathi atthu yeettela aya Nlamulo na Moise, khula mwaakha, alevi yaanikhaliheriwa evahiwaka epantte ya namuloko ya itthu mutthu aahepha awe, ni epantte ya namuloko ya inama saatotholiwe. Vano alevi yaanaakhaliherya anamukuttho a emusi ya Aroni, yaavahaka epantte ya namuloko ya epantte ya namuloko yaakhela aya. Saahikhala-tho ipantte sikina sa namuloko saavekeliwa. Masi olelo-va, makristau khanivekeliwa ovaha epantte ya namuloko.

  • Eparayiisu.

    Eparkhi yooreera aahiiso enlikana ni exarti. Eparayiisu yoopacerya yaari wEedeni, yeeyo Yehova ampakenle awe mulopwana ni muthiyana oopacerya. Okathi aalavunle awe ni nakirime ole aakhomeliwe vamwirini va nihaaxeryo vakhiviru vawe, Yesu aahimooniherya wira elapo enrowa okhala eparayiisu. Eliivuru ya 2 aKorinto 12:4, nuulumo nlo nnihimya eparayiisu ya nthoonyeryo. Nto Wiisuupulula 2:7, enihimya eparayiisu ya wiirimu.—Nsi 4:13; Luk 23:43.

  • Ephiro.

    Biibiliya onnirumeela nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ohimyaka mweettelo oneemereriwa aahiiso ohineemereriwa ni Yehova. Ale yaamutthara Yesu Kristu yaanihimmwa okhala “ephiro”, eyo piiyo, makhalelo aya yooniherya wira omwaamini Yesu Kristu ni otthara ntakiheryo nawe, ti yaari etthu yuulupalexa mookumini mwaya.—Mit 19:9.

  • Eprofesia.

    Ehapari enikhuma wa Muluku. Pooti okhala osuwelihiwa wa etthu Muluku eniphavela awe aahiiso olaleiwa waya. Eprofesia pooti okhala etthu eniixuttiha mweettelo wooreera, ekhumaka wa Muluku, pooti okhala yooruma ya Muluku aahiiso maphukelo awe. Nave pooti okhala moolumo a etthu enrowa wiiraneya.—Mat 13:14; 2 Pe 1:20, 21.

  • Eroolu.

    Yaari etthu yaalikana ni epaphelo yoorakama yeeyo yaapakiwa ni esapala aahiiso epapiro. Eyo yaanilempwa mpantta mmosa, ni yaavitikeeleliwa vakoponi. Biibiliya aanilempwa ni okopiyariwa murooluni, okhala wira ti siiso saakhala aya iliivuru okathi ole aalempwa awe Biibiliya.—Luk 4:17-20; 2 Ti 4:13.

  • Erupani.

    Epwanyaasi aahiiso esenya yoowuuma (manlela) a inamuna soovirikana sa miri siniihaniwa Boswellia. Okathi yaapahiwa aya erupani, yaaninkhela saana. Nto yaari etthu emosa yaarina efaita yuulupale, yeeyo yaarumeeliwa muheemani ni mutemplo. Okathi atthu yaavaha aya ipyo, yaanivaha-tho erupani. Nave, erupani yaaniheliwa opuro yaapwehiwa iphaawu saavahiwa Muluku, eyo piiyo, nipuro noowaarya.—Okh 30:34-36; Ona 2:1; 24:7; Mat 2:11.

  • Esaabadu.

    Nuulumo na eheeberi nintaphulela “ophumurya; omala”. Naari nihiku na neethanu nenli na esumana ya ayuda (okhuma Namathanu okathi nsuwa naakela aya mpakha okela nsuwa wa eSaabadu). Ifesta sikina sa mwaakha, ntoko iye sa mwaakha wa neethanu nenli ni wa namiloko mithanu, saaniihaniwa-tho esaabadu. Nihiku na esaabadu, khuuvo aavara muteko. Anamukuttho paahi ti yaavara muteko mutemplo. Iyaakha seiye saari esaabadu, etthaya khiyaalimmwa, nave aheeberi khiyaamukhanyererya mukhwaaya oliva etthu aakomphe awe. Nlamulo na Moise, itthu saavekeliwa mwaha wa esaabadu saari sookhalela, masi vakhaani-vakhaani, ahooleli a itiini yaahincererya sooruma sikina. Tivonto, mahiku Yesu aari awe mulaponi, sooruma iyo atthu saanaavila weettela.—Okh 20:8; Mot 25:4; Luk 13:14-16; aKol 2:16.

  • Esaalimo.

    Nsipo noomuttottopela Muluku. Isaalimo saaniipiwa otthariwaka muusika ni saaniipiwa ni atthu yaamukokhorela Muluku, ohela muhina okathi aakokhoreliwa awe Yehova Muluku mutemplo mwawe, oYerusalemu.—Luk 20:42; Mit 13:33; Yak 5:13.

  • Esiiri ya Muluku.

    Mpantta wa yoolakela ya Muluku, enikhuma wa Muluku yoowo, eniipithihiwa ni Muluku mpakha okathi othanlale awe, ni onaasuweliha paahi ale oniphavela awe waasuweliha.—Mar 4:11; aKol 1:26.

  • Etalento.

    Waari mphimo muulupalexa wa eheeberi, ni yaari esisapo yuulupalexa ya musurukhu. Yaalemela ikiilo 34.2. Etalento ya ekereku yaari yaamukhaani, yaalemela ikiilo 20.4.—1 Wa 22:14; Mat 18:24.

  • Etampa ya waataana.

    Etampa ya nivuku na nivarihano, vaavo namukuttho muulupale aatathela awe ephome ya soovaha sa oleveleliwa itampi Nihiku na Oleveleliwa Itampi. Nuulumo na eheeberi nikumihiwe aya, nintaphulela “okhuneela (etampi)” aahiiso “ottipiha (etampi)”. Etampa eyo yaapakiwe ni eweero yoolipa, yaarina makerubi manli. Khula kerubi aari mpantta mmosa. Ikwaha sikina ennihimmwa okhala etampa paahi.—Okh 25:17-22; 1 Wa 28:11; aHe 9:5.

  • Etemplo.

    Empa yaari oYerusalemu, yeeyo yaaranttenle eheema, ntoko nipuro aisarayeli yaamukokhorela aya Muluku. Etemplo yoopacerya yaatekiwe ni Salomoni ni yaapwexiwe ni ababilonia. Ya nenli, yatekiwe ni Zorobabeli, nuumala ohokolowa weepotthani oBabilonia. Muhoolo mwaya, yaahitthikela otekiwa ni Herodi Muulupale. Ikwaha sikina, eniihaniwa “empa ya Yehova”.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1 Wa 29:1; 2 Wa 2:4; Mat 24:1.

  • Etenaario.

    Musurukhu maluku ene wa eparatha wa oRoma, waalemela etthu yoowiiraka ikarama 3.85, ni mpantta mmosa waarina elatarato ya Seesari. Waari musurukhu waaliviwa mutthu aavara muteko nihiku nimosa, nave ti musurukhu waalivaniwa “mpoosito”, aroma yaavekela aya ayuda.—Mat 22:17; Luk 20:24.

  • Eufrate.

    Muro woorakama ni muulupalexa ori osuuli wa Asia, ni waari mmosa wa miro miili suulupale sa oMesopotamia. Nave onniromoliwa ekwaha yoopacerya eliivuru ya Maphattuwelo 2:14, ntoko mmosa a miro 4 sa wEedeni. Waari mukano wa onorti elapo yaathanleliwe nloko na Isarayeli.—Map 15:18; Wiis 9:14; 16:12.

  • Exariya.

    MBiibiliyani, exariya ti etthu yookhalela moovarihana ni ele Muluku enihimya awe okhala yooloka ni yoohiloka.—Map 15:6; Otu 6:25; So 2:3; Mat 6:33.

  • Exuuku.

    Mwiri waakuxiwa mmakhatani mwa mutthu, yoowo aatthukweleliwa miritti iponta soopiili, aahiiso mwiri waatthukweleliwa muxikoni mwa inama piili saalimaniwa mmatta (okhala wene inyompe) wira sipuruleke ixaruwa wala ikarinya. Ikwaha sinceene yaanirumeeliwa exuuku wira siteexiwe miritti soolemela. Tivonto, exuuku yaarumeeliwa mwa nthoonyeryo ophavelaka ohimmwa opakiwa epottha aahiiso omwiiwelela mutthu voohinlaseya, ohaaxiwa ni ohaawa. Okumihiwa aahiiso wuntiwa exuuku, waathoonyerya otaphuliwa okhala epottha ni ohiya opuheriwa.—Ona 26:13; Mat 11:29, 30.

F

  • Farawo.

    Nsina naavahiwa mamwene a wExiitu. MBiibiliyani anniromoliwa mafarawo mathanu (Sisakhi, So, Tiraka, Neko, ni Hofra), masi akina khaniromoliwa, waahela muhina ale yaalamulela okathi aakhala awe Abrahamu, Moise, ni Yosefe.—Okh 15:4; aRo 9:17.

G

  • Gehena.

    Nsina na ekereku na ekhato ya Hinomi, naakhala osuuli ni mpantta onikela nsuwa wa Yerusalemu a khalai. (Yer 7:31) Waahihimmwa khalai ene, wira aarowa okhala opuro waarowa aya oriheliwaka mirutthu. (Yer 7:32; 19:6) Khiivo etthu enooniherya wira inama aahiiso apinaatamu, yaaniriheliwa oGehena wira apahiwe wala ohaaxiwa ari ene akumi. Tivonto, opuro owo khonithoonyerya muttetthe ohinooneya, weiwo atthu aniriheliwa aya wira ahaaxiwe mahiku otheene ni mooro. Ohiya-vo, Yesu ni awiixutthi awe yaahirumeela nuulumo noowi Gehena, aphavelaka othoonyerya “okhwa wa nenli”, eyo piiyo, opwetexiwa voomalela, onyaanyiwa.— Wiis 20:14; Mat 5:22; 10:28.

H

  • Hades.

    Nuulumo na ekereku ninlikana ni nuulumo na eheeberi noowi “Seol”. Nuulumo nla, nintaphuleliwa “Mahiye” (eleetera yoopacerya yuulupale), wira nisuwanyeihe wira anihimmwa mahiye a apinaatamu otheene.—Nwehe MAHIYE.

  • Harmagedoni.

    Nuulumo na eheeberi noowi Har Meghiddóhn, nenlo nintaphulela “mwaako wa oMegido”. Nuulumo nla ninnilikanyihiwa ni “ekhotto ya nihiku nuulupale na Muluku Oowerya Sotheene”, nenlo “mamwene a mulaponi motheene” anrowa aya othukumana wira awane ekhotto ni Yehova. (Wiis 16:14, 16; 19:11-21)—Nwehe MAXAKHA MAALUPALE.

  • Herme.

