Skip to content

Skip to table of contents

‘I he Founga Fē ‘Oku Malava ke Tokoni Ai ‘a e Ni‘ihi Kehé?

‘I he Founga Fē ‘Oku Malava ke Tokoni Ai ‘a e Ni‘ihi Kehé?

“KAPAU ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e lava ke u fai, tala mai ke u ‘ilo‘i.” Ko e me‘a eni ‘oku lea‘aki ‘e he tokolahi ‘o kitautolu ki ha kaume‘a pe kāinga ko ‘ene toki hoko ia kiate ia ha loto-mamahi ‘i he mole atu ‘a ha taha. ‘Oku tau loto-mo‘oni ki he lea ko ia ‘oku tau faí. Te tau fai ha me‘a pē ke tokoni ai. Ka ‘oku ui mai ‘a e tokotaha loto-mamahí kiate kitautolu peá ne pehē: “Kuó u fakakaukau ki ha me‘a ‘e lava ke ke tokoni mai ai kiate au”? ‘Oku ‘ikai ke fa‘a pehē. ‘Oku hā mahino, ‘oku fiema‘u nai kiate kitautolu ke tau tomu‘a fai ‘e kitautolu ha me‘a ‘o kapau ‘oku tau fiema‘u mo‘oni ke tokoni mo fakafiemālie‘i ‘a e tokotaha ‘oku loto-mamahí.

‘Oku pehē ‘e he tohi palōvepi ‘i he Tohitapú: “Koni apele koula ‘i he ainga siliva, ko e lea ia ‘oku tautaungamalie hono lea‘aki.” (Palovepi 15:23; 25:11) Ko e poto ia ‘a hono ‘ilo‘i ‘o e me‘a ke lea‘akí mo e me‘a ke ‘oua ‘e lea‘akí, ‘a e me‘a ke faí mo e me‘a ke ‘oua ‘e faí. Ko e ni‘ihi ‘eni ‘o e ngaahi fokotu‘u mei he Tohitapú kuo ‘ilo ‘e he fa‘ahinga loto-mamahi ‘e ni‘ihi ko ha tokoni lahi ia.

Me‘a ke Faí . . .

Fanongo: Ke “vave ‘a e tangata fuape he fanongo,” ko e lau ia ‘a e Semisi 1:19. Ko e taha ‘o e ngaahi me‘a ‘oku tokoni lahi taha ‘a ia ‘e lava ke ke faí ko ho‘o kaungāmamahi mo e tokotaha loto-mamahí ‘aki ho‘o fanongo. ‘Oku fiema‘u nai ki he fa‘ahinga loto-mamahi ‘e ni‘ihi ke nau talanoa ‘o kau ki he tokotaha na‘a nau ‘ofa ai ka kuo maté, ke talanoa ‘o kau ki he fakatu‘utāmaki pe ko e mahaki na‘e tupu mei ai ‘ene maté, pe fekau‘aki mo ‘enau ngaahi ongo‘i koe‘uhi ko e maté. ‘Eke leva: “Te ke sai‘ia ke talanoa ‘o kau ki he me‘a ko iá?” Tuku ke fai ‘enau filí. ‘I he manatu ‘a ha tangata kei talavou ki he taimi na‘e mate ai ‘a ‘ene tamaí, na‘á ne pehē: “Na‘e tokoni mo‘oni kiate au ‘a hono ‘eke mai ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e me‘a na‘e hokó pea nau fanongo mo‘oní.” Fanongo anga-kātaki mo kaungāongo‘i ‘o ‘oua ‘e fakakaukau kuo pau ke ke ‘oatu ha ngaahi tali pe ko ha ngaahi fakalelei‘anga. Tuku kiate kinautolu ke nau lea‘aki ha me‘a pē ‘oku nau loto ki aí.

