“Ongoongo Mai ʻa e Lelei”
“Ongoongo Mai ʻa e Lelei”
“Hono ʻikai fakaʻofoʻofa ʻi he ngaahi moʻunga siʻi vaʻe . . . ʻo ia ʻoku ongoongo mai ʻa e lelei.”—AISEA 52:7.
1, 2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa fakalilifu ʻoku hoko ʻi he ʻaho kotoa pē? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e tali ʻa e kakai tokolahi ʻi he fanongo hokohoko ki he ongoongo koví?
ʻI HE ʻahó ni ʻoku ongoʻi ai ʻe he kakaí ʻi he māmaní kotoa ʻoku nau fonuhia ʻi he ngaahi ongoongo koví. ʻOku nau fakaava hake ʻa e letioó ʻo fanongo ki he ngaahi līpooti fakailifia ʻo fekauʻaki mo e ngaahi mahaki fakatupu mate ʻokú ne fakamanamanaʻi ʻa e māmaní. ʻOku nau vakai ki he ongoongo ʻi he televīsoné ʻo sio ai ki he ngaahi ʻata fakangalongataʻa ʻo e fānau fiekaia ʻoku nau tangi ki ha tokoni. ʻOku nau toʻo hake ha nusipepa ʻo lau ai fekauʻaki mo e ngaahi fakapā pomu ʻa ia ʻokú ne fakaʻauha ʻa e ngaahi falé, ʻo tāmateʻi ai ʻa e kakai tonuhia tokolahi.
2 ʻIo, ʻoku hoko ʻa e ngaahi meʻa fakalilifu ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻOku liliu moʻoni ʻa e anga ʻo e māmani ko ení—ki he kovi ange. (1 Kolinito 7:31) Ko ha makasini ongoongo ʻi ʻIulope Hihifo naʻe fakamatala ai ʻo pehē, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku hā ngali ko e māmaní fakakātoa naʻe “meimei puho ʻosiʻosingamālie.” ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he fakaʻau ke tokolahi ange ʻa e kakai ʻoku nau loto-mamahí! Ko ha tokotaha ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi ha savea fekauʻaki mo e ongoongo televīsone ʻi he ʻIunaite Seteté naʻá ne fakahaaʻi ʻo ʻikai ha veiveiua ʻa e ngaahi ongoʻi tatau mo e laui miliona ʻi heʻene pehē: ‘Hili ʻeku sio ʻi he ongoongó, ʻoku ou loto-mafasia fakaʻaufuli. Ko e ongoongo kovi kotoa pē ia. ʻOku fakatupu lōmekina.’
Ongoongo ʻOku Fiemaʻu ʻe he Tokotaha Kotoa ke Fanongo ki Aí
3. (a) Ko e hā ʻa e ongoongo lelei ʻoku fanongonongo ʻe he Tohi Tapú? (e) Ko e hā ʻokú ke fakamahuʻingaʻi ai ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá?
3 ʻI ha māmani fakapoʻuli lōlō pehē, ʻe lava nai ke maʻu ha ongoongo lelei ange? Ko e moʻoni ʻe lava! ʻOku fakafiemālie ke ʻiloʻi ʻoku fanongonongo ʻe he Tohi Tapú ʻa e ongoongo lelei. Ko e ongoongo ia ʻoku pehē ai ʻe fakangata ʻa e puké, fiekaiá, faihiá, taú mo e faʻahinga kotoa pē ʻo e fakafeʻātungiá ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Sāme 46:9; 72:12) ʻIkai ko e ongoongo ia ʻoku fiemaʻu ʻe he tokotaha kotoa ke fanongo ki aí? Ko e moʻoni ʻoku fakakaukau pehē ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ia ai, ʻoku ʻiloa kinautolu ʻi he feituʻu kotoa pē ʻi heʻenau feinga hokohoko ke vahevahe atu ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he kakai ʻo e puleʻanga kotoa pē.—Mātiu 24:14.