    Aari muluku a akereku, mwaana mwaamulopwana a Zeu. Muluku owo aanihimmwa okhala namitthaka a amuluku akina, nave aanihimmwa okhala muluku oosuwela olavula. Tivo, okathi aari awe oLiistra, Paulo aahaapanyeriwa ni muluku Herme.—Mit 14:12.

  • Herodi.

    Naari nsina na anamalamulela yaathanliwa ni aroma, wira yaalamuleleke ayuda. Oopacerya ti Herodi Muulupale, yoowo aasuweliwe mwaha wootthikela oteka etemplo oYerusalemu, ni aarumme wiiviwa anamwane otheene, ophavelaka omwiiva Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Anamwane a Herodi Muulupale, eyo piiyo, Herodi Arikilawo ni Herodi Antipa, yaahithanliwa wira yalamuleleke ipantta sikina sa omwene wa paapa aya. (Mat 2:22) Antipa aari namalamulela a mpantta wa neexexe wa omwene owo, nave aanisuweliwa vanceene okhala “mwene”. Iyaakha tthaaru Kristu aalaleerya awe, Antipa owo iira olamulelaka, mpakha okathi olempwale eliivuru ya Miteko ekapiitulu 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mit 4:27; 13:1) Muhoolo mwaya, Herodi Agripa I, musulwaawe Herodi Muulupale, aahiiviwa ni nlaikha na Muluku, nuumala olamulela okathi vakhaani. (Mit 12:1-6, 18-23) Mwanawe mwaamulopwana, aihaniwa Herodi Agripa II, aahikhala namalamulela mpakha okathi ayuda yaarukunuwenle aya aroma.—Mit 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hisopo.

    Mwiri orina makukhu ni iritta saamukhaani, waarumeeliwa wira otatheliwe ephome aahiiso maasi okathi wa niira na wiireeriha. Woonasa wene, mwiri owo waihaniwa marxerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Ntoko sinooniherya aya Yohani 19:29, woonasa wene marxerona aahitthukweleliwa vamurittani aahiiso vamutathini a sorgo (Sorghum vulgare), okhala wira mwiri ola waanitepa orakama onaphiyerya ohela exiponxa yoonaanihiwa ni eviinyu, mpakha eyano ya Yesu.—aHe 9:19.

I

  • Ikavava.

    Sinihimmwa ikokhola sa ipyo, seiyo sinikhuma okathi ipyo iyo sineepetthiwa aya ni oveeriwa. Ikavava sinnirumeeliwa wira sithoonyerye etthu ehirina efaita ni ehiniphaveliwa.—Esa 1:4; Mat 3:12.

  • Ihapari Sooreera.

    Moolumo ala, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, sinihimya ihapari sooreera sa Omwene wa Muluku, ni ihapari sa woopoliwa mwaha wa omwaamini Yesu Kristu.—Luk 4:18, 43; Mit 5:42; Wiis 14:6.

  • Iphaawu saavahiwa Muluku.

    Saari iphaawu 12 suukeliwa mapuro manli, nto khula nipuro saakhala iphaawu 6, emosa vasulu va ekhwaaya. Iphaawu iyo saaphwanyaneya nipuro Noowaarya muhina mwa eheema ni muhina mwa etemplo. Nave saanihimmwa okhala “iphaawu saavahereriwa” ni “iphaawu saavahiwa Muluku”. Khula esaabadu, iphaawu iyo saaniranttelihiwa ni iphaawu sikina saapakiwe niinaano. Iphaawu iye saakumihiwa, okhala wene saakhuuriwa ni anamukuttho paahi.—2 Wa 2:4; Okh 25:30; Ona 24:5-9; Mat 12:4; aHe 9:2.

  • Iroolu sa esapala.

    Esapala ya epwittipwitthi, epuri aahiiso mwaanyompe, yaanilokiheriwa wira elempweke etthu. Yaari yoolipa ovikana epapiro ni yaanirumeeliwa wira olempweke Biibiliya. Iroolu sa esapala Paulo aavekenle awe Timootheyo wira omuruuhele, pooti wira siirela mpantta Soolempwa sa Eheeberi. Iroolu sikina sa Ephareya Yookhwa, saalempwale murooluni sa isapala.—2 Ti 4:13.

  • Isarayeli.

    Nsina Muluku anvanhe awe Yakobe. Nsina nla, ninnirumeeliwa wira wiihaneliwe osuulu wotheene wa Yakobe. Ikwaha sinceene, osuulu wa anamwene 12 a Yakobe, waaniihaniwa okhala anamwane a Isarayeli, empa ya Isarayeli, atthu a Isarayeli, aahiiso anaisarayeli. Nave-tho, nsina noowi Isarayeli, naanirumeeliwa ahimmwaka mahimo muloko a omwene wa onorti, yoowo waavalanne ni omwene wa osuuli. Muhoolo mwaya, nuulumo nna naahirumeeliwa ahimmwaka makristau oothanliwa, eyo piiyo, “Isarayeli a Muluku”.—aGa 6:16; Map 32:28; Mit 4:10; aRo 9:6.

  • Ithaapwa.

    Yaari ekaruma yaarumeeliwa wira otthukiwe mutthu ni ohukhummwe. Ikaruma sikina, saanitthukwa inawu paahi, masi sikina saanimwiiriha mutthu okhala ookhutupuwa, woonasa wene otthukiwe ene inawu, matata ni exiko.—Yer 20:2; Mit 16:24.

K

  • Kristu.

    Mwiihaneliwo wa Yesu. Mwiihaneliwo owo onikhuma nuulumo na ekereku Khristós. Nttaava na eheeberi nintaphulela “Mesiya”, aahiiso “Oothanliwa”.—Mat 1:16; Yoh 1:41.

  • Kuvernatoro.

    Kuvernatoro muulupale a eprovinsia ya oRoma, yeeyo yeettihiwa ni ekrupu ya atthu yaapaka malamulo. Aahikhalana owerya woophukela ni waaruma atoropa, nave nnaamwi miteko sawe saavareriwa ni ekrupu ya atthu yaapaka malamulo, owo aahikhalana okhulupale wuulupale eprovinsia ele.—Mit 13:7; 18:12.

L

  • Levi; alevi.

    Mwaaana mwaamulopwana a neeraru a Yakobe, aayareliwe awe ni Liiya. Nave-tho, nsina na nihimo nikunxe nsina nawe. Anaawe araru, tapacerinhe ipantte tthaaru suulupale sa onamukuttho, seiyo sinsuweliwa ntoko onamukuttho wa alevi. Ikwaha sikina, nsina noowi “alevi” nnihimmwa nihimo notheene. Masi, okhala wene khinnaahela muhina anamukuttho a emusi ya Aroni. Nihimo na Levi khinaakhenle mathala Elapo Yooleiheriwa, masi yaahivahiwa ipooma 48, saari muhina mwa mathala yaakaweliwe maloko makina.—Otu 10:8; 1 Wa 6:1; aHe 7:11.

M

  • Mahiku ookiserya.

    Nuulumo nna ni moolumo makina anilikana ni nla, ntoko “wookiseryani wa mahiku”, annirumeeliwa ni iprofesia sa Biibiliya, ohimmwaka okathi soowiiraneya suulupale sinrowa aya wiiraneya voomalela. (Eze 38:16; Dan 10:14; Mit 2:17) Moovarihana ni eprofesia eyo, okathi owo pooti okuxa iyaakha sinceene wala vakhaani. Vanceenexa, Biibiliya onnirumeela nuulumo nla, ohimyaka “mahiku ookiserya” a olumwenku ola, okathi yoola Yesu onilamulela awe ohooneyaka.—2 Ti 3:1; Yak 5:3; 2 Pe 3:3.

  • Mahiye a alipa-ookhwa Muluku oniwuupuwela awe.

    Onihimmwa opuro waavithiwa mirutthu sa alipa-ookhwa. Moolumo ala anitaphulela nuulumo na ekereku noowi mne·meiʹon, nenno nikumihiwe nuulumo nni “wuupuxerya”. Eyo enooniherya wira mutthu owo okhwiiye onnuupuweliwa.—Yoh 5:28, 29.

  • Mahiye.

    Nuulumo nla, naapaceryaka ni eleetera yaamukhaani, nnihimya mahiye anivithiwa mutthu. Nto naapacerya ni eleetera yuulupale, anihimmwa mahiye a apinaatamu otheene. Nuulumo nla ninnilikana ni nuulumo na eheeberi noowi “Seol”, ni nuulumo na ekereku noowi “Hades”. Mbiibiliyani, nuulumo nla ninnitthokiheriwa okhala nipuro na nthoonyeryo aahiiso mukhalelo wa nthoonyeryo, weiwo miyuupuwelo ni miteko sotheene sinimala aya.—Map 47:30; Mu 9:10; Mat 27:61; Mit 2:31.

  • Makerubi.

    Malaikha a ekatekoria yuulupale ni arina miritti suulupale. Awo aavirikana ni maserafi.—Map 3:24; Okh 25:20; Yes 37:16; aHe 9:5.

  • Makokho; Namakokho.

    Eretta yuulupale enihonona nrapala. MBiibiliyani makokho khenihimmwa paahi eretta yeele enisuweliwa olelo-va, okhala wira khiyaawereya apinaatamu paahi, masi-tho ikuwo ni ipa saanikhalana makokho. Namakokho, onihimmwa mutthu oniwereiwa makokho.—Ona 14:54; Luk 5:12.

  • Malaikha ootakhala.

    Sinihimmwa soopattuxiwa sootakhala sihinooneya ni sirina owerya waavikana apinaatamu. Eliivuru ya Maphattuwelo 6:2, anihimmwa okhala “anamwane a Muluku eekeekhai” ni eliivuru ya Yuda 6 anihimmwa okhala “malaikha”. Opacerya wene, khahiyo yaari ootakhala, masi ahiikhaliha malaikha ootakhala ni awanani a Muluku. Awo khiyaamwiiwelenle Muluku mahiku a Nowe ni yaahimutthara Satana anvirikanyaka Yehova.—Otu 32:17; Luk 8:30; Mit 16:16; Yak 2:19.

  • Malaikha.

