KO E tau kupu ia mai i tuai he patuiki pulotu ko Solomona ne fakamaama fakahako e tau logonaaga he tau tagata hagaao ke he moui. Liga kakano ha kua kū e moui mo e hohoko oti ke he mate, ti manako tumau e tau tagata he tau tau loga kua mole ke momoui loloa. Leva lahi e kumi ha lautolu ke he puhala ke moui loa.

Ma e fakatai, ko Gilgamesh ko e patuiki Sumer. Loga e tala tuai fakataitai ne talahau hagaao ke he moui haana. Taha tala ne fakamau he Epic of Gilgamesh, ne fano a ia he fenoga hagahaga kelea ke kumi e puhala ke hao mai he mate. Nakai kautū a ia he laliaga haana.

He senetenari ke fāaki F.V.N., ko e tau tagata laku vai i Saina ne lali ke taute e vai mana ne talitonu kua fakaloa aki e moui. Taute e lautolu e vai ne ha ha i ai e mercury mo e falu vai kona. Ka e tuga kua tamate he vai mana nei e tokologa he tau pule atu motu Saina. I Europa, kavi 500 V.N. ke he 1500 V.N., ko e falu tagata taute vai ne lali ke laku e auro ke maeke e tagata ke folo mo e holofa ke he tino ha kua talitonu a lautolu ne nakai maeke e auro ke hī ti liga ke fakaloa e moui he tagata.

He vahā nei, ko e falu tagata kumikumi ke he moui mo e talagaaga he tino hane lali ke maama e kakano ati fuakau ai. Tuga e kumi ke he “vai mana he moui,” ne fakakite he tau kumikumiaga ha lautolu kua amaamanaki agaia e tau tagata ke moua e tuluiaga he fuakau mo e mate. Ka ko e heigoa e tau fua he tau kumikumiaga ia?

Ko e tau saienetisi ne fakaako ke he tegatega moui he tagata ne moua ke molea 300 e fakaakoaga ke fakamaama aki e kakano ne fuakau a tautolu ti mamate. He tau tau kua mole, ne kautū e tau tagata kumikumi he taute e tau tegatega he tau manu mo e tau tagata ke leva e moui. Mai he tau kumikumiaga ia kua omoomoi e falu tagata talahaua ke foaki e tau tupe ke kumikumi e “lekua he mate.” Ko e heigoa ne kua taute e lautolu?

Lali ke fakaloa e moui he tagata. Falu tagata kumikumi ke he moui ne talitonu ko e matapatu kakano he fuakau kua moua ke he matahiku he ha tautolu a tau chromosome, fakahigoa ai ko e tau telomere. Ko e tau telomere ne puipui e utaaga pauaki he tau vala tala he tau tegatega he tupu ai. Ka ko e tau magaaho takitaha ne vehevehe e tau tegatega, ne kūkū fakahaga e tau telomere. Fakahiku ai, ne nakai liu e tau tegatega vehevehe foki ti kamata ke fuakau.

 Ko e tagata ne moua e fakamailoga 2009 Nobel ko Elizabeth Blackburn mo e matakau haana ne moua e enzyme ke ua mafiti e kūkū he tau telomere, ti fuakau mogoia e tau tegatega. Ka e talahau e lautolu ko e tau telomere “kua nakai ko e mana ke fakaloa aki e moui, nakai lagomatai he tau mena ia a tautolu ke loa e moui.”

Liu hikihiki e tau tegatega moui ko e taha puhala ke taofi e tau lauiaaga kelea he fuakau. Ka fuakau lahi e tau tegatega ha tautolu ke liu gahuahua, liga nakai hako e tau fakaholoaga ne matutaki ke he tau tegatega puipui ne tata mai ti fufula, mamahi, mo e gagao. Nakaila leva ia, ko e tau saienetisi i Falani ne tamai falu tegatega moui he tau tagata fuakau ne molea e 100 tau he momoui ti liu hikihiki ai. Ko e takitaki he matakau kumikumi ko e Porofesa ko Jean-Marc Lemaître, ne fakailoa kua fakakite he gahua ha lautolu kua maeke ke “taofi e fuakau” he tau tegatega.

Tokologa e saienetisi ne talahau pete kua loga e tau puhala ne puipui ke ua fuakau, kua nakai maeke e tau tagata ke momoui loloa. Mooli, kua loa e moui he tagata tali mai he senetenari ke 19 aki. Ka kua pihia ha kua mitaki e puhala fakameā, kautū e tau tuluiaga ke he tau gagao pikitia, mo e fakaaoga he tau tegavai mo e tau vai huki puipui. Falu he tau tagata kumikumi ke he talagaaga he tino ne talitonu ko e loa he moui he tagata kua fai fakakaupāaga pauaki.

Kavi ke he 3,500 tau kua mole, ne talahau he tagata ne tohia e Tohi Tapu ko Mose: “Ko e tau aho he tau tau ha mautolu ko e fitu gofulu ia he tau tau, kaeke ko e valu gofulu e tau tau ha kua malolo, ka ko e malolo ha lautolu ha i ai e mamahi mo e matematekelea; ha kua vave hana mole atu, mo e lele kehe a mautolu.” (Salamo 90:10) Pete kua lali e tau tagata ke fakaloa e moui ha tautolu, kua tatai agaia e moui mo e puhala ne fakamaama e Mose.

He taha faahi, ko e tau mena momoui tuga e fua ekieki kula he tahi po ke vahega he quahog clam kua maeke ke momoui ke molea e 200 tau, mo e tau akau tokoluga tuga e sequoia kua maeke ke momoui ke afe e tau tau. Ka fakatatai e loa he moui ha tautolu mo e tau mena momoui nei, manamanatu nakai a tautolu, ‘Hanei ni kia e moui ke 70 po ke 80 e tau tau?’