4. Ko e ongo tafaʻaki fē ʻo ʻetau ngāue fakafaifekaú te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, pea mo e kupu hokó?
4 Ko ia ai, ko e hā ʻe lava ke tau fai koeʻuhi ke hokohoko atu ai ʻa e kau fiefia mo mohu ʻuhinga ʻi hono malangaʻi ʻo e ongoongo lelei ko ení—ʻo aʻu ki he ngaahi feituʻu ngāue ʻoku siʻi ai hono talí? (Luke 8:15) Ko ha fakamanatu nounou ʻo e tafaʻaki mahuʻinga ʻe tolu ʻo ʻetau ngāue fakamalangá ʻe ʻaonga taʻetoeveiveiua ia. ʻE lava ke tau sivisiviʻi (1) ʻetau ngaahi fakaueʻilotó, pe ko e ʻuhinga ʻo ʻetau malangá; (2) ʻetau pōpoakí, pe ko e meʻa ʻoku tau malangaʻí; mo e (3) ʻetau ngaahi angafaí, pe founga ʻo ʻetau malangá. ʻI hono tauhi ke maʻa ʻetau fakaueʻilotó, mahino ʻetau pōpoakí pea ola lelei ʻetau ngaahi foungá, te tau ʻoatu ai ki he tokolahi ʻo e faʻahinga kakai kehekehe ʻa e faingamālie ke fanongo ki he ongoongo lelei tahá—ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. a
ʻUhinga ʻOku Tau Kau Ai ʻi Hono Malangaʻi ʻa e Ongoongo Leleí
5. (a) Hiliō he meʻa kotoa, ko e hā ʻokú ne ueʻi kitautolu ke kau atu ʻi he ngāue fakafaifekaú? (e) Ko e hā ʻe lava ai ke pehē ko ʻetau talangofua ki he tuʻutuʻuni Fakatohitapu ke malangá ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofa ki he ʻOtuá?
5 Tau lāulea angé ki he tafaʻaki ʻuluakí—ʻa ʻetau ngaahi fakaueʻilotó. Ko e hā e ʻuhinga ʻoku tau malangaʻi ai ʻa e ongoongo leleí? ʻI he ʻuhinga tatau pē naʻe fai ai ia ʻe Sīsuú. Naʻá ne pehē: “ʻOku ou ʻofa ki he Tamai.” (Sione 14:31; Sāme 40:8) Hiliō he meʻa kotoa, ʻoku ueʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻofa ki he ʻOtuá. (Mātiu 22:37, 38) ʻOku ʻai ʻe he Tohi Tapú ha fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e ngāue fakafaifekaú, he ʻoku fakamatala ai: “Ko eni ia ʻa e ʻofa ki he ʻOtua, ʻa ʻetau tauhi ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuni.” (1 Sione 5:3; Sione 14:21) ʻOku kau ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá ʻa e taha ko ia ke ‘ō, ʻo ngaohi ʻa e kakaí ko e kau akó’? (Mātiu 28:19) ʻIo. Ko e moʻoni, ko e ngaahi lea ko iá naʻe leaʻaki ia ʻe Sīsū, ka ʻi hono taupotú ko e tupu ia meia Sihova. ʻO anga-fēfē? Naʻe fakamatala ʻa Sīsū: “Mo e ʻikai te u momoʻi fai ha meʻa ʻiate au, kae hange tofu pē hoku ako ʻe he Tamai, ʻoku pehē ʻeku tala ʻa e ngaahi meʻa ko eni.” (Sione 8:28; Mātiu 17:5) Ko ia ai, ʻi he tauhi ʻa e tuʻutuʻuni ke malangá, ʻoku tau fakahaaʻi ai kia Sihova ʻoku tau ʻofa ʻiate ia.
6. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku ueʻi ai kitautolu ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá ke malangá?