    Eheeberi ti malʼákh ni ekereku ti ággelos. Moolumo oomanli antaphulela “namuhupi”. Masi nuulumo noowi “nlaikha” ninrumeeliwa ahimmwaka anamuhupi a wiirimu. (Map 16:7; 32:3; Yak 2:25; Wiis 22:8) Malaika, ti soopattuxiwa soowerya sa wiirimu, Muluku opattunxe awe ohinatthi waapattuxa apinaatamu. Nave-tho, mBiibiliyani awo annihimmwa okhala “malaikha oowaarya oohikontareya”, “anamwane a Muluku”, ni “itheneeri sa voosiisu”. (Otu 33:2; Yobi 1:6; 38:7; Yuda 14) Awo khavahiwe owerya wira ayareke, masi khula nlaikha nipattuxiwe mekhaya-ru. Nummuru naya ninnivikana imilyau 100. (Dan 7:10) Biibiliya onnooniherya wira khula nlaikha nookhalana nsina naya, nave nookhalana mikhalelo soovirikana. Hata vari siiso, moowiiyeviha awo annikhootta okokhoreliwa, tthiri malaikha manceene khanihimya masina aya. (Map 32:29; Luk 1:26; Wiis 22:8, 9) Awo aakhalana miritti soovirikana ni miteko soovirikana. Miritti iyo sinihela muhina orumeela ohoolo wa ehice ya Yehova, olaleya muhupi awe, waakhaliherya arumeyi a Yehova mulaponi, opaka ophukela wa Muluku, ni okhaliherya olaleiwa ihapari sooreera. (2 Ma 19:35; Esa 34:8; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Wiis 5:11; 14:6) Muhoolo, awo anrowa omukhaliherya Yesu owana ekhotto okathi wa Armagedoni.—Wiis 19:14, 15.

  • Manyaka a altaari.

    Saari itthu saalikana ni manyaka, seiyo saakhumela ota wa ikanto ixexe sa altaari akina.—Ona 8:15; 1 Ma 2:28; Wiis 9:13.

  • Maxakha Maalupale.

    Nuulumo na ekereku noowi “maxakha” ninnihimya mixankiho aahiiso ohaawa onikhumelela mwaha wa makhalelo oovelaveliha. Yesu aahilavula sa “maxakha maalupale” yahaatonko okhumelela, yaawo yaarowa wiiraneya oYerusalemu, vanceenexa aahilavula sa maxakha yaarowa waakhumelela apinaatamu otheene muhoolo, okathi ‘onrwa awe ni ovuwa’. (Mat 24:21, 29-31) Paulo aahihimya wira maxakha awo ti enamuna ya xariya Muluku onrowa awe waathokorerya “ale ahinimusuwela Muluku, ni ale ahiniiwelela ihapari sooreera” sinimuhimya Yesu Kristu. Wiisuupulula ekapiitulu 19, ennimooniherya Yesu aahoolelaka anakhotto a wiirimu, wira yawane ni “enama yoowali ni mamwene a mulaponi vamosa ni anakhotto aya”. (2 aTe 1:6-8; Wiis 19:11-21) Onnooniheriwa “muttitthi muulupale” woopowaka maxakha awo. (Wiis 7:9, 14)—Nwehe HARMAGEDONI.

  • Mesiya.

    Nuulumo na eheeberi nintaphulela “oothanliwa” aahiiso “mutthu oothanliwa”. Nuulumo na ekereku ninlikana ni nlo ti “Kristu”.—Dan 9:25; Yoh 1:41.

  • Miina.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, emiina emosa yaarina esisapo ya itraakima 100. Olemela waya waari wa ikarama 340.—Luk 19:13.

  • Miira.

    Epwanyaasi aahiiso esenya yoowunkhela ya miri saamukhaani sa ekrupu ya miri siniihaniha Commiphora. Nave miira yaaniphwanyaneya mmakhurani, yaawo yaaheliwa vamuru va mutthu aathanliwe ni Muluku. Yaanirumeeliwa-tho wira yinkheliheke ikuwo aahiiso ikuwo saataliwa vakhaamani, nave-tho yaanitakaaheriwa makhura wira atthu yootteke. Yaanitakaaheriwa-tho eviinyu wira epakiweke eviinyu yoohapala. Nave-tho, miira yaanirumeeliwa wira soottihiweke mirutthu saarowa ovithiwa.—Okh 30:23; Mir 7:17; Mar 15:23; Yoh 19:39.

  • Miiriirya; Miteko sootikiniha.

    Miteko aahiiso soowiiraneya seiyo sinivikana ikuru sootheene sinisuweliwa ni apitaanamu ni sinihimmwa wira sipakiwe ni owerya ohikhanle wa apinaatamu. Nto ikwaha sikina, “ithoonyeryo” ni “mitikiniho” iyo, sinnirumeeliwa mBiibiliyani ntoko moolumo oolikana.—Mat 11:20; Mit 4:22; aHe 2:4.

  • Milipu.

    Mihokorokho soopacerya sa okathi woohepha; mireerelo soopacerya mutthu oniphwanya awe nuumala opaka etthu. Yehova aaphavela wira nloko na Isarayeli ninvaheke milipu saya, eyo piiyo, mutthu, mwaamunama, aahiiso ipyo sa mmatta. Nloko na Isarayeli, naaninvaha Muluku milipu okathi wa Efesta ya Iphaawu Soohiheliwa Eferemento ni okathi wa Pentekoositi. Nave-tho, nuulumo noowi “milipu”, naanirumeeliwa mwa nthoonyeryo ohimmwaka Kristu ni awiixutti awe oothanliwa.—1 aKo 15:23; Mot 15:21; Mir 3:9; Wiis 14:4.

  • Mirupa sa khalai sa eviinyu.

    Murupa waapakiwa ni esapala ya inama, ntoko epuri aahiiso epwittipwitthi, wira esukiweke eviinyu. Eviinyu yaaniheliwa mirupa sa eviinyu isya, okhala wira okathi eviinyu eyo yeela aya, yaanimukumiherya dióxido de carbono, yoowo iiriha mirupa iyo okokheya. Mirupa sa niinaano, sinnikokheya. Masi mirupa sa khalai sinniphuleya mwaha wookokheya.—Yox 9:4; Mat 9:17.

  • Moise, Nlamulo na.

    Nlamulo Yehova aavan­he awe nloko na Isarayeli omurumeelaka Moise moothakoni mwa oSinai, mwaakha wa 1513 O.K.O. Iliivuru thanu soopacerya sa Biibiliya ikwaha sinceene sinniihaniwa okhala Nlamulo.—Mat 5:17; Luk 24:44.

  • Molokhi.

    Muluku a atthu a wAmoni; woonasa wene mmosamosa-ru ni Malkamu, Milkomu, ni Moloke.—Mit 7:43.

  • Muhapo.

    Moolumo anooniherya ankhili aahiiso moolumo ookhuveya aniixuttiha etthu, wala anihimya etthu yuulupale, masi arumeelaka moolumo vakhaani paahi. Muhapo wa mBiibiliyani pooti okhala ntoko moolumo oovila otthokiherya. Muhapo onnooniherya ekeekhayi orumeelaka moolumo oowiiwanyeya, ikwaha sinceene ntoko nlikanyiho. Mihapo sikina sinnikhala moolumo ooveeha aahiiso anooniherya waathanya atthu akina.—Mu 12:9; 2 Pe 2:22.

  • Muheeberi; Eheeberi.

    Nsina naarumeeliwe ekwaha yoopacerya ohimmwaka Abramu (Abrahamu), wira ovirikanihiwe ni atthu aattamanne awe a wAmori. Nuumala-vo, naahirumeeliwa ohimmwaka osuulu wa Abrahamu, eyo piiyo, musulwaawe aihaniwa Yakobe. Nave-tho, nsina nlo naihaneliwa nttaava yaalavula aya. Okathi Yesu aari awe mulaponi, nttaava na eheeberi naahikhalana moolumo a nttaava na aramaiko, ni ti nttaava naalavuliwa ni Kristu ni awiixutti awe.—Map 14:13; Okh 5:3; Mit 26:14.

  • Mukhulupale a anamukuttho.

    Soolempwa sa Eheeberi, nla ti nuulumo nikina oniihaneliwa awe “namukuttho muulupale”. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo noowi “mukhulupale a anamukuttho”, woonasa wene naahimya alipa a mukuttho, yaawo yaarina okhulupale. Nave-tho, pooti wira yaahela muhina ale khalai yaari anamukuttho, ni ale yaari ahooleli a ikrupu 24 sa alipa a mukuttho.—2 Wa 26:20; Éz 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

  • Mukristau.

    Nsina Muluku onaavaha awe ale animutthara Yesu Kristu.—Mit 11:26; 26:28.

  • Mukuttho woopahiwa.

    Aari mwaamunama aapahiwa wira ovahereriwe Muluku. Ole aavaha, khiivo epantta aahalana awe ya mwaamunama owo (enyompe, epwittipwitthi, maakhoro, nsiya aahiiso epompa yaamukhaani).—Okh 29:18; Le 6:9; Mar 12:33; aHe 10:6.

  • Mukuttho.

    Yaari etthu mutthu anvaha awe Muluku, ophavelaka wooniherya wira onnimuxukhuru, wira ookhalana mulattu, ni wira olokiherye waataana wawe ni Muluku. Opaceryaka ni Abel, apinaatamu yaanivaha mikuttho soovirikana voohikhanyereriwa. Mikuttho iyo, saahela muhina inama. Nto okathi atthu yeettela aya nivarihano na nlamulo na Moise, atthu yaahaana ovaha mikuttho. Nuumala Yesu ovaha okumi awe ntoko mukuttho woomalela, atthu khiyaavekeliwa-tho ovaha mukuttho. Masi makristau nlelo anninvaha Muluku enamuna ekina ya mukuttho, eyo piiyo, mukuttho wa onvarela muteko Muluku.—Map 4:4; aHe 13:15, 16; 1 Yo 4:10.

  • Mulipa-oohuliwa.

    Nuulumo nna nimmuhimya mulopwana oohuliwa. Alopwana oohuliwa yaanivahiwa muteko wa omukhapelela pwiyamwene ni anamakhaliherya awe athiyana, vatthokoni va mwene. Nave-tho, nimmuhimya mulopwana oohihuliwa, aavahiwa miteko vatthokoni va mwene. Nuulumo noowi ohuliwa “mwaha wa Omwene”, onihimmwa mutthu yoole oniihiiha wira ovareke muteko wa Muluku, ehikhanle etthu enimukhoottiherya.—Mat 19:12; Est 2:15; Mit 8:27.

  • Mulipa-oowaataaniha.

    Tuule onikhala eriyari ya atthu anli aahiiso ikrupu piili wira owaataanihe. Biibiliya onihimya wira Moise ni Yesu yaari alipa-oowaataaniha. Moise aari mulipa-oowaataaniha a nivarihano na Nlamulo, nto Yesu aari mulipa-oowaataaniha a nivarihano na niinaano.—aGa 3:19; 1 Ti 2:5; aHe 12:24.

  • Mulipa-oowiixuttiha nlamulo.

    Aari mulipa aakopiyari Soolempwa sa Eheeberi. Okathi Yesu aarwiiye awe mulaponi, nuulumo nla naahimya alopwana yaasuwela oratteene Nlamulo. Yaari atthu yanvirikanya Yesu.—Éz 7:6, enoota; Mar 12:38, 39; 14:1.

  • Mulipa-oowuupa.

