Skip to content

Skip to table of contents

Talavou—Teuteu ki he Fu‘u Lahí

Talavou—Teuteu ki he Fu‘u Lahí

Talavou​—Teuteu ki he Fu‘u Lahí

SIOLOTO ATU ko e toki ‘osi ia ho‘o fononga mei ha motu fakatalopiki ki he ‘Āketiká. ‘I ho‘o hifo pē mei he vakapuná, ‘okú ke ‘ilo‘i ‘okú ke ‘i ha ‘ea moko ‘ī‘ī. ‘E lava ke ke fe‘unu‘aki ki ai? ‘Io, ka ‘e fiema‘u ke ke fai ha ngaahi feliliuaki.

Ko ha tu‘unga pehē pē ‘okú ke fehangahangai mo ia ‘i he taimi ‘oku hoko ai ho‘o fānaú ko e kau talavoú. ‘Oku hā ngali, kuo liliu fakafokifā ‘a e tu‘unga ‘o e ‘eá. Ko e tamasi‘i na‘e ‘ikai te ne mavahe ki mu‘a mei ho tafa‘akí ‘okú ne sai‘ia ange he taimí ni he feohi mo hono ngaahi to‘ume‘á. Ko e ta‘ahine na‘e ‘ikai kei lava ke tatali ki mu‘a ke talanoa atu kiate koe fekau‘aki mo e me‘a na‘e hoko kiate ia he ‘aho ko iá ‘okú ne fai ha ngaahi tali nounou he taimí ni.

“Na‘e fēfē ‘a e akó?” ko ho‘o ‘eké ia.

“Sai pē,” ko ‘ene talí ia.

Fakalongolongo.

“Ko e hā ‘okú ke fakakaukau ki aí?” ko ho‘o ‘eké ia.

“Hala‘atā,” ko ‘ene talí ia.

Toe ‘āsili ange ‘a e fakalongolongó.

Ko e hā e me‘a kuo hokó? ‘Ikai fuoloa ki mu‘a, “na‘á ke kaunga tau‘atāina ai ki he mo‘ui ho‘o fānaú,” ko e lau ia ‘a e tohi ko e Breaking the Code. “‘I he taimi ní ko e ‘amanaki lelei taha pē te ke ma‘ú ko e sio atu pē ‘o ‘ikai hao kaunga kia kinautolu, pea ‘oku ngalingali ‘e ‘ikai lava ke ke fai ha tokoni.”

Kuo pau nai ai ke ke fo‘i koe ‘o fakamama‘o? ‘Ikai, ‘ikai ‘aupito. ‘E lava ke ke nofo ofi ai pē ki ho‘o fānaú ‘i he‘enau fou atu ‘i he talavoú. Kae kehe, ‘uluakí, ‘oku fiema‘u ke ke mahino‘i ‘a e me‘a tofu pē ‘oku hoko lolotonga ‘a e vaha‘a taimi mahu‘inga ko eni kae fakatupu puputu‘u he taimi ‘e ni‘ihi ‘o e tupu haké.

Tupu Hake mei he Kei Si‘í ki he Fu‘u Lahí

Na‘e fakakaukau ki mu‘a ‘a e kau fakatotoló ko e fo‘i ‘uto ‘o ha ki‘i leka na‘e meimei tupu ‘o kakato he‘ene a‘u ki hono ta‘u nimá. ‘I he taimi ní ‘oku nau tui lolotonga e ki‘i liliu ‘a e lahi ‘o e fo‘i ‘utó hili e ta‘u ko iá, he‘ikai lava ke lea‘aki e me‘a tatau fekau‘aki mo ‘ene ngāué. ‘I he‘enau a‘u ‘o fu‘u tangatá, ‘oku kamata ‘i he to‘utupú ha maliu mahu‘inga he hōmoné ‘a ia ‘oku liliu ai e anga ‘enau fakakaukaú. Hangē ko ení, lolotonga ‘oku fa‘a vakai ‘a e fānau īkí ki he ngaahi me‘á ‘i he tu‘unga pau mo faingofua, ko e kau talavoú ‘oku nau hehema ke fakakaukau ‘o toe fakalaka atu ai, ‘o fuatautau ‘a e ngaahi ‘īsiu tefito ‘o ha me‘a. (1 Kolinitō 13:11) ‘Oku nau fakatupulekina ‘a e tuipau, pea ‘oku ‘ikai te nau mā ‘i hono fakahāhā iá.