Fakahā pau ha me‘a ke fakafiemālie‘i‘aki: Fakafiemālie‘i kinautolu ‘o pehē na‘a nau fai ‘a e me‘a kotoa pē na‘a nau malavá (pe ko ha me‘a kehe pē ‘okú ke ‘ilo ‘oku mo‘oni mo pau). Fakafiemālie‘i kinautolu ko e me‘a ‘oku nau ongo‘í​—ko e mamahí, ‘itá, halaiá, pe ko ha toe ngaahi ongo kehe​—‘oku ‘ikai nai ko ha me‘a fo‘ou ia. Tala ange ‘a e ni‘ihi kehe ‘okú ke ‘ilo na‘a nau toe ma‘u ‘a e ongo‘i lelei ‘i he mole atu meimei tatau pē. Ko e “ngaahi lea ‘ofa” peheé ko ha “faito‘o ki hoto ngaahi hui,” ko e lau ia ‘a e Palovepi 16:24.​—1 Tesalonaika 5:​11, 14.

Mateuteu ke tokoni: ‘Ai ke ke mateuteu ke tokoni, ‘o ‘ikai ‘i he ‘uluaki ngaahi ‘ahó pē ‘i he kei tokolahi ai ‘a e ngaahi kaume‘á mo e ngaahi kāingá, ka na‘a mo e ngaahi māhina ki mui ‘i he mātuku atu ‘a e ni‘ihi kehé ‘o taki taha fai ‘enau ngaahi me‘a ‘oku nau anga ki aí. Te ke fakamo‘oni‘i ai ‘i he foungá ni ko koé ‘ ko ha kaume‘a mo‘oni,’ ko e fa‘ahinga kaume‘a ‘oku poupou ‘i ha taimi ‘o e “faingata‘a” ‘a hono kaume‘á. (Palovepi 17:17) Ko e fakamatala ‘eni ‘a Teresea ‘a ia na‘e mate ‘a ‘ene ki‘i tamá ‘i ha fakatu‘utāmaki ‘a ha motokā: “Na‘e fakapapau‘i ‘e homa ngaahi kaume‘á kuo ‘osi fokotu‘utu‘u ha ngaahi me‘a ke ma fai ‘i he ngaahi efiafí koe‘uhi ke ‘oua te ma fakamoleki ha fu‘u taimi lahi ‘i he nofo fakaumiuminoa pē ‘i homa ‘apí. Na‘e tokoni ia kiate kimaua ke ma fekuki ai mo e ongo‘i ‘o e mole atu na‘á ma ma‘ú.” ‘I he hili ha ngaahi ta‘u mei ai, ‘i he a‘u ki he ngaahi ‘aho ‘oku fakamanatu fakata‘ú, ‘o hangē ko e fakamanatu fakata‘u ‘o e ‘aho malí pe ko e ‘aho ‘o e maté, ko e taimi fakamamahi ia ki he fa‘ahinga ‘oku kei mo‘uí. Ko e hā ‘oku ‘ikai ke faka‘ilonga‘i ai ‘a e ngaahi ‘aho peheé ‘i ho‘o tohi māhiná koe‘uhi ‘i he taimi ‘e a‘u ai ki he ‘aho ko iá ‘i he ta‘ú, te ke mateuteu ke fai ha tokoni, kapau ‘oku fiema‘u, ha poupou fiekaungāmamahi?

Kapau ‘okú ke ‘ilo‘i ha fiema‘u mo‘oni, ‘oua te ke tatali pē ke toki kole atu ke fai ia​—tomu‘a fai ‘e koe ‘a e me‘a ‘oku fe‘ungamālié