    Tuule onipaka miyaapu, mihasa, ni itthu sikina sa oloko. Nuulumo na eheeberi noowi mulipa-oowuupa, nintaphulela “mulipa-oopaka”. Owerya orina awe mulipa-oowuupa wa wiiriha oloko etthu oniphavela awe, ikwaha sinceene onnilikanyihiwa ni okhulupale orina awe Yehova eriyari ya atthu ni maloko.—Yes 64:8; aRo 9:21.

  • Muloko.

    Ekrupu ya atthu athukumanne poromosa, arina yoolakela emosa-ru aahiiso muteko mmosa-ru. Soolempwa sa Eheeberi, nuulumo nna ikwaha sinceene nnihimya nloko na Isarayeli. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nnihimya muloko mmosa wa ekristau, masi ikwaha sinceene nnihimya miloko sotheene sa ekristau.—1 Ma 8:22; Mit 9:31; aRo 16:5.

  • Munepa woowaarya.

    Ikuru suulupalexa sihinooneya, seiyo Muluku onivarihela awe muteko wira opake etthu eniphavela awe. Munepa owo ti woowaarya okhala wira onikhuma wa Yehova, yoowo ori oolokexa ni a xariya voomalela; nave ti etthu Muluku onirumeela awe wira iirihe etthu okhala yoowaarya. Nave aahivarihela muteko ikuru iyo wira opake itthu sotheene.—Luk 1:35; Mit 1:8.

  • Munepa.

    Nuulumo na eheeberi noowi rúahh ni nuulumo na ekereku pneúma, nenno ikwaha sinceene nintaphuleliwa “munepa”, ninnitaphulela itthu sinceene. Moolumo awo otheene anihimya etthu apinaatamu ahiniwerya aya woona. Hata vari siiso, etthu eyo ennipaka itthu sinooniherya wira yookhala. Nuulumo nna na eheeberi ni ekereku ninnirumeeliwa nihimyaka (1) epheyo, (2) ikuru sa okumi sirina aya soopattuxiwa sa mulaponi, (3)  ikuru sinikhuma vamurimani wa nthoonyeryo, seiyo sinimwiiriha mutthu ohimya aahiiso ovara itthu mwa enamuna emosa, (4) moolumo anikhuma nipuro nihinooneya, (5) soopattuxiwa sihinooneya, ni (6) ikuru sa Muluku, aahiiso munepa woowaarya.—Okh 35:21; Esa 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

  • Murima.

    Alipa-oomulepa Biibiliya annirumeela nuulumo noowi ‘murima’ ahimyaka murima ene ni murima wa nthoonyeryo. Ikwaha sikina, ‘murima’ onitaphulela nuulumo na ekereku noowi sy·neí·de·sis, nenno nintaphulela wiisuwela. Siiso, owo eri ntoko etthu ennikhalela onamoona, ni mphuki, yoowo onivarerya miteko sahu, miyuupuwelo sahu ni itthu sinithanla ahu. Nave, pooti onikhaliherya othanla itthu sooloka, aahiiso oniphukela, nathanla itthu soohiloka.—aRo 2:14, 15; 9:1.

  • Murumeyi Muulupale.

    Nuulumo na ekereku nintaphulela “Muhooleli Muulupale”. Nuulumo nla nnihimya muteko muulupale Yesu Kristu orina awe wa owoopola apinaatamu oororomeleya etampi ni okhwa, ni waaphwanyiha okumi ohinimala.—Mit 3:15; 5:31; aHe 2:10; 12:2.

  • Murumeyi ookhaliherya.

    Ti nuulumo na ekereku noowi diákonos, nenlo ikwaha sinceene nintaphulela wira “murumeyi”. “Murumeyi ookhaliherya” onihimmwa mutthu yoole onirumeela ntoko namakhaliherya a nikhuuru na axitokweene a mmulokoni. Owo ohaana omaleliha soovekela sa Biibiliya wira ophwanelele muritti owo.—1 Ti 3:8-10, 12.

  • Murummwa.

    Nuulumo nla nintaphulela “mutthu orummwale”, nave ninnirumeeliwa ohimmwaka Yesu, ni akina yaarummwale waarumeela akhwaaya. Ikwaha sinceene, ninnirumeeliwa ahimmwaka awiixutti 12, yaawo Yesu aathanlale awe mmensawe wira akhale arumeyi awe.—Mar 3:14; Mit 14:14.

  • Mutakhali.

    Mwiihaneliwo wa Satana Diabo, yoowo oninvirikanya Muluku ni onivirikanya malamulo a Muluku a xariya.—Mat 6:13; 1 Yo 5:19.

  • Mutokweene; Mulopwana oowuuluvala.

    Mulopwana orina iyaakha sinceene. Soolempwa, sinimuhimya mutthu orina okhulupale ni miritti muttetthe mmosa aahiiso nloko. Eliivuru ya Wiisuupulula ninnirumeela nuulumo nna nihimyaka soopattuxiwa sa wiirimu. Nuulumo na ekereku noowi presbýteros nintaphulela “mutokweene”, okathi nnaahimya aya ale anihoolela mmulokoni.—Okh 4:29; Mir 31:23; 1 Ti 5:17; Wiis 4:4.

  • Mutokweene onihoolela.

    Mulopwana orina muritti wa okhapelela ni weettiha muloko. Nuulumo na ekereku noowi epískopos, nintaphulela owehaweha ophavelaka okhapelela. Moolumo oowi “mutokweene onihoolela” ni “mutokweene” eyo piiyo, (presbýteros), annirumeeliwa ahimmwaka atthu arina muritti mmosa-ru muloko wa makristau. Nuulumo noowi “mutokweene”, nnooniherya mikhalelo sooloka orina awe ole onithanliwa, masi nuulumo noowi “mutokweene onihoolela”, nnooniherya miritti mutthu owo orina awe, mwaha wa muteko othanleliwe awe.—Mit 20:28; 1 Ti 3:2-7; 1 Pe 5:2.

  • Muyuda.

    Nuulumo ninrumeeliwa ohimmwaka mutthu a nihimo na oYuda, nuumala omala omwene wa mahimo 10 a Isarayeli. (2 Ma 16:6) Nuumala otthika oBabilonia, nuulumo nno naarumeeliwa ahimmwaka aisarayeli a mahimo oovirikana, yaawo yaatthikenle wIsarayeli. (Éz 4:12) Muhoolo mwaya, naanirumeeliwa ophaveliwaka waavirikanyiha aisarayeli ni ale ahikhanle aisarayeli. (Est 3:6) Murummwa Paulo onnirumeela nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ophavelaka wooniherya wira mmulokoni mwa ekristau, elapo ya mutthu khahiyo etthu.—aRo 2:28, 29; aGa 3:28.

  • Mwaana a Davidi.

    Ikwaha sinceene, moolumo ala animuhimya Yesu, alipiheryaka wira Yesu tohiyeriwe Omwene waavarihaniwe wira mutthu mmosa a emusi ya Davidi, taarowa ohalana.—Mat 12:23; 21:9.

  • Mwaana a mutthu.

    Nuulumo nla ninniphwanyaneya etthu yoowiiraka 80 mwa ivanxeelyo. Nla nnimuhimya Yesu Kristu, nave ninnooniherya wira mwaha wooyariwa, aahikhala pinaatamu, ohiya yoopattuxiwa ehinooneya yaikhalinhe pinaatamu. Nave-tho, nuulumo nla ninnooniherya wira Yesu ammaleliha eprofesia elempwale Daniyeli 7:13, 14. Soolempwa sa Eheeberi, nuulumo nla naahirumeeliwa ohimmwaka Ezekiyeli ni Daniyeli, niphavelaka wooniherya ovirikana okhanle eriyari ya arumeyi awo, yaawo yaari apinaatamu, ni Muluku, yoowo aahimenrye ihapari yaalaleya aya.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Mweeri musya.

    Naari nihiku noopacerya na khula mweeri a kalentaario a ayuda. Naari nihiku atthu yaathukumana aya, yaalya aya ifes­ta ni ovaha mikuttho. Muhoolo mwaya, yaahikhala efesta yuulupale ya ayuda. Atthu khiyaavara muteko nihiku ya efesta eyo.—Mot 10:10; 2 Wa 8:13; aKol 2:16.

  • Mweettelo Woohiloka Onooniherya Ohuuliwa Muru.

    Nuulumo na ekereku noowi aselgéia, nnihimmwa mweettelo wootepa otakhala oniveeha malamulo a Muluku, ni onooniherya ohuuliwa muru aahiiso ohittittimiha. Mweettelo onooniherya ohivaha efaita aahiiso ohittittimiha okhulupale, malamulo ni sooruma. Nuulumo nla khannihimya mweettelo woohiloka woohitepa otakhala.—aGa 5:19; 2 Pe 2:7.

  • Mwethiyopia.

    Mutthu a wEthiyopia. Ethiyopia, yaari elapo ya khalai, yaaphwanyaneya osuuli wa Exiitu a khalai, nave yaahela muhina muttetthe ori osuuli wa Exiitu a mahiku ala, mpakha mpantta mmosa wa onorti wa oSudão.—Mit 8:27.

  • Mwiri.

    Waari mwiri woowiikitthiwa ni woowookololowa, yoowo aathomeiwa awe mutthu aalamuliwe wiiviwa. Ilapo sikina, waanirumeeliwa wira yiiviwe atthu aahiiso othomeiwe murutthu, wira yoopopihiwe atthu akina, aahiiso wira uulihihiwe muru ohoolo wa atthu anceene. Atthu a wAsiiria, yaawo yaasuweliwa okhala anakhotto ootakhala, yaanithomeya vamwirini woothokoliwa, mirutthu sa atthu yaavara aya, yaaphulaka erukulu, mpakha othorolela vapeeto. Masi nlamulo na ayuda, atthu yaarina nthowa mwaha wa onveeha Muluku aahiiso waakokhorela amuluku eethiru, yaapacerya toko wiiviwa avonyakasiwaka maluku aahiiso mwa enamuna ekina, nuumala-vo, mirutthu saya saanithomeiwa vamwirini, wira yoopopihiwe atthu akina. (Otu 21:22, 23; 2 Sa 21:6, 9) Ikwaha sikina, aroma yaanimutthukwelela mutthu vamwirini, wira mutthu ole okhale mahiku manceene vamwirini vale, nto okhweeke mwaha wa woona owereya, ovoliwa ntthona, etala, aahiiso ovya nsuwa. Ikwaha sikina-tho, awo yaanikhomakela vamwirini-vo matata ni inawu sa mutthu, ntoko iiviwe awe Yesu. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mit 2:23, 36)—Nwehe MWIRI WA NIHAAXERYO.

  • Mwiri wa nihaaxeryo.