6 Tānaki atu ki ai, ko e ʻofa kia Sihová ʻoku ueʻi ai kitautolu ke malanga koeʻuhi ʻoku tau loto ke fakafepakiʻi ʻa e ngaahi loi ʻoku pouaki ʻe Sētane kiate iá. (2 Kolinito 4:4) Kuo fakafehuʻia ʻe Sētane ʻa e māʻoniʻoni ʻo e pule ʻa e ʻOtuá. (Senesi 3:1-5) ʻI he tuʻunga ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻoku tau hoholi ke kau ʻi hono fakaeʻa ʻa e ngaahi lauʻikovi loi ʻa Sētané ʻi hono fakatonuhiaʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he ʻao ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Aisea 43:10-12) ʻIkai ngata aí, ʻoku tau kau ʻi he ngāue fakafaifekaú koeʻuhi kuo tau hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi founga ʻa Sihová. ʻOku tau ongoʻi ofi kiate ia pea ongoʻi ha holi mālohi ke talanoa ki he niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo hotau ʻOtuá. Ko hono moʻoní, ko e lelei ʻo Sihová mo ʻene ngaahi founga māʻoniʻoní ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e fiefia ko ia ʻoku ʻikai lava ai ke tuku ʻetau talanoa fekauʻaki mo iá. (Sāme 145:7-12) ʻOku tau ongoʻi ʻoku ueʻi kitautolu ke talaki hono fakahīkihikí pea lea ʻo fekauʻaki mo ʻene “ngaahi lelei” ki he faʻahinga ko ē te nau fanongó.—1 Pita 2:9; Aisea 43:21.
7. Tuku kehe ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá, ko e hā ʻa e toe ʻuhinga mahuʻinga ʻoku tau kau ai ʻi he ngāue fakamalangá?
7 ʻOku toe ʻi ai ʻa e ʻuhinga mahuʻinga ʻe taha ki he hokohoko atu ʻa e kau ʻi he ngāue fakafaifekaú: ʻOku tau fie ʻoatu loto-moʻoni ʻa e fakafiemālie ki he faʻahinga tāutaha ʻoku lōmekina ʻe he hokohoko taʻemotu ʻa e ongoongo koví pea ki he faʻahinga ʻoku faingataʻaʻia ʻi ha toe ʻuhinga kehé. ʻI he meʻá ni, ʻoku tau feinga mālohi ai ke faʻifaʻitaki kia Sīsū. Ko e fakatātaá, sio angé ki he meʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Maake vahe 6.
8. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻi he Maake vahe 6 ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ongoʻi ʻa Sīsū ki he kakaí?
8 ʻOku foki ʻa e kau ʻapositoló mei ha feingangāue fakamalanga ʻo fakamatalaʻi kia Sīsū ʻa e meʻa kotoa naʻa nau fai mo akoʻakí. ʻOku fakatokangaʻi ʻe Sīsū ʻoku helaʻia ʻa e kau ʻapositoló, pea ʻokú ne tala ange ke nau omi kiate ia ke “mālōlō siʻi.” Ko ia ʻoku nau heka ai ki ha vaka ʻo fononga ki ha feituʻu lōngonoa. ʻOku muimui ʻa e kakaí ʻia kinautolu, ʻo lele ʻi he matātahí, pea vave ʻenau maʻu kinautolú. Ko e hā ʻoku fai ʻe Sīsuú? “Naʻa ne ilo ha fuʻu kakai lahi,” ko e lau ia ʻa e fakamatalá, “pea naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa kiate kinautolu, koeʻuhi ko ʻenau hange ha fanga sipi taʻe hanau tauhi: pea naʻa ne hanga ʻo ako kiate kinautolu ha ngahi meʻa lahi.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Maake 6:31-34) ʻOku ueʻi ʻe he fakaʻofaʻiá ʻa Sīsū ke hokohoko ʻa ʻene vahevahe atu ʻa e ongoongo leleí neongo ʻa ʻene helaʻiá. ʻOku hā mahino, ʻa e ongoʻi lahi ʻe Sīsū ʻa e kakaí ni. ʻOkú ne ongoʻi manavaʻofa kiate kinautolu.