Ko Paolo, mei ‘Ītalí, na‘á ne fakatokanga‘i ‘a e liliu ko iá ‘i he‘ene talavoú. “‘I he‘eku sio atu ki hoku foha ta‘u hongofulu tupú,” ko ‘ene laú ia, “‘oku ou ongo‘i hangē ‘oku ‘i mu‘a ‘iate au ha ki‘i tangata, ‘o ‘ikai kei tamasi‘i. ‘Oku ‘ikai ko e liliu fakaesinó pē. Ko e me‘a ‘oku ou ‘ohovale taha aí ko e anga ‘ene fakakaukaú. ‘Oku ‘ikai te ne ilifia ke fakamatala‘i ‘ene fakakaukaú mo taukapo‘i ia!”

Kuó ke sio ki ha me‘a meimei tatau ‘i ho‘o ki‘i talavoú? Mahalo pē ‘i he‘ene kei si‘í, na‘á ne muimui pē he ngaahi tu‘utu‘uní. Ko e fakamatala pē na‘e fiema‘u kiate iá ko e pehē “Koe‘uhí ko e me‘a ia ‘oku ou tala atú.” ‘I he taimí ni, ‘i he tu‘unga ko ha talavoú, ‘okú ne fiema‘u ‘a e ngaahi ‘uhinga, pea mahalo ‘e a‘u ‘o ne fehu‘ia e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga ‘oku mo‘ui‘aki ‘e he fāmilí. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ko ‘ene fakamatematē maí ‘oku hangē ia ko ha‘ane angatu‘ú.

Kae ‘oua ‘e faka‘osi‘aki ‘oku feinga ho‘o talavoú ke veuki ho‘o ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungāngá. ‘Okú ne fāinga pē nai ke ‘ai ho‘o ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungāngá ko ‘ene me‘a, ke ‘ai ia ki he‘ene mo‘uí. Ke fakatātaa‘i, sioloto atu ‘okú ke hiki mei ha ‘api ki ha ‘api ‘e taha pea ‘okú ke ‘alu mo ho‘o naunau falé. ‘E faingofua ke ma‘u ha tu‘u‘anga ki he naunau fale taki taha ‘i he ‘api fo‘oú? Ngalingali ‘e ‘ikai. Ka ko e me‘a ‘e taha ‘oku paú, he‘ikai te ke lī ha me‘a pē ‘okú ke vakai ki ai ‘oku mahu‘inga.

‘Oku fehangahangai ho‘o talavoú mo ha tu‘unga pehē ‘i he‘ene teuteu ki he taimi ‘a ia te ne ‘tukuange ai ‘ene tamaí mo ‘ene fa‘eé.’ (Sēnesi 2:24) Ko e mo‘oni, ko e ‘aho ko iá ‘oku kei mama‘o nai; ko ho‘o talavoú ‘oku te‘eki ai ke ne fu‘u lahi. Kae kehe, ko hono mo‘oní, ‘okú ne ‘osi fa‘o ‘ene ‘ū me‘á. ‘I he kotoa ‘o e ta‘u hongofulu tupú, ‘okú ne sivisivi‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga kuo ‘ohake‘aki iá, pea ‘okú ne fili pe ko fē ai te ne fononga mo ia ki he fu‘u lahí. *