    Nuulumo na ekereku noowi staurós, nintaphulela mwiri woowiikitthiwa ni woowookololowa, ntoko mwiri yoole aiviwe awe Yesu. Khiivo etthu enooniherya wira nuulumo nla na ekereku nintaphulela mwiikimanyo, ntoko yoole mapakau yaarumeela aya ntoko ethoonyeryo ya etiini, iseekulu sinceene sivinre, Kristu ohinatthi orwa. Nuulumo noowi “mwiri wa nihaaxeryo”, ninnooniherya ele nuulumo noopacerya nintaphulela aya, okhala wira Yesu aahirumeela nuulumo noowi staurós, ophavelaka wooniherya wira ale animutthara yaarowa ohaaxiwa ni wuulihihiwa muru. (Mat 16:24; aHe 12:2)—Nwehe MWIRI.

  • Mwiri wa okumi.

    Mwiri waari exarti ya wEedeni. Biibiliya khonooniherya wira mihokorokho saya saahikhalana mikhalelo saavaha okumi. Masi, yaataphulele wira Muluku aarowa waavaha okumi woohimala ale aarowa awe oweemererya olya mihokorokho sa mwiri owo. Eliivuru ya Wiisuupulula, mwiri owo onitaphulela itthu Muluku onivaha awe wira mutthu okhalaneke okumi.—Map 2:9; 3:22; Wiis 2:7; 22:19.

N

  • Namararuwa.

    Onihimmwa mutthu onirupihana ni mutthu mukina ohikhanle mwaarawe aahiiso iyawe, vanceenexa ophavelaka musurukhu. (Nuulumo na ekereku noowi “namararuwa”, ti porʹne, nenno nikumihiwe nuulumo nintaphulela “otumiha”.) Ikwaha sinceene, nuulumo nla nnaahimya athiyana, nnaamwi Biibiliya aaromolaka anamararuwa alopwana. Nlamulo na Moise naanikhoottiha oraruwa. Nave, musurukhu namararuwa aaliviwa awe, khiweemereriwa mutemplo mwa Yehova. Eyo yaanivirikana ni yoolema yaarina aya mapakau, okhala wira awo yaanirumeela musurukhu yaaliviwa anamararuwa a mutemplo mwaya. (Otu 23:17, 18; 1 Ma 14:24) Biibiliya onnirumeela nuulumo nlo mwa nthoonyeryo, aahimyaka atthu, maloko, aahiiso mitthenkeso sinaakokhorela amuluku eethiru, okathi omosa-ru sihimyaka wira sinimukokhorela Muluku. Mwa ntakiheryo, eliivuru ya Wiisuupulula, enihimya wira mutthenkeso wa etiini oniihaniwa “Babilonia Muulupale”, ti namararuwa, okhala wira onniraruwa ni anamalamulela a mulaponi wira ophwanye owerya ni mihakhu.—Wiis 17:1-5; 18:3; 1 Wa 5:25.

  • Namukuttho Muulupale.

    Aari namukuttho muulupale aaweemelela atthu ohoolo wa Muluku ni aahoolela anamukuttho akina, okathi neetteliwa aya nlamulo na Moise. Owo paahi teemereriwa okela Nipuro Noowaaryexa, eyo piiyo, epantta ya muhina mwa eheema, nto muhoolo mwaya, yaari epantta ya muhina ya etemplo. Owo aapaka eyo paahi nihiku na otthukwa, khula eyaakha. Nave-tho, nuulumo noowi “namukuttho muulupale” ninnirumeeliwa ohimmwaka Kristu.—Ona 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; aHe 4:14.

  • Namukuttho.

    Aari mulopwana aathanliwa ni Muluku wira olavuleke ni atthu aarumeela awe, owiixuttihaka atthu awo itthu sa Muluku ni malamulo awe. Nave-tho, anamukuttho yaanilavula ni Muluku amuleelaka itthu sa atthu, ovaha mikuttho, ni omuxonttela Muluku nipuro na atthu. Nihinatthi opakiwa nlamulo na Moise, ahooleli a itthoko ti yaari anamukuttho a emusi aya. Okathi atthu yeettela aya nlamulo na Moise, axilopwana a emusi ya Aroni a nihimo na Levi, ti yaari anamukuttho. Alopwana akina a nihimo na alevi yaakhala anamakhaliherya a anamukuttho. Okathi naapacerihiwe aya nivarihano na niinaano, aIsarayeli a wiirimu yaahikhala nloko na anamukuttho. Nto Yesu Kristu tori Namukuttho Muulupale.—Okh 28:41; aHe 9:24; Wiis 5:10.

  • Narto.

    Makhura oowunkhela ni a musurukhu munceene, arina ekoore yooxeerya, anikumihiwa mwiri orina nsina nimosa-ru (Nardostachys jatamansi). Mwaha wookhala a musurukhu munceene, ikwaha sinceene aanipakiwa narto oohikhala eekeekhai aahiiso aanitakaahiwa ni makhura makina ahirina efaita yinceene. Soolepa sa Marko ni Yohani sinnihimya wira aahirumeeliwa “narto oohitakaaheriwa etthu”, wira oheliwe Yesu.—Mar 14:3; Yoh 12:3.

  • Natiri.

    Onitaphulela omuleiherya Muluku wira mutthu onoopaka etthu, onoovaha etthu, onoopacerya ovara muteko, aahiiso onoohiya opaka itthu sinikhoottihiwa. Yaalikana ni olapha.—Mat 5:33.

  • Nihiku na Oleveleliwa Itampi.

    Naari nihiku naarina efaita yuulupalexa wa aisarayeli, nenlo naihaniwa-tho Yom Kippur (nikumihiwe nuulumo na eheeberi noowi yohm hakkippurím, eyo piiyo, “nihiku na okhuneela”). Nihiku nlo, naari nihiku 10 na Etaniimi. Soolempwa sa Eheeberi, nihiku nno nniihaniwa Nihiku na Oleveleliwa Itampi. Nihiku nenno paahi, namukuttho muulupale taavolowa awe Nipuro Noowaaryexa na eheema, khula mwaakha, wira ovahe ephome ya mikuttho, mwaha wa itampi sawe, itampi sa alevi akina, ni itampi sa atthu otheene. Mikuttho iyo, saathoonyerya mukuttho wa Yesu, yoowo waarowa wiiriha oweryaneya apinaatamu oleveleliwa itampi saya. Eyo yaarowa wiiraneya ekwaha emosa paahi, wira apinaatamu atthikele waataana ni Yehova. Owo waari okathi wa muthukumano muulupale ni wa otthukwa. Nave-tho, yaari esaabadu, yeeyo yaakhoottihiwa ovara muteko.—Ona 23:27, 28; Mit 27:9; aKol 1:20; aHe 9:12.

  • Nihiku Noophukela.

    Nihiku, aahiiso okathi ikrupu sa atthu, maloko, aahiiso apinaatamu otheene, anrowa aya waakhula ohoolo wa Muluku. Woonasa wene onrowa okhala okathi yoole anrowa aya wiiviwa, atthu yaale anrowa olamuliwa wira anniphwanelela wiiviwa. Aahiiso, ophukela iwo onimwaavaha eparakha atthu akina wira yoopoliwe ni akhalane okumi woohimala. Yesu Kristu ni arummwa awe, yaahilavula sa “Nihiku Noophukela”, nenno yaarowa aya ophukeliwa atthu akumi vamosa ni ale akhwiiye.—Mat 12:36.

  • Niira na Maxaxa.

    Nave, enniihaniwa okhala Efesta ya Othukumana. Yaapakiwa okhuma nihiku 15 mpakha 21, mweeri wa Etanimi. Efesta eyo, yaatthapela omala wa okathi woohepha wa aisarayeli, ni waari okathi woohakalaliha ni woomuxukhurela Yehova mwaha wa waakhaliherya oruwerya. Okathi wa efes­ta eyo, aisarayeli yaakhala mmaxaxani aahiiso vamuuttutthini wira yuupuweleleke okathi yaakhumme aya wExiitu. Yaari efesta emosa, eriyari ya ifesta 3, yeeyo axilopwana a nloko na aIsarayeli yaarowa aya oYerusalemu.—Ona 23:34; Éz 3:4; Yoh 7:2.

  • Niira Nootthapela.

    Nihiku nuupuweleliwa khula mwaakha, oreerihiwa wa etemplo nuumala onanarihiwa ni Antíoco Epifânio. Niira nlo naapacerya otthapeliwa nihiku 25 na Kisilevi ni naamaliha mahiku 8.—Yoh 10:22.

  • Niphiryo na Salomoni.

    Okathi Yesu aari awe valaponi, waari opuro waaviriwa wootthunyeliwa, waari mpantta onikhuma nsuwa wa niyate. Opuro owo, atthu yaakupali wira waahanle nuumala opwexiwa etemplo ya Salomoni. Yesu aaheetta opuro owo “eyiita”, nave makristau a eseekulu yoopacerya yaanithukumana opuro owo wira amukokhorele Muluku.—Yoh 10:22, 23; Mit 5:12.

  • Nipuro naanyakattiwa ewuuva.

    Okhala wene, yaakhala malitti manli yaathimpwa vamwala, nimosa noowiixa, nikina noowiixa, yaawo yaakumanyihiwa ni ekhato yaamukhaani ntoko mulithi. Okathi ewuuva yaanyakattiwa aya nlitti noohiixa, yaanikhoowela nlitti noowiixa. Nuulumo nla, ninnirumeeliwa wira nithoonyerye ophukela wa Muluku.—Wiis 19:15.

  • Nipuro Noowaarya.

    Nipuro noopacerya ni nuulupale na eheema aahiiso etemplo, nenlo naavirikana ni epantta ya muhina, eyo piiyo, Nipuro Noowaaryexa. Muheemani, Nipuro Noowaarya, saanikhala mithuko sa eweero, altaari a eweero yaapahiwa erupani, meesa yaapwehiwa ephaawu yaavahiwa Muluku, ni mihasa sa eweero. Vano, mutemplo, saanikhala altaari a eweero, mithuko 10 sa eweero, ni meesa 10 yaapwehiwa iphaawu saavahiwa Muluku.—Okh 26:33; aHe 9:2.

  • Nipuro Noowaaryexa.

    Naari mpantta mwa muhina mwa eheema ni etemplo, nenlo naapwehiwa aya nivuku na nivarihano; nave-tho, niihaniwa Nipuro Noowaarya na Mapuro Oowaarya. Moise ni namukuttho muulupale paahi, ti yeemereriwa okela Nipuro nlo Noowaaryexa. Namukuttho muulupale aakela paahi Nihiku na Otthukwa khula mwaakha.—Okh 26:33; Ona 16:2, 17; 1 Ma 6:16; aHe 9:3.

  • Nisani.