Tomu‘a fai ‘e koe ha me‘a ‘oku fe‘ungamālié: ‘Oku ‘i ai ha ngaahi fekau ‘oku fiema‘u ke fai? ‘Oku fiema‘u ha taha ke ne tokanga‘i ‘a e fānaú? ‘Oku fiema‘u ha feitu‘u ke nofo ai ‘a e ngaahi kaume‘a mo e ngaahi kāinga ‘oku ‘a‘ahi maí? Ki muí ni mai, ‘oku fa‘a mo‘utāfu‘ua lahi ‘a e fa‘ahinga ‘oku loto-mamahí ‘o a‘u ‘o ‘ikai te nau ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku fiema‘u ke nau faí, ko ia ai, ‘oku ‘ikai te nau lava ‘o fakahā ki he ni‘ihi kehé ‘a e founga ‘e lava ke nau tokoni mai nai aí. Ko ia kapau ‘okú ke ‘ilo‘i ha fiema‘u mo‘oni, ‘oua te ke tatali pē ke toki kole atu ke fai ia; tomu‘a fai ‘e koe ‘a e me‘a ko iá. (1 Kolinito 10:24; fakafehoanaki mo 1 Sione 3:​17, 18.) ‘Oku manatu‘i ‘e ha fefine ‘e taha ‘a ia na‘e mate ‘a hono husepānití: “Na‘e pehē mai ‘e he tokolahi, ‘ Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e lava ke u fai, tala mai ia ke u ‘ilo.’ Ka na‘e ‘i ai ha kaume‘a ‘e taha na‘e ‘ikai te ne ‘eke mai ‘e ia ha me‘a. Na‘e hū pē ‘a e fefiné ni ia ki he loki mohé, ‘o ‘a‘au mai ‘a e mohe‘angá, pea fō ‘a e ngaahi tupenu na‘e ‘uli mei he‘ene maté. Na‘e ma‘u ‘e ha fefine ‘e taha ha kane, mo e vai, pea mo ha naunau fakama‘a peá ne olo ‘a e me‘a na‘e lua ai ‘a hoku husepānití. ‘I he hili ha ngaahi uike si‘i mei ai, na‘e ha‘u ha taha ‘o e kau mātu‘a ‘i he fakataha‘angá ‘okú ne ‘osi vala ngāue mai mo ha‘ane ngaahi me‘angāue peá ne pehē, ‘ ‘Oku ou ‘ilo ‘oku pau pē ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku fiema‘u ke ngaahi fakalelei‘i. Ko e hā ‘a e me‘a ko iá?’ He me‘a ‘ofeina mo‘oni ko e tangata ko iá ki hoku lotó ‘i he‘ene ngaohi ‘a e matapā na‘e tautau fakaheihei ‘aki pē ha fo‘i hinisi ‘e taha peá ne ngaohi mo ha me‘a faka‘uhila!”​—Fakafehoanaki mo Semisi 1:27.

Ke anga-‘ofa ‘i he tali kakaí: “ ‘Oua te mou loto ngalongalo he fakaafe ‘āunofo,” ko e fakamanatu ia ‘oku fai mai ‘e he Tohitapú kiate kitautolu. (Hepelu 13:2) ‘Oku totonu ke tau manatu‘i ke tau anga-‘ofa ‘i he tali kakaí ‘o tautefito ki he fa‘ahinga ‘oku nau loto-mamahí. ‘I he ‘ikai ko ha fakaafe ke “ha‘u ‘i ha fa‘ahinga taimi pē,” fokotu‘u ha ‘aho mo ha taimi ki ai. Kapau ‘e ‘ikai te nau tali, ‘oua ‘e fo‘i vave leva. ‘Oku fiema‘u nai ha fakalototo‘a fakaalaala. Mahalo ‘oku ‘ikai te nau tali ‘a ho‘o fakaafé koe‘uhi ‘oku nau manavasi‘i na‘a ‘ikai te nau lava ‘o mapule‘i ‘a ‘enau ongo‘i mamahí ‘i he ha‘oha‘onga ‘o ha ni‘ihi kehe. Pe ‘oku nau ongo‘i halaia nai ke kau fiefia ki he kai mo ha feohi ‘i ha taimi pehē. Manatu‘i ‘a e fefine anga-‘ofa ‘i he tali kakaí ko Litia ‘oku lave ki ai ‘i he Tohitapú. ‘I he hili ha‘ane fai ha fakaafe ki hono ‘apí, ‘oku pehē ‘e Luke, “Pea ne puketu‘u kimautolu.”​—Ngāue 16:15.