Ko e fakakaukau atu ki hono fai ‘e ho‘o tamá ‘a e ngaahi fili peheé te ke manavasi‘i nai ai. Kae kehe, ‘oku lava ke ke fakapapau‘i, ‘i he taimi ‘e tupu hake ai ‘o fu‘u lahí, te ne tauhi pē ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga ‘okú ne vakai ki ai ‘oku mahu‘ingá. Ko ia ai, ‘i he taimí ni—lolotonga ‘oku kei ‘i ‘api ho‘o talavoú—ko e taimi ia ke ne fakatotolo‘i faka‘āuliliki ai e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘a ia te ne mo‘ui‘akí.—Ngāue 17:11.

Ko e mo‘oni, ‘oku ‘aonga ke fai ia ‘e ho‘o talavoú. He ko ē, kapau te ne tali ho‘o ngaahi tu‘ungá ‘o ‘ikai fehu‘ia he taimí ni, te ne tali nai ‘amui ‘a e ngaahi tu‘unga ‘a e ni‘ihi kehé ‘o ‘ikai fehu‘ia. (‘Ekisoto 23:2) ‘Oku fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ha talavou pehē na‘e faingofua hono fakatauele‘í koe‘uhí ‘okú ne “masiva ‘atamai”—ko ha kupu‘i lea ‘oku ‘uhingá ko e ‘ikai ha ‘ilo‘ilo, ‘o kau ai e ngaahi me‘a kehe. (Palōveepi 7:7) Ko ha talavou ‘oku ‘ikai ha‘ane tuipaú ‘e lava ke “fepālekina holo ‘o hangē ko ia ‘oku fai ‘e ha ngaahi peaú mo fe‘ave‘aki holo ‘e he matangi kotoa pē ‘o e akonaki ‘oku fakafou ‘i he olopoto ‘a e tangatá.”—‘Efesō 4:14.

‘E lava fēfē ke ke ta‘ofi ia mei he‘ene hoko ki ho‘o tamá? Fakapapau‘i ‘okú ne ma‘u e me‘a ‘aonga ‘e tolu ko ení:

1 NGAAHI MAFAI ‘ILO‘ILO

Na‘e tohi ‘a e ‘apositolo ko Paulá ‘o pehē ko e “kakai matu‘otu‘á . . . kuo ako‘i ‘enau ngaahi mafai ‘ilo‘iló fakafou ‘i hono ngāue‘aki iá, ke ne fakafaikehekehe‘i fakatou‘osi ai ‘a e tonú mo e halá.” (Hepelū 5:14) ‘Ka na‘á ku ako‘i ki he‘eku tamá ‘a e tonú mei he halá ‘i he ngaahi ta‘u kuohilí,’ ko ho‘o leá nai ia. Pea ‘oku ‘ikai ha veiveiua, ko e ako‘i ko iá na‘á ne ma‘u ‘aonga mei ai he taimi ko iá pea teu‘i ai ia ki he vaha‘a taimi hono hoko ko eni ‘o e tupu haké. (2 Tīmote 3:14) Neongo ia, na‘e pehē ‘e Paula ko e kakaí ‘oku fiema‘u ke ako‘i ‘enau ngaahi mafai ‘ilo‘iló. Lolotonga ‘oku ma‘u nai ‘e he fānau īkí ha ‘ilo ‘o e tonú mo e halá, ko e kau talavoú ‘oku fiema‘u ke nau “hoko ‘o matu‘otu‘a ‘i he ngaahi mafai fakaemahinó.” (1 Kolinitō 14:20; Palōveepi 1:4; 2:11) ‘Okú ke fiema‘u ho‘o talavoú, ke ‘oua ‘e talangofua kuikui pē, ka ke ngāue‘aki e ngaahi pōto‘i faka‘uhinga fefeka. (Loma 12:1, 2) ‘E lava fēfē ke ke tokoni‘i ia ke ne fai iá?