    Nuumala ayuda okhuma oBabilonia, nlo naari nsina nsya naavahiwe mweeri wa Abibi, yoowo waari mweeri woopacerya wa kalentaario a ayuda ni mweeri wa neethanu nenli wa kalentaario a mahiku ala. Owo waapacerya eriyari ya Março mpakha eriyari ya mweeri wa Abril. (Ne 2:1) Paasikha a ayuda uupuweleliwa nihiku 14 a Nisani, nave-tho ti nihiku nenlo Yesu aapacerinhe awe yoolya ya ohiyu ya Apwiya. (Luk 22:15, 19, 20) Nave, ti nihiku Yesu aiviwe awe vamwirini wa nihaaxeryo.—Luk 23:44-46.

  • Nivuku na nivarihano.

    Ekaaxa yaapakiwe ni mwiri wa akaasia, yaaviriheliwe eweero, yeeyo yaapwehiwa muheemani, Nipuro Noowaaryexa. Muhoolo mwaya, yaahipwehiwa Nipuro Noowaaryexa na etemplo yaatekiwe ni Salomoni. Nave, yaahikhalana etampa yoolipa ya eweero, yeeyo vasulu vaya yaakhanle makerubi yaawehana. Muhina mwaya saahikhala ithaapwa piili sa Sooruma 10.—Otu 31:26; 1 Ma 6:19; aHe 9:4.

  • Nlaikha nuulupale.

    Nintaphulela “mukhulupale a malaikha”. Nuulumo noowi “nuulupale”, nintaphulela “mukhulupale”. Okhala wira mBiibiliyani nuulumo noowi “nlaikha nuulupale” khanihimmwa malaikha manceene, eyo enooniherya wira nri nimosa paahi. Biibiliya onnihimya wira nlaikha nlo nniihaniwa Mikhayeli.—Dan 12:1; Yuda 9; Wiis 12:7.

  • Nlamulo.

    Nuulumo nla naalempwaka ni eleetera yoopacerya yuulupale, nnihimya Nlamulo na Moise aahiiso iliivuru ithanu soopacerya sa Biibiliya. Naalempwaka ni eleetera yoopacerya yaamukhaani, nnihimya nlamulo nimosa na Nlamulo na Moise, aahiiso moolumo anilakiherya nlamulo nlo.—Mot 15:16; Otu 4:8; Mat 7:12; aGa 3:24.

  • Nlope.

    Ekaruma ya eyuuma eniiseeleliwa ni iphumu, wira evahiweke esinaale atthu aahiiso erumihiweke muusika. Ikwaha sinceene, woopa wa malope onivarihana ni olaleiwa maphukelo a Yehova, aahiiso soowiiraneya sikina suulupale, sinikhuma wa Muluku.—1 aKo 15:52; Wiis 8:7–11:15.

  • Nluku nuulupale.

    Nluku noovilikeya naapwehiwa vasulu va nikhwaaya, wira sixiliweke ipyo ni sipakiweke otthu. Yaanikhala eyuuma emosa yaamukhaani, yaapwehiwa nluku na vathi, yeeyo yaavira eriyari ya nluku na osulu wira evareleleke nluku nlo. Khalai, itthoko sinceene axithiyana yaanirumeela maluku maalupale. Nlamulo na Moise naanikhoottiha okuxa nluku nuulupale na emusi emosa ntoko neemexeryo, maana wira atthu aphwanye yoolya yaahaana orumeela nluku nlo. Yaanikhala-tho maluku maalupale yaalikana naawo, yaawo yeettihiwa ni inama.—Otu 24:6; Mar 9:42.

  • Nluku nuulupale na alisenso.

    Naari nluku naapwehiwa vakanto va empa, saakumana aya ixiri piili sa empa eyo. Nluku nlo naanikhaliherya vanceene ixiri ovaraana saana. Nluku nuulupalexa ti nenle naarumeeliwa valisensoni. Naanithanliwa nluku nootepexa olipa okathi saapakiwa aya ipa sa kuvernu ni exiri ya epooma. Nuulumo nlo, ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo ehimmwaka opattuxiwa wa elapo. Nave-tho, Yesu onnihimmwa okhala “nluku nuulupale na alisenso” na muloko wa ekristau, yoowo onlikanyihiwa ni empa ya Muluku.—aEef 2:20; Yobi 38:6.

  • Nnyaka.

    Anihimmwa manyaka a axinama, yaawo yaarumeeliwa wira aheliweke maasi, makhura, etinta ni itthu saarumeeliwa wira atthu yiiphwaneliheke owiitho. Nave, yaanirumeeliwa ntoko ekaruma yarumiha muusika. (1 Sa 16:1, 13; 1 Ma 1:39; Eze 9:2) Nuulumo noowi “nnyaka” ikwaha sinceene ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo niphavelaka ohimmwa ikuru, oxintta, ni okanyari aahiiso olola.—Otu 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.

  • Ntthiya na mooro.

    Nipuro na nthoonyeryo, nen­no “nimpatta mooro ni enxoofere”. Nave-tho, ninnihimmwa wira ninthoonyerya “okhwa wa nenli”. Alipa-oottheka ahiniphavela ottharuwa, Diabo, okhwa ni Mahiye (aahiiso Hades), anniriheliwa memmo. Mwaha woowi nipuro nlo ninniriheliwa soopattuxiwa sa wiirimu, ni okhwa ni Hades, seiyo sihinipaheya ni mooro, onooniherya wira ntthiya nlo ti na nthoonyeryo. Khaninthoonyerya ohaaxiwa ohinimala, masi nintthonyerya opwetexiwa voomalela.— Wiis 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Nwanani a Kristu.

    Nttaava na ekereku, nuulumo nla nintaphulela itthu piili. Enimuhimya ole onimukhootta, aahiiso oninvirikanya Kristu. Nave-tho, pooti omuhimya ole onoothererya okhala Kristu, aahiiso ori nipuro na Kristu. Atthu otheene, ni mitthenkeso sotheene, aahiiso ikrupu sotheene sinoothererya orummwa ni Kristu aahiiso siniihimya okhala Mesiya, wala sininvirikanya Kristu ni awiixutti awe, pooti ohimmwaka okhala awanani a Kristu.—1 Yo 2:22.

O

  • ODekaapoli.

    Ekrupu ya ipooma sa akereku. Opacerya wene, saari ipooma 10 (nuulumo na ekereku noowi déka, nintaphulela “muloko”, nave pólis, nintaphulela “epooma”). Nave-tho naari nsina naihaneliwa muttetthe waari epantta enikhuma nsuwa ya ephareya ya oGalileya ni muro Yordani, weiwo saattale aya ipooma iyo 10. Yaari mapuro eettiwa nakoso ni sahaareere soolema sa akereku. Yesu aahivira muttetthe owo, masi khiivo enooniherya wira aahitoko oxukurya ipooma iyo.—Mat 4:25; Mar 5:20.

  • Ohihimuxiwa.

    Ovenxiwa mookhwaani. Nuulumo na ekereku noowi anástasis nintaphulela “ovenya; weemela”. Biibiliya onnaalavula atthu 9 yaahihimuxiwe, omuhela muhina Yesu, yoowo aahihimuxiwe ni Yehova Muluku. Nnaamwi atthu akina yaahihimuxiwe ni Eliya, Eliseyo, Yesu, Pedru, ni Paulo, miiriirya iyo sinihimmwa wira siiraneyale ni owerya wa Muluku. Ohihimuxiwa wa “anaxariya ni ale ahikhanle anaxariya” wira yakhaleke valaponi, oniirela mpantta muulupale etthu Muluku oniphavela awe. (Mit 24:15) Nave-tho, Biibiliya onnilavula ohihimuxiwa wa atthu anrowa wiirimu, weiwo onihimmwa okhala ohihimuxiwa “woopacerya”. Ohihimuxiwa iwo onaahela muhina axinna oothanliwa a Yesu.—aFi 3:11; Wiis 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

  • Okhaldeya.

    Atthu yaakhala mittetthe waahelana miro Tigri ni Eufrate. Khalai, epooma ya Uri, ti yaari epooma yuulupalexa ya elapo ya oKhaldeya, weiwo aayariwe awe Abrahamu.—Mit 7:4.

  • Okumi.

    Nttaava na eheeberi, nuulumo nla nnihimmwa okhala néfesh, nave ni ekereku nnihimmwa okhala psykhé. Navarerya moota moolumo ala anirumeeliwa aya mBiibliyani, vannooneya wira anihimmwa (1) atthu, (2) inama, aahiiso (3) okumi wa atthu aahiiso wa inama. (Map 1:20; 2:7; Mot 31:28; 1 Pe 3:20) Moovirikana ni moota itiini sinceene sinirumeela aya nuulumo nla, Biibiliya onooniherya wira moolumo ala oomanli, néfesh ni psykhé, saahimmwaka soopattuxiwa sa mulaponi, enihimmwa etthu ekhanle, enivareya, enooneya, ni enikhwa. Biibiliya ola, moolumo ala aataphuleliwa ikwaha sinceene moovarihana ni etthu enihimmwa opuro owo. Tivo, onnirumeela moolumo ntoko, “okumi”, “yoopattuxiwa”, “mutthu”, “omutthu”, aahiiso nuulumo ntoko (“miyo” ephavelaka ohimmwa “okumi aka”). Ikwaha sinceene, inoota sin­nooniherya inamuna sikina sa moota nintaphuleliwa aya nuulumo noowi “okumi”. Okathi ninrumeeliwa aya nuulumo nla, mutestoni aahiiso vanootani, nihaana othokoreriwa ntoko simanle aya otthokiheriwa. Okathi onihimmwa aya wira mutthu oovara muteko ni okumi awe wotheene, vanihimmwa wira oovara ni omutthu awe wotheene, ni murima awe wotheene. (Otu 6:5; Mat 22:37) Mapuro makina, moolumo ala pooti orumeeliwa ohimmwaka soophavela sirina aya soopattuxiwa sikumi. Nave-tho, pooti orumeeliwa ohimmwaka mulipa-ookhwa aahiiso murutthu.—Mot 6:6; Mir 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.

  • Olumwenku.

    Nuulumo nna, nintaphulela nuulumo na ekereku aión, naahimyaka makhalelo a itthu a okathi ola, aahiiso makhalelo anivirikanyiha okathi. Biibiliya onniromola “olumwenku ola”, ophavelaka ohimya makhalelo a moolumwenkuni a okathi ola, ni moota atthu a moolumwenkuni anikhala aya. (2 Ti 4:10) Orumeelaka nivarihano na Nlamulo, Muluku aahikumiherya makhalelo, atthu akina anihimya aya okhala okathi wa aisarayeli aahiiso wa ayuda. Orumeelaka mukuttho onoopola, Muluku aahimurumeela Yesu Kristu wira okumiherye makhalelo masya, yaawo yaahela muhina muloko wa makristau oothanliwa. Ela yaahipaceriha makhalelo masya, yaawo yaari ekeekhai sa itthu saathoonyeriwa ni nivarihano na Nlamulo. Ikwaha sikina, moolumo ala anihimya makhalelo manceene a okathi owo, a khalai, ni anrowa okhumelela.—Mat 24:3; Mar 4:19; aRo 12:2; 1 aKo 10:11.