Ke anga-kātaki mo ma‘u ‘a e mahinó: ‘Oua ‘e hoko ‘o fu‘u ‘ohovale ‘i he me‘a ‘e lea‘aki nai ‘e ha fa‘ahinga ‘oku loto-mamahi. Manatu‘i, ‘oku nau ongo‘i ‘ita mo ongo‘i halaia nai. Kapau ‘oku fakahā fakahangatonu atu kiate koe ‘a e anga ‘o ‘enau ongo‘í, ‘e hā mai ‘okú ke ma‘u ‘a e mahino mo e anga-kātakí ‘i he ‘ikai te ke fai ha tali ‘ita ki he me‘a ko iá. ‘Oku fokotu‘u mai ‘e he Tohitapú: “ ‘O mou ‘ai; ‘a e fatu ‘oku langa ‘i he fai meesi mo e anga‘ofa mo e faka‘aki‘akimui mo e angakataki mo e angamokomoko.”​—Kolose 3:​12, 13.

Fai ha tohi: ‘Oku fa‘a ngalo ‘a e mahu‘inga ‘o ha tohi ‘oku fakahā ai ‘a e lea fakafiemālié pe ko ha kaati fiekaungāmamahi. Ko e hā hono leleí? Ko e tali ‘eni ‘a Cindy, ‘a ia na‘e mole atu ‘a ‘ene fa‘eé ‘i he kanisā: “Na‘e tohi mai ‘e ha kaume‘a ‘e taha ha tohi lelei ‘aupito kiate au. Na‘e tokoni mo‘oni ‘a e tohi ko iá koe‘uhi he na‘e malava ke u toutou lau ia.” Ko ha tohi pe ko ha kaati fakalototo‘a pehē ‘oku malava ke fa‘u‘aki ha “ngaahi lea jii be,” ka ‘oku totonu ke ne fakahaa‘i atu ho lotó. (Hepelu 13:​22PM) ‘Oku lava ke fakahaa‘i ‘e he tohi ko iá ‘okú ke toka‘i pea ‘ikai ngata aí ka ‘okú ke kau ‘i ha manatu makehe ‘o fekau‘aki mo e tokotaha kuo maté, pe ‘oku malava ke fakahaa‘i ai ‘oku ongo ki ho‘o mo‘uí ‘a e tokotaha kuo maté.

Lotu fakataha mo kinautolu: ‘Oua na‘a fakasi‘isi‘i ‘a e mahu‘inga ‘o ho‘o ngaahi lotu fakataha mo e fa‘ahinga ‘oku loto-mamahí pe ko e lotu ma‘anautolu. ‘Oku pehē ‘e he Tohitapú: “Ko e lotu fakamātoato ‘a e tangata ma‘oni‘oni ‘oku ‘aonga lahi.” (Semisi 5:16) Ko e fakatātaá, ‘i he‘enau fanongo ‘okú ke lotu ma‘anautolú ‘oku tokoni‘i ai kinautolu ke fakasi‘isi‘i hifo ai ‘enau ongo‘i halaiá.​—Fakafehoanaki mo Semisi 5:​13-15.

Me‘a ke ‘Oua ‘e Faí . . .