9. Ko e hā ʻoku tau ako mei he fakamatala ʻi he Maake vahe 6 fekauʻaki mo e fakaueʻiloto totonu ki he malangá?
9 Ko e hā ʻoku tau ako mei he fakamatala ko ení? ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau ongoʻi ko ha fatongia ia ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea ke ngaohi ākongá. ʻOku tau ʻiloʻi hotau ngafa ke talaki ʻa e ongoongo leleí, koeʻuhi ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá ke “maʻu moʻui ʻe he kakai kotoa pe.” (1 Timote 2:4) Kae kehe, ʻoku tau fakahoko ʻetau ngāue fakafaifekaú ʻo ʻikai ʻi he ongoʻi pē ko e fatongiá kae toe pehē foki ʻi he manavaʻofá. Kapau ʻoku tau ongoʻi loloto ʻa e kakaí ʻo hangē ko Sīsuú, ʻe ueʻi kitautolu ʻe hotau lotó ke fai ʻa e meʻa kotoa te tau malavá ke hokohoko atu ai ʻa hono vahevahe kiate kinautolu ʻa e ongoongo leleí. (Mātiu 22:39) Ko hono maʻu ʻa e ngaahi fakaueʻiloto lelei pehē ki he kau ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻe ueʻi ai kitautolu ke malangaʻi taʻetuku ʻa e ongoongo leleí.
Ko ʻEtau Pōpoakí—ʻa e Ongoongo Lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
10, 11. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe ʻAisea ʻa e pōpoaki ʻoku tau malangaʻí? (e) Naʻe anga-fēfē hono ʻomai ʻe Sīsū ʻa e ‘ongoongo ʻo e meʻa leleí,’ pea kuo anga-fēfē ʻa e muimui ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi taimi ʻi onopōní ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú?
10 Fēfē ʻa e tafaʻaki hono ua ʻo ʻetau ngāue fakafaifekaú—ʻa ʻetau pōpoakí? Ko e hā e meʻa ʻoku tau malangaʻí? Naʻe fai ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻa e fakamatala fakaʻofoʻofa ko eni fekauʻaki mo e pōpoaki ʻoku tau fanongonongó: “Hono ʻikai fakaʻofoʻofa ʻi he ngaahi moʻunga siʻi vaʻe ʻo e talaongoongolelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e melino, ʻo ia ʻoku ongoongo mai ʻa e lelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e moʻui; ʻo ia ʻoku fanongonongo ki Saione, Kuo toe tuʻi ho ʻOtua!”—Aisea 52:7, 8.
11 Ko e kupuʻi lea tefito ʻi he konga Tohi Tapu ko iá, ʻa e “tuʻi ho ʻOtua,” ʻoku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ʻa e pōpoaki kuo pau ke tau fanongonongó, ʻa ia ko e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Maake 13:10) Fakatokangaʻi foki ʻoku fakahaaʻi ʻi he veesi ko ení ʻa e kaveinga lelei tefito ʻo ʻetau pōpoakí. ʻOku ngāueʻaki ʻe ʻAisea ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e “moui,” ‘ongoongolelei,’ “melino” mo e “lelei.” ʻI he ngaahi senituli hili ʻa ʻAisea, ʻi he ʻuluaki senituli T.S., naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kikité ni ʻi ha founga tuʻu-ki-muʻa ʻaki hono fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga faivelenga ʻi hono fanongonongo ʻa e ongoongo ʻo e meʻa leleí—ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ka hoko maí. (Luke 4:43) ʻI he ngaahi taimi ʻi onopōní, tautefito talu mei he 1919, kuo muimui ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ʻaki hono fanongonongo faivelenga ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá kuo ʻosi fokotuʻú pea mo e ngaahi tāpuaki te ne ʻomaí.