  • Omala wa olumwenku.

    Onihimmwa okathi wookiserya wa olumwenku, aahiiso wa itthu sa moolumwenkuni, sineettihiwa ni Satana. Oniiraneya okathi omosa-ru Kristu onilamulela awe ohooneyaka. Malaikha ahooleliwaka ni Yesu, anrowa “waavalaanya atakhali ni anaxariya”, nto atakhali anoopwetexiwa. (Mat 13:40-42, 49) Awiixutti a Yesu yaaniphavela osuwela okathi waarowa aya “omala” olumwenku. (Mat 24:3) Ohinatthi otthikela wiirimu, Yesu aahaaleiherya ale yaamutthara wira aamukhala naawo mpakha okathi owo.—Mat 28:20.

  • Omwene wa Muluku.

    Nuulumo ninrumeeliwa vanceenexa ohimmwaka okhulupale wa Muluku onithoonyeriwa ni ekuvernu ya Mwanawe, Kristu Yesu, yoowo ori mwene.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1 aKo 15:50.

  • Onvarela muteko Muluku.

    Muteko woowaarya, onivarihana ni omukokhorela Muluku.—aRo 12:1; Wiis 7:15.

  • Opatiso; Opatisa.

    Nuulumo nla nintaphulela “oxuweya”, aahiiso opwiniha mmaasini. Yesu aahiruma wira ale animutthara ahaana opatisiwa. Nave, Soolempwa sinnilavula sa opatiso wa Yohani, opatisiwa ni munepa woowaarya, opatisiwa ni mooro, ni inamuna sikina sa opatiso.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1 Pe 3:21.

  • Opuro waaphukiwa milattu.

    Okhala wene, waakhala opuro woottukhuwa vate, waaweliwa oviriwaka vaxikatthani, weiwo makhulupale yaakilaathi aya wira yaalavulihe atthu ni olaleya etthu. Moolumo oowi “ophukeliwa ni Muluku” ni “nipuro Kristu oniphuka awe milattu”, anithoonyerya marehereryo a Yehova a waaphukela apinaatamu.—aRo 14:10; 2 aKo 5:10; Yoh 19:13.

  • Oraruwa.

    Orupihana voolakela wa mulopwana oothela aahiiso muthiyana ootheliwa ni mutthu mukina ohikhanle iyawe wala mwaarawe.—Okh 20:14; Mat 5:27; 19:9.

  • Oreera murima wuulupale.

    Nuulumo na ekereku nnooniherya etthu yooreera ni yoovara murima. Nuulumo nna, ninnirumeeliwa ikwaha sinceene nihimyaka yoovaha enooniherya oreera murima aahiiso enamuna yoovaha enooniherya oreera murima. Naalavulaka sa oreera murima wuulupale wa Muluku, nuulumo nla nnooniherya etthu Muluku onivaha awe ni murima wotheene, ohilipelelaka ottikiheriwa. Tivo, eyo ethoonyeryo ya ovaha wa Muluku ni murima wotheene, ni waaphenta wawe apinaatamu. Nuulumo nla na ekereku, nave-tho ninnitaphuleliwa ntoko “efavore” ni “ovaha ni murima wotheene”. Ti etthu mutthu onivahiwa awe ohiphwanelelaka, masi onivahiwa mwaha wa oreera murima wa mutthu ole onivaha.—2 aKo 6:1; aEef 1:7.

  • Orukunuxa murima.

    MBiibiliyani, onitaphulela oturuka muupuwelo vamosa ni othanana ni murima wotheene mwaha wa mweettelo awe wa khalai, soowiira sawe soohiloka, aahiiso itthu ohipanke awe. Orukunuxa murima weekeekhai onooneya ni miteko, eyo piiyo, mweettelo musya.—Mat 3:8; Mit 3:19; 2 Pe 3:9.

  • Orupihana woohiloka.

    Ninkhuma nuulumo na ekereku noowi porneía, onihimmwa inamuna sotheene sa orupihana ohineemereriwa mBiibiliyani. Eyo enihela muhina oraruwa, orupihana ophavelaka musurukhu, orupihana atthu ahithelanne, orupihana alopwana-ru aahiiso athiyana-ru, orupihana ni inama. Eliivuru ya Wiisuupulula ninnirumeeliwa nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ohimmwaka muthiyana namararuwa a etiini, eyo piiyo, “Babilonia Muulupale”, nooniheryaka waataana orina awe ni ale aneettiha elapo, aphavelaka okhalana owerya ni mihakhu. (Wiis 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mit 15:29; aGa 5:19)

  • Otthika.

    Mapuro makina, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo nna nintthokiherya okathi Yesu Kristu oheliwe awe omwene, wira olamuleleke ohooneyaka ntoko Mwene a omesiya. Eyo enniiraneya mpakha mahiku ala ookiserya a olumwenku ola. Otthika wa Kristu khahiyo paahi orwa okathi vakhaani, nuumala-vo khiyarowa. Masi onihela muhina okathi munceene.—Mat 24:3.

P

  • Paasikha.

    Niira nnuupuweleliwa khula mwaakha nihiku 14 na Abiibi (muhoolo mwaya niihaniwe Nisani) wira nitthapeliweke woopoliwa wa aisarayeli wExiitu. Niira nlo, naapakiwa yiiviwaka epwittipwitthi (aahiiso epuri) ni wooxiwa, vano enakhuuriwa ni makukhu oowaawa ni iphaawu soohiheliwa efermento.—Okh 12:27; Yoh 6:4; 1 aKo 5:7.

  • Pentekoositi.

    Yaari efesta yuulupale ya nenli wa ifesta tthaaru ayuda otheene axilopwana yaavekeliwa aya wuupuwelela oYerusalemu. Nuulumo noowi Pentekoositi, nintaphulela “nihiku na namiloko mithanu”. Nno ti nsina ninrumeeliwa mwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau ehimmwaka ele Soolempwa sa Eheeberi enihimya aya okhala Efesta Yoohepha aahiiso Efesta ya Isumana. Efesta eyo yaapakiwa nihiku na namiloko mithanu, nikontariwaka okhuma nihiku 16 na Nisani.—Okh 23:16; 34:22; Mit 2:1.

  • Porneía.

    —Nwehe ORUPIHANA WOOHILOKA.

S

  • Samariya.

    Yaari epooma ya ekapitaale ya omwene wa mahimo 10 a wIsarayeli, yoowo waari onorti, mwa iyaakha soowiiraka 200. Nave naari nsina na muttetthe wotheene wa omwene owo. Epooma eyo yaatekiwe vasulu va mwaako waarina nsina nimosa-ru. Okathi Yesu aari awe mulaponi, Samariya naari nsina na edistritu emosa ya oRoma, yeeyo yaari eriyari ya oGalileya ni oYudeya. Okathi Yesu eetta awe mikwaha sawe olaleeryaka, owo ikwaha sinceene khaaphavela olaleerya muttetthe ole, masi ikwaha sikina aanivira muttetthe ole ni aanilavula ni atthu yaakhala weiwo. Pedru aahirumeela exaavi ya nthoonyeryo ya nenli ya Omwene, okathi aSamariya yaakhenle aya munepa woowaarya.—1 Ma 16:24; Yoh 4:7; Mit 8:14.

  • Satana.

    Nuulumo na eheeberi nintaphulela “Namavirikanya”. Mattaava oopacerya, akhala wira nuulumo nla nimpacerya ni artigo difinido, nto onihimmwa Satana Diabo, yoowo ori Nwanani Muulupalexa a Muluku.—Yobi 1:6; Mat 4:10; Wiis 12:9.

  • Seesari.

    Nsina na emusi ya oRoma. Muhoolo mwaya, anamalamulela a oRoma yaaniihaneliwa nsina nlo. MBiibiliyani, Augustu, Tibeerio, ni Klaudio anniromoliwa masina aya. Nsina nla ninnimuhimya Nero, nnaamwi ohiromoliwaka nsina nawe. Nave, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, ninnirumeela nsina noowi “Seesari” ahimmwaka makhulupale aahiiso Kuvernu.—Mar 12:17; Mit 25:12.

  • Sinagoga.

    Nuulumo nintaphulela “othukumana; asembeleya”. Masi iversiikulu sinceene, enihimmwa empa wala opuro ayuda yaathukumana aya wira asomeke Soolempwa, yiiweke malakiheryo, alaleeryeke ni avekeleke. Okathi Yesu aari awe mulaponi, khula epooma ya wIsarayeli yaahikhalana esinagoga emosa. Vano ipooma suulupale, saanikhalana isinagoga piili wala ovikana.—Luk 4:16; Mit 13:14, 15.

  • Sineedrio.

    Yaari etripunaale yuulupale ya ayuda, oYerusalemu. Okathi Yesu aari awe valaponi, atthu yiirela mpantta etripunaale eyo yaari 71, omuhela muhina namukottho muulupale ni ahooleli akina yaatonko okhala namukuttho muulupale, atthu a etthoko ya namukuttho muulupale, axitokweene, ahooleli a mahimo ni a itthoko, vamosa ni alipa-oowiixuttiha nlamulo.—Mar 15:1; Mit 5:34; 23:1, 6.

  • Siiriya.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, Siiriya yaari eprovinsia ya oRoma. Ekapitaali aya yaari Antiyokiya. Yaahela muhina muttetthe mmosa-ru yoowo oniromoliwa Soolempwa sa Eheeberi (nave-tho, waihaniwa Arami). Kuvernatoro a oSiiriya, aanilamulela-tho muttetthe wotheene wa oPalestina.—Luk 2:2; Mit 18:18; aGa 1:21.

  • Siyoni; Mwaako Siyoni.

    Nsina na epooma yoolipihiwa ya axepusi, yaihaniwa Xepusi, yeeyo yaari osuuli wa nipuro noottukhuwa na oYerusalemu. Nuumala Davidi okuxa epooma ele, aahiteka empa awe opuro yoowo. Nto waahisuweliwa okhala “Epooma ya Davidi”. (2 Sa 5:7, 9) Yehova aanithokorerya mwaako Siyoni okhala nipuro noowaarya, okhuma vaavale Davidi aathaamihenrye awe Nivuku na waataana, nipuro nle. Muhoolo mwaya, nsina nlo naanihela muhina epantta ya etemplo yaari vamwaako Moriya. Ikwaha sikina naahela muhina epooma yotheene ya oYerusalemu. Ikwaha sinceene ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo ni Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau.—Esa 2:6; 1 Pe 2:6; Wiis 14:1.

  • Soolempwa.

    Soolempwa soowaarya sa Nuulumo na Muluku. Nuulumo nna ninlavuliwa paahi Soolempwa sa Ekristau sa Ekereku.—Luk 24:27; 2 Ti 3:16.