‘Oku hoko ko e fakalototo‘a ki he tokotaha mamahí ‘a ho‘o ‘i ai ‘i he falemahakí

‘Oua ‘e fakamama‘o koe‘uhi ko e ‘ikai te ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a ke lea‘aki pe faí: Te tau pehē hifo nai kiate kitautolu: ‘ ‘Oku ou tuipau ‘oku fiema‘u ke nau nofo ‘iate kinautolu pē.’ Ka mahalo pē ko hono mo‘oní ‘oku tau fakamama‘o koe‘uhi ‘oku tau manavasi‘i na‘a tau lea‘aki pe te tau fai ha me‘a ‘oku hala. Kae kehe, ko e fakamama‘o ‘a e ngaahi kaume‘á, ngaahi kāingá, pe kaungātuí ko e me‘a pē ‘oku hoko aí ‘okú ne ‘ai ‘a e tokotaha loto-mamahí ke ne ongo‘i tuēnoa ange, ‘o toe tānaki atu ia ki hono mamahí. Manatu‘i, ko e ngaahi lea mo e ngaahi ngāue anga-‘ofa lahi tahá ‘oku fa‘a hoko ia ko e ngaahi me‘a faingofua lahi taha. (Efeso 4:32) ‘Oku malava ke hoko ‘a ho‘o ‘i aí pē ko ha matavai ia ‘o e fakalototo‘a. (Fakafehoanaki mo Ngāue 28:15.) ‘I he manatu ‘a Teresea ki he ‘aho na‘e mate ai ‘a ‘ene ta‘ahiné, ‘okú ne pehē: “ ‘I ha houa pē ‘e taha, na‘e fonu ai ‘a e loki hū‘anga ‘o e falemahakí ‘i homau ngaahi kaume‘á; ko e kotoa ‘o e kau mātu‘á pea mo honau ngaahi uaifí na‘a nau ‘i ai. Ko e ni‘ihi ‘o e kau fefiné na‘e kei fā‘ū hake pē honau ‘ulú koe‘uhi na‘e ‘ikai ha taimi ke ‘ai fakalelei ai, pea ko e ni‘ihi na‘a nau kei vala ngāue pē. Na‘a nau tuku ‘a e me‘a na‘a nau lolotonga faí pea nau ha‘u leva. Na‘e tala mai ‘e he tokolahi ‘o kinautolu kiate kimaua ‘oku ‘ikai te nau ‘ilo ha me‘a ke nau lea‘aki, ka na‘e ‘ikai ko e me‘a mahu‘ingá ia koe‘uhi ko e me‘a na‘e mahu‘ingá ‘a ‘enau ‘i aí.”

‘Oua ‘e vivili kiate kinautolu ke ta‘ofi ‘enau loto-​mamahí: Te tau loto nai ke tau lea ‘o pehē: ‘ Tuku ā, tuku ā ‘a e tangí.’ Ka ‘oku lelei ange nai ke tuku pē ke ne tangi. Ko e lau ‘eni ‘a Katherine, ‘a ia na‘á ne fakakaukau atu ki he mate ‘a hono husepānití: “ ‘Oku ou fakakaukau ‘oku mahu‘inga ke tuku pē ‘a e fa‘ahinga ‘oku loto-mamahí ke nau fakahāhā ‘a e anga ‘o ‘enau ongo‘í pea nau tukuange atu ia.” Taliteke‘i ‘a e hehema ke tala ki he ni‘ihi kehé pe ‘oku totonu ke fēfē ‘enau ongo‘í. Pea ‘oua ‘e fakakaukau ‘o pehē kuo pau ke ke fūfuu‘i ‘a ho‘o ngaahi ongo‘í koe‘uhi ‘i hono fai iá te ke malu‘i ai ‘enau ongo‘í. Ka, ‘oku poupou‘i mai ‘e he Tohitapú ke “tangi mo kinautolu ‘oku tangi.”​—Loma 12:15.

‘Oua ‘e fakavave ke fale‘i kinautolu ke li‘aki atu ‘a e vala pe ngaahi me‘a kehe fakafo‘ituitui ‘a e tokotaha kuo maté ki mu‘a ke nau loto ki aí: ‘Oku tau fakakaukau nai ‘e lelei ange kiate kinautolu ke nau li‘aki atu ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne langa‘i ‘a e manatú koe‘uhi he ‘e fakafuoloa‘i atu nai ai ‘a e loto-mamahí. Ka he‘ikai nai ke ngāue‘aki ia heni ‘a e lea ko ia ‘oku pehē, “ ‘I he ‘ikai ke sio ki aí he‘ikai ke fakakaukau ki ai.” ‘Oku fiema‘u nai ki he tokotaha loto-mamahí ke ne tukuange māmālie atu ‘a e tokotaha kuo maté. Manatu‘i ‘a e fakamatala ‘a e Tohitapú ‘o fekau‘aki mo e anga ‘o e ongo‘i ‘a e pēteliake ko Sēkopé ‘i hono tohoaki ia ke ne tui ne tāmate‘i ‘e ha manu fekai ‘a hono ki‘i foha ko Siosifá. ‘I he hili ‘a hono faka‘ali‘ali kia Sēkope ‘a e kofu ‘o Siosifa ne papani ai ‘a e totó, na‘á ne “tengihia hono foha ‘o ‘aho lahi. Pea na‘e tutu‘u kotoa pe hono ngaahi foha mo hono ngaahi ‘ofefine ke fakafiemalie ki ai: ka na‘e ‘ikai te ne tali ‘enau fakafiemalie.”​—Senesi 37:​31-35.