Ko e founga ‘e tahá ko hono faka‘atā ke ‘omai ‘ene fakakaukaú. ‘Oua ‘e fakahoha‘así, pea feinga‘aki ho‘o lelei tahá ke ‘oua ‘e māfana vave—tatau ai pē kapau te ne lea‘aki ha me‘a ‘oku ‘ikai te ke loto ke fanongo ki ai. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Vave ki he fanongo, fakatuotuai ki he lea, fakatuotuai ki he ‘ita.” (Sēmisi 1:19; Palōveepi 18:13) ‘Ikai ko ia pē, na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘Oku mei he me‘a ‘oku hulu ‘i he lotó ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he ngutú.” (Mātiu 12:34) Kapau te ke fanongo, te ke malava ai ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku hoha‘a mo‘oni ki ai ho‘o talavoú.

‘I he taimi ‘okú ke lea aí, feinga ke ngāue‘aki e ngaahi fehu‘í kae ‘ikai ko e ngaahi fakamatala ta‘e‘uhingá. Na‘e ‘eke ‘e Sīsū he taimi ‘e ni‘ihi, “Ko e hā ho‘omou fakakaukaú?” ke tohoaki‘i mai ‘o ‘ikai ngata pē he fakakaukau ‘ene kau ākongá kae toe pehē foki ki he fa‘ahinga ko ia na‘e matengata‘á. (Mātiu 21:23, 28) ‘E lava ke ke fai e me‘a meimei tatau ki ho‘o talavoú, na‘a mo e taimi ‘okú ne fakahaa‘i ai ha fakakaukau ‘oku kehe ia mei ha‘aú. Ko e fakatātaá:

Kapau ‘e pehē ho‘o talavoú: “‘Oku ‘ikai te u fakapapau‘i pe ‘oku ou tui ki he ‘Otuá.”

‘I he ‘ikai tali: “Na‘á ma ako‘i koe ‘o lelei ange ai—ko e mo‘oni ‘okú ke tui ki he ‘Otuá!”

‘E lava ke ke pehē: “Ko e hā ‘okú ne ‘ai koe ke ke ongo‘i peheé?”

Ko e hā ke tohoaki‘i mai ai e fakakaukau ho‘o talavoú? Koe‘uhí neongo kuó ke ‘osi fanongo ki he me‘a ‘okú ne lea‘akí, ‘oku fiema‘u ke ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘okú ne fakakaukau ki aí. (Palōveepi 20:5) Ko e ‘īsiú ‘oku kaunga lahi ange nai ia ki he ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá ‘i he ‘i ai ‘a e ‘Otuá.

Ko e fakatātaá, ko ha talavou ‘okú ne ongo‘i ‘oku tenge ia ke ne talangata‘a ki he ngaahi lao fakae‘ulungaanga ‘a e ‘Otuá te ne feinga nai ke ‘ai ke ala tali ia ‘aki ‘ene fili ke ‘oua ‘e tui ki he ‘Otuá. (Saame 14:1) ‘Kapau ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘Otua,’ ‘e lava ke ne faka‘uhinga ‘‘oku ‘ikai leva fiema‘u ia ke u mo‘ui ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘unga Fakatohitapú.’

Kapau ‘oku hā ngali fakakaukau pehē ho‘o talavoú, ‘e fiema‘u nai ke ne faka‘uhinga ‘i he fo‘i fehu‘i, ‘Oku ou tui mo‘oni ko e ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá ko e lelei pē ia ma‘aku? (‘Aisea 48:17, 18) Kapau ‘okú ne tui ko e lelei ia ma‘ana, fakalototo‘a‘i ia ke ne sio ‘oku tuha ke ne malu‘i hono tu‘unga leleí.—Kalētia 5:1.

Kapau ‘e pehē ho‘o talavoú: “Ko e lotu nai eni ia ‘a‘au, ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga iá ‘oku ‘a‘aku.”