T

  • Tartaru.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, onihimmwa mukhalelo wootepexa wuuliha muru, onlikana ni otthukweliwa mukhatteya, weiwo yaariheliwe aya malaikha oohiiwelela okathi aakhala awe Nowe. Mwaha wa orumeeliwa nuulumo noowi tartaróo (oriheliwa oTartaru), yoolepa ya 2 Pedru 2:4, khentaphulela wira “malaikha yaatthenke”, aariheliwa oTartaru, yoowo onisuweliwa ni mapakau (eyo piiyo, ekhatteya ethimpwale vathi ni yooriipela yaariheliwa aya amuluku ahirina efaita). Ohiya-vo, enooniherya wira Muluku ohoomola wiirimu malaikha awo ni ohaakha iparakha yaarina aya wiirimu, ni ohuulihiha muru owalaka miyuupuwelo saya, wira ehooneke waarya wa itthu Muluku oniphavela awe. Nave-tho, epiphi eyo enooniherya emalelo aya, ntoko Soolempwa sinooniherya aya, wira anrowa opwetexiwa vamosa ni namalamulela aya, Satana Diabo. Siiso, Tartaru onihimmwa mukhalelo wa wuulihihiwa muru vaalupale wa malaikha ale yahaamwiiwelenle Muluku. Khahiyo etthu emosa-ru ni “nlitti noowiixa” ninromoliwa yoolepa ya Wiisuupulula 20:1-3.

W

  • Waarya.

    Mukhalelo wa Yehova; mweettelo wooloka ni woohinanarihiwa. (Okh 28:36; 1 Sa 2:2; Yoh 17:11) Okathi nnaahimya aya atthu (Mar 6:20; Mit 3:21), itthu (aRo 7:12; 11:16; 2 Ti 3:15), mapuro (Mat 4:5; Mit 7:33; aHe 9:1), ni miteko (Okh 36:4), nuulumo na eheeberi ni ekereku nnooniherya ovalaanyihiwa aahiiso okhalihiwa ooloka ohoolo wa Muluku oowaarya. Nave, nnooniherya ovalaanyiwa wira evareliweke muteko wa Yehova. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo noowi “waarya” ninnirumeeliwa-tho ohimmwaka mukhalelo wooloka wa mweettelo wa mutthu.—2 aKo 7:1; 1 Pe 1:15, 16.

  • Waavaha alipa-oohaawa.

    Onvaha etthu ole othoiwale. Hata ehihimmwaka Soolempwa sa Eheeberi, nlamulo naanavaha malakiheryo aisarayeli wira yaakhapeleleke alipa-oohaawa.—Mat 6:2.

  • Weepettha; Opuro oneepetthiwa.

    Enamuna emosa ya ovalaanya ipyo opuro onikhala aya ni okumiha ikavava. Okhala wene, yaanirumeeliwa ekopo wira seepetthiwe ipyo. Masi, saatta vale yaanirumeeliwa ekaruma ekina yookhalela, ntoko ikarinya saapuruliwa ni inama. Ikaruma iyo, saanivira vasulu va ipyo saamwara-mwariwa opuro oneepetthiwa ipyo. Okhala wene, waakhala opuro woowaataleya, woorakamela osulu ni waavira epheyo.—Ona 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.

  • Wiixaatherya matata.

    Mutthu aaniixaatheriwa matata wira othanleliwe muteko muulupale aahiiso othanleliwe waakhela mareeliho, openuxiwa, wala waakhela munepa woowaarya.—Mot 27:18; Mit 19:6; 1 Ti 5:22.

  • Winnuwihiwa.

    Othikiliwa nrapala ninkhala ohoolo wa elopwana. Abrahamu ni osuulu awe yaahirummwa winnuwihiwa. Masi, makristau khanikhanyereriwa opaka eyo. Ikwaha sinceene, nuulumo nna ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo.—Map 17:10; 1 aKo 7:19; aFi 3:3.

Y

  • Yakobe.

    Mwaana mwaamulopwana a Isaakhi ni Rebeka. Muhoolo mwaya, Muluku aahinvaha nsina na Isarayeli, ni aahikhala muhavinre a atthu a Isarayeli (yaawo-tho, yiireliwa anaisarayeli ni ohoolo waya, ayuda). Yakobe aarina anamwane 12 axilopwana, yaawo vamosa ni osuulu aya yaakumihenrye mahimo 12 a nloko na Isarayeli. Nloko aahiiso atthu a Isarayeli, nlelo annirumeela nsina noowi Yakobe.—Map 32:28; Mat 22:32.

  • Yehova.

    Biibiliya a Elapo Esya a Soolempwa Soowaarya, onnirumeela nsina noowi “Yehova”, ikwaha soowiiraka 241 mwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. Etthu yiirinhe oheliwa nsina na Muluku, mwaha wa mathowa ala anittharelana:

    1. Ikoopiya sa Soolempwa sa Eheeberi saarumeeliwa okathi Yesu ni arummwa awe yaakhala aya mulaponi, saahikhalana Tetragrama (eyo piiyo, nsina na Muluku, naathoonyeriwa ni ileetera ixexe sa eheeberi יהוה) muhina mwa soolempwa iyo sotheene.

    2. Okathi Yesu ni arummwa awe yaakhala aya mulaponi, Tetragrama aaniphwanyaneya-tho mwa Soolempwa sa Ekereku, saataphuleliwe okhuma Soolempwa sa Eheeberi.

    3. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, sinihimya wira ikwaha sinceene Yesu aaniromola nsina na Muluku, ni aanaasuweliha nsina nlo atthu akina.—Yoh 17:6, 11, 12, 26.

    4. Okhala wira Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau saari sa Muluku ni sancererya Soolempwa sa Eheeberi, nto khivaarowa oreerela nsina na Yehova ohiphwanyaneyaka.

    5. Nsina na Muluku ninnikhumelela mwa enamuna yookhuveya, mwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau.—Wiisuupulula 19:1, 3, 4, 6.

    6. Soolempwa soopacerya sa ayuda sinooniherya wira makristau ayuda yaanirumeela nsina na Muluku.

    7. Asomi akina a Biibiliya annikupali wira woonasa wene, nsina na Muluku naaniphwanyaneya mmoolumoni a Soolempwa sa Eheeberi, yaawo yaaromoliwa ni Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau.

    8. ABiibiliya ataphuleliwe mattaava anivikana 100, nsina na Muluku ninniphwanyaneya Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau.

    Mwekeekhai, aakhala mathowa maalupale aniiriha ottikiheriwa mwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nsina na Muluku, Yehova. Ela ti etthu anamataphulela a Biibiliya a Elapo Esya epanke aya. Awo annittittimiha vanceene nsina na Muluku ni annoova nsina nlo vookhalela. Tivonto ahikuminhe aya etthu yaakhanle soolempwa soopacerya.—Wiisuupulula 22:18, 19.

  • Yoolya ya Ohiyu ya Apwiya.

    Yoolya enipakiwa ni ephaawu yoohiheliwa eferemento ni eviinyu, ntoko ethoonyeryo ya erutthu ni ephome ya Kristu. Nave, ti wuupuwelela okhwa wa Yesu. Okhala wira niira nla nihaana opakiwa ni makristau, ntoko Soolepa sinihimya aya, van­nikhalela orumeela nuulumo noowi “Wuupuwelela”.—1 aKo 11:20, 23-26.

  • Yoovaha ya eviinyu.

    Eviinyu yaamwarexeliwa valtaari yeeyo yaavahiwa vamosa ni soovaha sikina. Paulo aahirumeela mwa nthoonyeryo ophavelaka wooniherya wiivahererya wawe wira aarumeele makristau akhwaawe.—Mot 15:5, 7; aFi 2:17.

  • Yoovaha ya oleveleliwa etampi.

    Aari mukuttho mutthu aavaha awe mwaha wa etampi aapanke awe voohilakela mwaha wa ohimalela. Mikuttho sinceene sa inama saapakiwa, okhuma enyompe mpakha nsiya, saavahiwa moovarihana ni makhalelo a mutthu owo aapanke etampi.—Ona 4:27, 29; aHe 10:8.

  • Yoowoopola.

    Eperesu enivekeliwa wira oliveriwe mutthu ovariwe, onrowa ohukhummwa, onihaaxiwa, etampi, aahiiso etthu mutthu enivekeliwa awe oliva. Etthu ene yaavekeliwa khahiyo waari musurukhu paahi. (Yes 43:3) Yoowoopola, yaanivekeliwa moovarihana ni makhalelo oovirikana. Mwa ntakiheryo, anamwane otheene axilopwana oopacerya oyariwa, aahiiso inama soolopwana soopacerya ototholiwa sa aIsarayeli saari sa Yehova. Nto wira sivareliweke muteko mukina, ohikhanle wa Yehova, saahaana woopoliwa aahiiso ovahiwa eperesu enivekeliwa. (Mot 3:45, 46; 18:15, 16) Akhala wira enyompe yoowoopiha ni yahaakhapeleliwa yaanimwiiva mutthu, mwaneene enyompe eyo aahaana oliva etthu wira ohilamuliwe wiiviwa. (Okh 21:29, 30) Masi, akhala wira mutthu aanimwiiva mukhwaawe voolakelela, khiivo etthu yaawerya omoopola. (Mot 35:31) Biibiliya onnittittimiherya vanceene yowoopola evahiwe ni Kristu mwaha wa okhwa wawe, wira owoopole etampi ni okhwa apinaatamu oowiiwelela.—Esa 49:7, 8; Mat 20:28; aEef 1:7.

  • Yuda.

    Mwaana a neexexe a Yakobe, aayareliwe awe ni Liya. Okathi Yakobe aalavula awe eprofesia awe ohalaka okhwa, aahihimya wira mweemusini ya Yuda, aamukhumelela namalamulela muulupale ni aarowa olamulelaka okathi woohimala. Okathi Yesu aari awe valaponi ntoko pinaatamu, owo aakhumme nloko na Yuda. Nave-tho, nsina noowi Yuda nnihimmwa nihimo naavahiwe nsina nawe. Nave-tho, muhoolo mwaya epantta emosa ya omwene wa Isarayeli, yaahivahiwa nsina nlo.—Map 29:35; 49:10; aHe 7:14.

Z

  • Zeu.

    Aari muluku muulupalexa a akereku, yaawo yaakokhorela amuluku anceene. Okathi aari awe oLiistra, Baarnaba aahilikanyihiwa ni Zeu. Soolempwa sa khalai siphwanyiwe waattamela oLiistra, sinnaaromola “anamukuttho a Zeu” ni “muluku-nsuwa Zeu”. Pakiti Paulo anwenle awe okhumaka esisiro ya oMal­ta, aahikhalana esinaale yiira: “Anamwane axilopwana a Zeu”, eyo piiyo, axinna maphapo, yaihaniwa Castor ni Pooluxi.—Mit 14:12; 28:11.