‘Oua ‘e pehē, ‘ ‘E lava pē ke ke toe ma‘u mai ha pēpē ‘e taha’: “Na‘á ku ongo‘i ‘ita ‘i he kakai na‘a nau tala mai kiate au te u toe malava pē ke ma‘u ha toe tama ‘e taha,” ko e fakamatala ia ‘a ha fa‘ē ‘a ia na‘e mole atu ha‘ane tama ‘i he maté. Na‘a nau ‘uhinga lelei pē nai, ka ki he mātu‘a ‘oku loto-mamahí, ko e ngaahi lea ‘o pehē ko e tama kuo molé ‘oku malava ke toe fetongi mai pē iá, ‘oku hangē ia hano ‘ hokohoka‘i ‘aki ha heletā.’ (Palovepi 12:18) ‘Oku ‘ikai ‘aupito malava ke fetongi mai ‘e ha ki‘i tama ‘e taha ha ki‘i tama ‘e taha. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhi ‘oku ‘ikai hano tatau ‘o e tokotaha taki taha.

‘Oua ‘e faka‘ehi‘ehi mei he lave ‘o kau ki he tokotaha kuo mole atú: “Ko e kakai tokolahi na‘e ‘ikai te nau lave ki he hingoa ‘o ‘eku tama ko Jimmy pe talanoa ‘o kau kiate ia,” ko e fakamatala ia ‘a ha fa‘ē ‘e taha. “Kuo pau ke u tala tonu atu na‘á ku ki‘i ongo‘i mamahi ‘i he ‘ikai lave ‘a e ni‘ihi kehé ‘o kau ki he‘eku tamasi‘í.” Ko ia, ‘oua ‘e liliu ‘a e me‘a ‘oku fai ki ai ‘a e talanoá ‘i he taimi ‘oku lave ai ki he hingoa ‘o e tokotaha kuo maté. ‘Eke ki he tokotaha loto-mamahí pe ‘okú ne fiema‘u ke fai ha talanoa ‘o kau ki he tokotaha na‘á ne ‘ofa aí. (Fakafehoanaki mo Siope 1:​18, 19 mo e 10:1.) ‘Oku hounga‘ia ‘a e fa‘ahinga loto-mamahi ‘e ni‘ihi ‘i he‘enau fanongo ki he ngaahi kaume‘á ‘oku nau lea‘aki ha ngaahi ‘ulungaanga makehe na‘e fakatupu ‘ofeina ai kiate kinautolu ‘a e tokotaha kuo mole atú.​—Fakafehoanaki mo Ngāue 9:​36-39.