‘I he ‘ikai tali: “Ko e lotu ‘atautolu, ko koé ko ‘ema tama, pea te ke tui ki he me‘a ‘okú ma tala atu ke ke tui ki aí.”

‘E lava ke ke pehē: “Ko ha lea mātu‘aki fefeka ia. Kae kehe, kapau te ke taliteke‘i ‘eku tuí, kuo pau ke ‘i ai ha me‘a ke ke fetongi‘aki ia. Ko ia, ko e hā e me‘a ‘okú ke tui ki aí? Ko e hā e tu‘unga fakae‘ulungaanga ‘okú ke fakakaukau ‘oku totonu ke mo‘ui‘akí?”

Ko e hā ke tohoaki‘i mai ai e fakakaukau ho‘o talavoú? Koe‘uhí ko e faka‘uhinga mo ia ‘i he founga ko ení ‘e lava ke tokoni‘i ai ia ke ne sivisivi‘i ‘ene fakakaukaú. Te ne ‘ohovale nai ke ‘ilo‘i ‘oku tatau ‘ene tuí mo ha‘aú ka ko e me‘a ‘okú ne hoha‘a ki aí ko e mo‘oni ‘oku kehe ‘aupito ia.

Ko e fakatātaá, mahalo pē ‘oku ‘ikai ‘ilo‘i ‘e ho‘o talavoú ‘a e founga ke fakamatala‘i ai ‘ene tuí ki he ni‘ihi kehé. (Kolose 4:6; 1 Pita 3:15) Pe ‘okú ne manako nai ‘i ha taha ‘oku ‘ikai te ne tui tatau mo ia. A‘u ki he tefito ‘o e palopalemá, pea tokoni‘i ho‘o talavoú ke ne fai pehē foki. Ko e lahi ange ‘ene ngāue‘aki ‘ene ngaahi mafai ‘ilo‘iló, ko e lelei ange ia ‘ene mateuteu ke hoko ko e tokotaha lahí.

2 TĀKIEKINA ‘E HA TOKOTAHA LAHI

‘I he ngaahi anga fakafonua ‘e ni‘ihi he ‘ahó ni, ‘oku si‘i pe ‘ikai ha fakamo‘oni ai ki he “hoha‘a mo e loto-mafasia” ‘oku taukave‘i ‘e he kau toketā ‘atamai ‘e ni‘ihi kuo pau ke ‘amanekina lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u hongofulu tupú. Kuo ‘ilo‘i ‘e he kau fakatotoló ko e to‘utupu he ngaahi sōsaieti ko iá ‘oku fakakau kinautolu ki he mo‘ui ‘a ha tokotaha lahi ‘i ha ta‘u si‘i. ‘Oku nau ngāue mo e kakai lalahi, feohi mo e kakai lalahi, pea ‘oku tuku kia kinautolu ‘a e ngaahi fatongia ‘o ha tokotaha lahi. ‘Oku ‘ikai ‘i ai ‘a e ngaahi kupu‘i lea ia hangē ko e “founga mo‘ui ‘a e to‘utupú,” “faihia ‘a e to‘utupú,” na‘a mo e “tu‘unga talavoú.”

‘I hono kehé, fakakaukau atu ki he hokosia ‘a e to‘utupu he ngaahi fonua lahi ‘a ē ‘oku fakatahataha‘i kinautolu ki he ngaahi ‘apiako fu‘u tokolahi pea ko e feohi mohu ‘uhinga pē ‘oku nau ma‘ú ko e to‘utupu kehé. ‘I he‘enau foki ki ‘apí, ‘oku ‘ikai ha taha ai. ‘Oku fakatou ngāue ‘a e tamaí mo e fa‘eé. ‘Oku nofo mama‘o ‘a e ngaahi kāinga. Ko e kakai ‘oku lahi taha ‘enau feohi mo iá ko honau ngaahi to‘ume‘á. * ‘Okú ke sio ki he fakatu‘utāmakí? ‘Oku ‘ikai ko ha me‘a pē eni ia fekau‘aki mo e tō ‘o feohi mo e kakai hala. Kuo ‘ilo‘i ‘e he kau fakatotoló na‘a mo e to‘utupu ala fa‘ifa‘itaki‘angá ‘oku nau hehema ke tō ki he tō‘onga ta‘ealafalala‘anga kapau ‘oku nau mama‘o mei he kakai lalahí.