12. Ko e hā ʻa e kaunga ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki he faʻahinga ʻoku nau tali iá?
12 Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki he faʻahinga ʻoku nau tali iá? ʻI he ʻahó ni hangē pē ko ia ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú, ʻoku ʻomai ʻe he ongoongo leleí ʻa e ʻamanaki mo e fakafiemālie. (Loma 12:12; 15:4) ʻOkú ne ʻoange ki he faʻahinga loto-faitotonú ʻa e ʻamanaki koeʻuhí ʻoku nau ako ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ʻuhinga fefeka ke tui ai ʻoku tuʻu mei muʻa ʻa e ngaahi taimi lelei ange. (Mātiu 6:9, 10; 2 Pita 3:13) Ko e ʻamanaki peheé ʻokú ne tokoniʻi lahi ʻa e faʻahinga manavahē-ʻOtuá ke nau tauhi maʻu ha vakai papau. ʻOku fakahaaʻi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ‘ʻe ʻikai te nau manavahe koeʻuhi ko e ongoongo mai ʻo ha kovi.’—Sāme 112:1, 7.
Ko ha Pōpoaki ʻa Ia Te Ne “Haʻihaʻi ʻa e Kakai ʻOku Loto Mafesi”
13. ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻa e ngaahi tāpuaki vave ʻe hoko ki he faʻahinga ʻoku nau tali ʻa e ongoongo leleí?
13 Tānaki atu ki ai, ko e ongoongo lelei ʻoku tau malangaʻí ʻokú ne ʻoatu vave ʻa e fakafiemālie mo e ngaahi tāpuaki ki he faʻahinga ʻoku fanongo ki aí. ʻO anga-fēfē? Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tāpuakí naʻe fakahaaʻi ia ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻi heʻene tomuʻa tala: “Ko e Laumalie ʻo Atonai Sihova ʻoku ʻiate au; koeʻuhi kuo pani au ʻe Sihova ke ʻalu mo e ongoongolelei ki he masiva; kuo ne fekau au ke haʻihaʻi ʻa e kakai ʻoku loto mafesi, ke fanongonongo ʻa e tukuange ki he popula, mo e fakaava ʻo e pilisone kiate kinautolu ʻoku maʻu kiiʻi; ke fanongonongo ʻa e taʻu ʻo e hoifua ʻa e ʻEiki, mo e taimi sauni ʻa hotau ʻOtua; ke fakaleluʻi ʻa kinautolu fuape ʻoku tangi.”—Aisea 61:1, 2; Luke 4:16-21.
14. (a) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he kupuʻi lea “haʻihaʻi ʻa e kakai ʻoku loto mafesi” ʻo fekauʻaki mo e pōpoaki ʻo e Puleʻangá? (e) ʻOku anga-fēfē ʻetau tapua atu ʻa e tokanga ʻa Sihová ki he faʻahinga ʻoku loto-mafesí?
14 Fakatatau ki he kikite ko iá, ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí, ʻe hanga ai ʻe Sīsū ʻo “haʻihaʻi ʻa e kakai ʻoku loto mafesi.” He fakatātā fakamatala meʻa moʻoni ē naʻe ngāueʻaki ʻe ʻAiseá! Fakatatau ki he tikisinale Fakatohitapu ʻe taha, ko e foʻi lea Hepelū naʻe liliu ko e “haʻihaʻi” “ʻoku faʻa ngāueʻaki ia ki hono ‘haʻi’ ʻo ha meʻa haʻi lavea, ʻo faitoʻo ai pea moʻui ʻa e laveá.” Ko ha neesi tokanga te ne takai nai ha meʻa haʻi lavea pe ko ha konga tupenu, ʻo takatakai ʻi ha lavea ʻi he konga ʻo e sino ʻo e tokotaha maʻukoviá ke poupouʻi ia. ʻI he founga tatau, ʻi hono malangaʻi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá, ko e kau malanga tokangá ʻoku nau fai ai ʻa e poupou ki he faʻahinga ongongofua kotoa ʻa ia ʻoku nau faingataʻaʻia ʻi ha foungá. Pea ʻi hono poupouʻi ʻa e faʻahinga faingataʻaʻiá, ʻoku nau tapua atu ai ʻa e tokanga ʻa Sihová. (Isikeli 34:15, 16) ʻOku fakamatala ʻa e tokotaha-tohi-sāmé fekauʻaki mo e ʻOtuá: “Ko e lotomafesi ʻoku ne faitoʻo, pea ʻoku ne haʻihaʻi honau ngaahi kafo.”—Sāme 147:3.