‘Oua ‘e fakavave ke lea ‘o pehē, ‘ Ne sai ange pē ā ‘ene maté’: Ko e feinga ko ia ke fakahā hano lelei ‘o e maté ‘oku ‘ikai hoko ma‘u pē ia ‘o ne ‘ fakafiemālie‘i ‘a e loto-si‘i’ ‘oku loto-mamahí. (1 Tesalonaika 5:14) ‘I he manatu ‘a ha ta‘ahine ki he mate ‘a ‘ene fa‘eé, na‘á ne pehē: “Na‘e pehē mai ‘e he ni‘ihi, ‘ ‘Oku ‘ikai te ne kei faingata‘a‘ia’ pe, ‘ Kuó ne toka ‘i he melino.’ Ka na‘e ‘ikai te u sai‘ia ke fanongo ki he lea ko iá.” ‘Oku fakataumu‘a nai ‘a e ngaahi lea pehē ki he fa‘ahinga ‘oku kei mo‘uí ke pehē ‘oku ‘ikai totonu ke nau kei ongo‘i mamahi pe ‘oku ‘ikai ko ha me‘a lahi ‘a e mole atu ‘a e tokotaha ko iá. Kae kehe, ‘oku ongo‘i nai ‘e he fa‘ahingá ni ‘oku nau mātu‘aki mamahi koe‘uhi he ‘oku nau manatu mo‘oni ki he tokotaha na‘a nau ‘ofa aí.

‘Oku lelei ange nai ke ‘oua ‘e pehē, ‘ ‘Oku ou ‘ilo pē ‘a e anga ‘o ho‘o ongo‘í’: ‘Okú ke ‘ilo‘i mo‘oni ia? Ko e fakatātaá, ‘oku malava ke ke ‘ilo ‘a e anga ‘o e ongo‘i ‘a ha taha ‘o e ongo mātu‘á ‘i he mate ‘a ha ki‘i tama kapau kuo te‘eki ai ke ke hokosia ‘e koe ha mole atu pehē? Pea kapau kuó ke hokosia ia, ‘ai ke ke ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai nai ke tatau tofu pē ‘a e ongo‘i ‘a e ni‘ihi kehé mo e anga ‘o e ongo‘i na‘á ke ma‘ú. (Fakafehoanaki mo Tangilaulau 1:12.) ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kapau ‘oku hā ngali fe‘ungamālie, ‘oku lelei nai ke ke fakahā ‘a e founga na‘á ke toe ma‘u ai ha tu‘unga lelei ‘o e ongo‘í ‘i he hili ‘a e mole atu ‘a ha tokotaha na‘á ke ‘ofa ai. Ko ha fefine ‘e taha ‘a ia na‘e mate ‘a ‘ene ta‘ahiné na‘á ne ma‘u ha fakafiemālie ‘i he taimi na‘e talanoa ange ai ha fa‘ē ‘a ha ta‘ahine ‘e taha na‘e mate ‘o kau ki he founga na‘á ne toe ma‘u ai ‘a e tu‘unga totonu ‘i he‘ene mo‘uí. Na‘e pehē ‘e he fefiné: “Na‘e ‘ikai ke kamata‘aki ‘e he fa‘ē ‘a e ta‘ahine na‘e maté ‘a ‘ene talanoá ‘o pehē ‘ ‘Oku ou ‘ilo pē ‘a e anga ‘o ho‘o ongo‘í.’ Na‘á ne tala mai pē kiate au ‘a e anga ‘o e ngaahi me‘a na‘e hoko kiate peá ne tuku mai pē ke u sio ki hono kaunga kiate aú.”

‘Oku fiema‘u ‘a e kaungāmamahi, ‘ilo‘ilo, mo e ‘ofa lahi meiate koe ‘i hono fai ha tokoni ki ha tokotaha ‘oku loto-mamahi. ‘Oua te ke tatali ke toki ha‘u kiate koe ‘a e tokotaha ‘oku loto-mamahí. ‘Oua te ke pehē pē, “Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a te u ala fai . . . ” Kumi koe ki “ha me‘a” pehē, pea ke tomu‘a fai ‘e koe ha me‘a ‘oku fe‘ungamālie ke faí.

Ko e ngaahi fehu‘i ‘oku kei toé: Fēfē ‘a e ‘amanaki ‘i he Tohitapú ‘oku fekau‘aki mo e toetu‘ú? Ko e hā hono ‘uhinga ia kiate koe pea mo e tokotaha na‘á ke ‘ofa ai ka kuo maté? ‘Oku lava fēfē ke tau fakapapau‘i ko ha ‘amanaki alafalala‘anga ia?