Ko e sōsaieti ‘e taha na‘e ‘ikai fakamavahe‘i ai e to‘utupú mei he kakai lalahí ko ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á. * Ko e fakatātaá, ‘oku fakamatala ‘a e Tohi Tapú kia ‘Ūsaia, ‘a ia na‘e hoko ko e tu‘i ‘o Siuta lolotonga ‘ene kei ta‘u hongofulu tupú. Ko e hā na‘á ne tokoni‘i ‘a ‘Ūsaia ke ne fakahoko‘aki ‘a e fatongia mamafa ko iá? ‘Oku hā mahino, ‘i hano konga, ko e tākiekina ko ia ha tokotaha lahi ko Sākalaia, ‘a ia ‘oku fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ko ha ‘faiako ia ‘i he manavahe kia Elohimi.’—2 Kalonikali 26:5.

‘Oku ma‘u ‘e ho‘o talavoú ha toko taha pe tokolahi ange ko e kau fale‘i ‘a ia ko e kakai lalahi ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga tatau mo koe? ‘Oua ‘e ongo‘i meheka ‘i he ngaahi tākiekina ‘aonga peheé. Ko hono ma‘u kinautolú ‘e lava ke tokoni‘i ai ho‘o talavoú ke ne fai ‘a e me‘a ‘oku totonú. ‘Oku fakahaa‘i ‘e ha palōveepi Fakatohitapu: “Ko ia ‘oku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto.”—Palōveepi 13:20.

3 ONGO‘I ‘O E FUA FATONGIA

‘I he ngaahi fonua ‘e ni‘ihi, ‘oku tapui ai ‘e he Laó ‘a hono fakangāue‘i ‘o e to‘utupú ‘o laka hake he ngaahi houa pau ‘i he uike, pe mei hono fai e ngaahi ngāue pau ‘e ni‘ihi. Na‘e fokotu‘u ‘a e ngaahi fakataputapui peheé ke malu‘i e fānaú mei he ngaahi tu‘unga ngāue fakatu‘utāmakí—ko ha ola ‘o e fu‘u liliu lahi ‘o ngāue‘aki e me‘angāue fakamīsiní ‘i he senituli hono 18 mo e 19.

Lolotonga ko e ngaahi lao ki he ngāue ‘a e fānaú ‘oku malu‘i ai e to‘utupú mei he fakatu‘utāmakí mo e pā‘usi‘í, ‘oku taukave‘i ‘e he kau mataotao ‘e ni‘ihi ko e ngaahi fakataputapui ko ení ‘oku toe ta‘ofi ai kinautolu mei he fua fatongiá. Ko hono olá, ‘oku pehē ‘e he tohi ko e Escaping the Endless Adolescence, kuo fakatupulekina ‘e he kau ta‘u hongofulu tupu tokolahi “ha ongo‘i ‘ikai sai ‘oku ‘i ai ‘enau totonu ‘o nau meimei tuha ke ma‘u e ngaahi me‘a ‘oku ‘oange kia kinautolú ‘o ‘ikai pau ke nau ngāue mālohi ke ma‘u ia.” ‘Oku fakahaa‘i ‘e he kau fa‘u-tohí ko e fakakaukau ko ení “‘oku hā ngali ko ha tali fakanatula ia ki he mo‘ui ‘i ha māmani kuo fokotu‘u lahi ange ki hono fakafiefia‘i e kau ta‘u hongofulu tupú ‘i he ‘amanekina ha me‘a meia kinautolú.”