Anga Hono ʻOmai ʻe he Pōpoaki ʻo e Puleʻangá ha Faikehekehé
15, 16. Ko e hā ʻa e ongo fakatātā moʻoni ʻi he moʻuí ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e anga hono ʻomai ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa e poupou mo e mālohi ki he faʻahinga ʻoku faingataʻaʻiá?
15 Ko e ngaahi fakatātā moʻoni lahi ʻi he moʻuí ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e anga hono poupouʻi mo fakaivimālohiʻi moʻoni ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa e faʻahinga ʻoku loto-mafesí. Vakai angé kia Oreanna, ko ha fefine taʻumotuʻa ʻi ʻAmelika Tonga, ʻa ia naʻe ʻikai te ne toe fie moʻui. Naʻe kamata ʻaʻahi ha Fakamoʻoni ʻa Sihova kia Oreanna ʻo lau kiate ia ʻa e Tohi Tapú mo e tohi Ko ʻEku Tohi ʻo e Ngaahi Talanoa Faka-Tohitapú. b ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe fanongo ai ʻa e fefine loto-mafasiá ki hono laú lolotonga ia ʻene tokoto kuikui ʻi he mohengá, ʻo māpuhoi ʻi he taimi ki he taimi. Neongo ia, ne ʻikai fuoloa kuó ne kamata ke fai ha feinga ke tangutu hake ʻi hono mohengá lolotonga ʻa e laú. ʻI ha taimi ki mui ai, naʻá ne tangutu ʻi ha sea ʻi he loki talanoá, ʻo tatali ai ke haʻu ʻa ʻene faiako Tohi Tapú. Hokó, naʻe kamata ke maʻu ʻe he fefiné ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané ʻi he Fale Fakatahaʻangá. ʻI he loto-toʻa ʻi he meʻa naʻá ne ako ʻi he ngaahi fakatahataha ko iá, naʻá ne kamata ai ke tuʻuaki ha ʻū tohi Fakatohitapu ki ha taha pē naʻe ʻalu hake ʻi hono veʻe falé. ʻI hono taʻu 93 leva, naʻe papitaiso ai ʻa Oreanna ʻo hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe fakafoʻou ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa ʻene holi ke moʻuí.—Palovepi 15:30; 16:24.
16 ʻOku fai ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ha poupou mahuʻinga ʻo aʻu ki he faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻe fakangata ʻenau moʻuí ʻe he mahamahakí. Ko e fakatātaá ko Maria mei ʻIulope Hahake. Naʻá ne faingataʻaʻia ʻi ha mahaki fakatupu mate pea mole ai meiate ia ʻene ʻamanakí kotoa. Naʻá ne loto-mafasia loloto ʻi he taimi naʻe fetuʻutaki ai kiate ia ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Kae kehe, ʻi heʻene ako pē fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, naʻe toe hoko ai ʻene moʻuí ʻo mohu ʻuhinga. Naʻá ne papitaiso peá ne hoko ʻo longomoʻui ʻaupito ʻi he ngāue fakamalangá. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe ua fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí, naʻe tapua mai mei hono matá ʻa e ʻamanaki mo e fiefia. Naʻe mate ʻa Maria fakataha mo ha ʻamanaki papau ki he toetuʻú.—Loma 8:38, 39.