‘I hono kehé, ‘oku fakamatala e Tohi Tapú ‘o kau ki he to‘utupu ‘oku nau fua e ngaahi fatongia mamafa ‘i ha ta‘u si‘i. Fakakaukau kia Tīmote, ‘a ia ‘oku ngalingali na‘e ta‘u hongofulu tupu pē he taimi na‘á ne fetaulaki ai mo e ‘apositolo ko Paulá—ko ha tangata na‘á ne tākiekina mālohi ia. ‘I he taimi ‘e taha, na‘e tala ai ‘e Paula kia Tīmote: “Ke ke tafunaki hangē ha afí ‘a e me‘a‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘a ia ‘oku ‘iate koé.” (2 Tīmote 1:6) Lolotonga ‘ene ta‘u hongofulu tupu lahí nai pe 20 tupu si‘í, na‘e mavahe ai ‘a Tīmote mei ‘api ‘o fononga mo e ‘apositolo ko Paulá, ‘i he tokoni ke fokotu‘u e ngaahi fakataha‘angá mo langa hake ‘a e fetokoua‘akí. Hili nai ha hongofulu‘i ta‘u ‘o e ngāue mo Tīmoté, na‘e malava ai ‘a Paula ke ne tala ki he kau Kalisitiane ‘i Filipaí: “‘Oku ‘ikai te u ma‘u ha toe taha mo ha hehema fakaefakakaukau hangē ko ia ‘okú ne ma‘ú ‘a ia te ne tokanga mo‘oni ki he ngaahi me‘a fekau‘aki mo kimoutolú.”—Filipai 2:20.

‘Oku fa‘a vēkeveke ‘a e kau talavoú ke fua fatongia, tautefito ‘i he taimi ‘oku nau ‘ilo‘i ai ko e fai peheé ‘oku kau ki ai e ngāue mohu ‘uhinga ‘oku ola lelei. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i hono ako‘i kinautolu ‘e he me‘á ni ke nau hoko ko e kakai lalahi fua fatongia ‘i he kaha‘ú ka ‘oku toe ‘omai ai ‘enau lelei tahá he taimí ni.

Fe‘unu‘aki ki ha “‘Ea” Fo‘ou

Hangē ko ia ne lave ki ai ‘i he kamata‘anga ‘o e kupu ko ení, kapau ko ha mātu‘a koe ‘a ha talavou, ngalingali ‘okú ke ‘ilo‘i ‘okú ke ‘i ha “‘ea” kehe mei he tu‘unga ko ia na‘á ke ‘i ai ‘i ha ngaahi ta‘u si‘i he kuohilí. Fakapapau‘i ‘e lava ke ke fe‘unu‘aki, hangē pē ko ia kuó ke fai lolotonga e ngaahi tu‘unga kehe ‘o e tupu hake ho‘o ki‘i tamá.

Vakai ki he ta‘u hongofulu tupu ho‘o tamá ko ha faingamālie ia kiate koe (1) ke tokoni‘i ia ke ne fakatupulekina ‘ene ngaahi mafai ‘ilo‘iló, (2) ke tokonaki ‘a e tataki ‘a ha tokotaha lahi, pea (3) ke fakahūhū ‘iate ia ha ongo‘i ‘o e fua fatongia. ‘I he fai peheé, te ke teuteu‘i ai ho‘o talavoú ki he fu‘u lahí.

[Fakamatala ‘i lalo]

^ pal. 17 ‘Oku fe‘ungamālie ‘a e lave ha tohi ma‘u‘anga fakamatala ‘e taha ki he tu‘unga talavoú ko ha “nofo ā lōloa.” Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he Taua Le‘o ‘o Siulai-Sepitema 2009, peesi 10-12, ko e pulusi ‘e he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová.

^ pal. 38 Ko e fakafiefiá kuo fa‘ufa‘u ke tohoaki‘i e kau ta‘u hongofulu tupú ‘i he‘enau hehema ke feohi mo honau ngaahi to‘ume‘á, ‘o faka‘ai‘ai ai e fakakaukau ko e to‘utupú ‘oku ‘i ai pē founga mo‘ui ‘anautolu ‘oku ‘ikai lava ke mahino‘i ia pe kau ki ai e kakai lalahí.

^ pal. 39 Ko e ongo kupu‘i lea “tu‘unga talavou” mo e “ta‘u hongofulu tupú” ‘oku ‘ikai ma‘u ia ‘i he Tohi Tapú. ‘Oku hā mahino, ko e to‘utupu he lotolotonga ‘o e kakai ‘a e ‘Otuá fakatou‘osi ‘i he kuonga ki mu‘a he Kalisitiané mo e kuonga ‘o e Kalisitiané na‘e fakakau kinautolu ki he mo‘ui ‘a ha tokotaha lahi ‘i ha ta‘u si‘i ange ‘i he me‘a ‘oku angamaheni‘aki ‘i he ngaahi anga fakafonua lahi he ‘aho ní.

[Puha/Fakatātā ‘i he peesi 20]

“‘OKU ‘IKAI LAVA KE U TUI TE U MA‘U HA ONGO MĀTU‘A LELEI ANGE”

‘I he leá mo e fa‘ifa‘itaki‘angá, ko e ngaahi mātu‘a ko e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘oku nau ako‘i ‘enau fānaú ke nau mo‘ui ‘o fakatatau ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú. (‘Efesō 6:4) Kae kehe, ‘oku ‘ikai te nau fakamālohi‘i kinautolu ke nau fai pehē. Ko e ngaahi mātu‘a Fakamo‘oní ‘oku nau ‘ilo‘i ko e foha pe ‘ofefine taki taha, ‘i he‘ene fu‘u lahí, kuo pau ke ne fili e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga te ne mo‘ui‘akí.

Ko e ta‘u 18 ko Aislyn, kuó ne ngāue‘aki e ngaahi tefito‘i mo‘oni fakae‘ulungaanga ‘a ia na‘e ‘ohake‘aki iá. “Kiate au,” ko ‘ene leá ia, “ko ‘eku lotú ‘oku ‘ikai ko ha me‘a ia ‘oku ou fai ‘i he ‘aho pē ‘e taha he uike. Ko ‘eku founga mo‘uí ia. ‘Okú ne ue‘i e me‘a kotoa pē ‘oku ou faí mo e fili kotoa pē ‘oku ou fakahokó—mei he ngaahi kaungāme‘a ‘oku ou ma‘ú ‘o a‘u ki he ngaahi lēsoni ‘oku ou faí mo e ngaahi tohi ‘oku ou laú.”

‘Oku fakahounga‘i lahi ‘e Aislyn ‘a e tauhi kuo fai kiate ia he‘ene ongo mātu‘a Kalisitiané. “‘Oku ‘ikai lava ke u tui te u ma‘u ha ongo mātu‘a lelei ange,” ko ‘ene laú ia, “pea ‘oku ou monū‘ia ‘i he‘ena fakahūhū kiate au ha holi ke hoko ko e taha ‘o e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová pea hokohoko atu ai pē. Ko ‘eku ongo mātu‘á te na hoko ko ha tākiekina mālohi ‘i he‘eku mo‘uí ko e hā pē hono lōloá.”

[Fakatātā ‘i he peesi 17]

Tuku ke lea ho‘o talavoú

[Fakatātā ‘i he peesi 18]

Ko ha fale‘i ha tokotaha lahi ‘e lava ke tākiekina lelei ai ho‘o tamá

[Fakatātā ‘i he peesi 19]

Ko e ngāue mohu ‘uhingá ‘oku tokoni‘i ai e kau talavoú ke hoko ko e kakai lalahi fua fatongia