17. (a) ʻOku anga-fēfē hono ʻoange ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa e faikehekehe ki he moʻui ʻa e faʻahinga ʻoku nau tali iá? (e) ʻI he ngaahi founga fē kuó ke hokosia fakafoʻituitui ai ʻa hono hanga ʻe Sihova ʻo “fokotuʻu akinautolu kotoabe kuo mabelu ki lalo”?
17 Ko e ngaahi fakamatala peheé ʻoku fakamoʻoni ia ki he kehekehe ʻoku lava ke fai ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ki he moʻui ʻa e faʻahinga ʻoku nau fakaʻamu ki he ngaahi moʻoni Fakatohitapú. Ko e faʻahinga tāutaha ʻoku nau mamahi ʻi he mate ʻa ha taha ʻofeiná ʻoku nau maʻu ʻa e mālohi foʻou ʻi heʻenau ako ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻo e toetuʻú. (1 Tesalonaika 4:13) Ko e kakai ʻoku nofo masiva pea fāinga ke fafangaʻi honau fāmilí ʻoku nau maʻu ʻa e ngeia mo e loto-toʻa foʻou ʻi heʻenau ako ʻo ʻilo ʻe ʻikai ʻaupito liʻaki ʻe Sihova kinautolu kapau ʻoku nau mateaki kiate ia. (Sāme 37:28) ʻI he tokoni ʻa Sihová, ko e tokolahi ʻoku lōmekina ʻe he loto-mafasiá ʻoku nau fakatupulekina māmālie ʻa e mālohi ʻoku fiemaʻu ke fekuki ai mo iá pea ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻoku aʻu ʻo nau malava ke ikuʻi ʻa e mahaki ko iá. (Sāme 40:1, 2) Ko e moʻoni, fakafou ʻi he mālohi ʻoku tokonaki mai fakafou heʻene Folofolá, ko Sihová “oku ne fokotuu akinautolu kotoabe kuo mabelu ki lalo” ʻi he taimí ni. (Sāme 145:14, PM) ʻI he vakai ki he anga hono ʻomai ʻe he ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ʻa e fakafiemālie ki he faʻahinga loto-mafesi ʻi hotau feituʻu ngāué pea ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku toe toutou fakamanatu mai ai kiate kitautolu ʻoku tau maʻu ʻa e ongoongo lelei taha ʻoku ala maʻu he ʻaho ní!—Sāme 51:17.
“Ko ʻEku Kole ki he ʻOtua ʻi he Faʻahinga ko Ia”
18. Naʻe anga-fēfē hono uesia ʻa Paula ʻi hono siʻaki ʻe he kau Siú ʻa e ongoongo leleí, pea ko e hā hono ʻuhingá?
18 Neongo ko ʻetau pōpoakí ʻoku ʻi ai ʻa e ongoongo lelei tahá, ʻoku siʻaki ia ʻe he tokolahi. ʻOku anga-fēfē nai hono uesia kitautolu ʻe he meʻá ni? ʻI he founga tatau naʻe hoko ki he ʻapositolo ko Paulá. Naʻá ne faʻa malanga ki he kau Siú, ka naʻe siʻaki ʻe he tokolahi taha ʻo kinautolú ʻa e pōpoaki ʻo e fakamoʻuí. Naʻe uesia lahi ʻe heʻenau fakafisí ʻa Paula. Naʻá ne fakahaaʻi: “ʻOku ʻiate au ha mamahi lahi, pea ʻoku mahuhu maʻu pe hoku loto.” (Loma 9:2) Naʻe ongoʻi manavaʻofa ʻa Paula ki he kau Siu naʻá ne malanga ki aí. Naʻe fakalotomamahiʻi ia ʻi heʻenau siʻaki ʻa e ongoongo leleí.
19. (a) Ko e hā ʻoku mahinongofua ai te tau ongoʻi loto-siʻi nai ʻi he taimi ʻe niʻihi? (e) Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ʻa Paula ke hokohoko atu ai ʻi heʻene ngāue fakamalangá?
19 Ko kitautolu foki ʻoku tau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí koeʻuhi ko e manavaʻofá. Ko ia ai, ʻoku mahinongofua ʻa ʻetau ongoʻi loto-siʻi nai ʻi he taimi ʻoku siʻaki ai ʻe he kakai tokolahi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá. Ko ha fakafeangai pehē ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku tau maʻu ʻa e tokanga moʻoni ki he lelei fakalaumālie ʻa e faʻahinga ʻa ia ʻoku tau malanga ki aí. Kae kehe, ʻoku lelei ke tau manatuʻi ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa e ʻapositolo ko Paulá. Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ia ke ne hokohoko atu ʻi heʻene ngāue fakamalangá? Neongo ko e fakafisi ʻa e kau Siú ke tali ʻa e ongoongo leleí naʻá ne fakatupunga ia ke ne mamahi lahi mo ongoʻi mahuhuhuhu, naʻe ʻikai ke siva ʻa e ʻamanaki ʻa Paula ki he kotoa ʻo e kau Siú, ʻo fakakaukau ʻe ʻikai toe lava ke tokoniʻi kinautolu. Ko ʻene ʻamanakí ke kei ʻi ai pē ʻa e faʻahinga te nau tali ʻa Kalaisi. Ko ia ai, ʻi he fekauʻaki mo ʻene ngaahi ongoʻi ki he kau Siu tāutahá, naʻe tohi ʻe Paula: “Ko e feinga, ʻa hoku loto, pea ko ʻeku kole ki he ʻOtua ʻi he faʻahinga ko ia, ke nau moʻui.”—Loma 10:1.
20, 21. (a) Fekauʻaki mo ʻetau ngāue fakafaifekaú, ʻe lava fēfē ke tau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paulá? (e) Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻo ʻetau ngāue fakafaifekaú ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hokó?
20 Fakatokangaʻi ange ʻa e meʻa ʻe ua naʻe fakamamafaʻi ʻe Paulá. Ko e holi ia ʻa hono lotó ke maʻu ʻe he faʻahinga tāutaha ʻe niʻihi ʻa e fakamoʻuí, pea naʻá ne kole ki he ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e meʻa ko iá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau muimui ai ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paulá. ʻOku tau tauhi maʻu ha holi loto-moʻoni ke maʻu ha faʻahinga pē ʻa ia ʻoku nau kei hehema totonu nai ki he ongoongo leleí. ʻOku tau hokohoko atu ʻa e lotu kia Sihová koeʻuhi ke tau maʻu ʻa e faʻahinga tāutaha peheé ke tau lava ai ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau muimui ʻi he ʻalunga ʻa ia ʻe taki atu ki honau fakamoʻuí.—Palovepi 11:30; Isikeli 33:11; Sione 6:44.
21 Kae kehe, ke aʻu ki he faʻahinga tāutaha tokolahi taha ʻe malavá mo e pōpoaki ʻo e Puleʻangá, ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga ʻo ʻikai ngata pē ki he ʻuhinga mo e meʻa ʻoku tau malangaʻí kae toe pehē foki ki he founga ʻo ʻetau malangá. Ko e kaveinga ko iá ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hokó.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e kupu ko ʻení ʻe lāulea ai ki he ʻuluaki ongo tafaʻaki ʻe uá. ʻE lāulea ʻi he kupu hono hokó ki he tafaʻaki hono tolú.
b Pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
Ko e Hā Kuó Ke Akó?
• Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku tau kau ai ʻi he ngāue fakafaifekaú?
• Ko e hā ʻa e pōpoaki tefito ʻoku tau malangaʻí?
• Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku hokosia ʻe he faʻahinga ʻoku nau tali ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá?
• Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke hokohoko atu ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú?
[Fehuʻi ki he Ako]
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻokú ne ʻoange ʻa e mālohi ki he loto-mafesí
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he lotú ke tau kātaki ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú