Maske se keskij ixtlamatinij kiijtouaj tlake tijyolmatij kema miki se akajya katli tlauel tikikneliaj, amo nochi tijyolmatij sanse tlamantli. Uajka, ¿kiijtosneki sekij amo tlauel mokuesouaj o amo kinekij kinextisej tlen kiyolmatij? Amo. Maske uelis kinpaleuis tlaj kinextisej tlen kiyolmatij, amo san ni tlamantli uelis kinpaleuis. Sekij kinextiaj tlen kiyolmatij kej momajtokej kichiuaj kampa euaj, kej elij, tlen kinpanok ipan ininnemilis uan kej mijki nopa maseuali.

Kema miki se akajya katli tikikneliaj, uelis amo tijmatij kenijkatsa tijyolmajtiasej. Maske uelis amo tijmatij, onka se keski tlamantli tlen nochi kiampa kiyolmatij uan kinpano. Ma tikitakaj se keski:

Nima mopatla tlen tijyolmatij. Kema miki se akajya katli tlauel tikikneliaj, timochokiliaj, tijtemouaj uan nima mopatla tlen tijyolmatij. Uan kema tikilnamikij tlen tijchijkej iuaya uan tlen tijtemikij, kichiua nojua tlauel amo kuali ma tijyolmatikaj. Nojkia, uelis amo tijneltokaj tlen panotok uan amo tijkuamachiliaj. Tina kiijtoua kenijkatsa kiyolmatki kema sanima miktiuetski iueue. Ya kiijtoua: “Amo nijmatiyaya tlake nijchiuas, uan amo ueliyaya nichoka. Tlauel nimokuesouayaya, yeka amo ueliyaya nitlaijiyotilana. Amo nijneltokayaya tlen panotoya”.

Kemantika timokuesos, tikualanis uan timotlajtlakoltis. Iván kiijtoua: “Kema mijki tokone Eric, katli kipixtoya 24 xiuitl, nosiua Yolanda uan na miak tonali tlauel tikualantoyaj. Amo timoiljuiyayaj tlaj kiampa tieliyayaj. Nojkia timotlajtlakoltiyayaj uan timoiljuiyayaj ika tlake sekinok tlamantli ueltoskia tijpaleuisej tokone”. Alejandro isiua uejkajki mokokoua, uan kema mijki, moiljuik ya eliyaya itlajtlakol. Alejandro kiijtoua: “Achtouia nimoiljuiyaya toTeotsij kikauayaya ma nitlaijiyouia pampa nijchiuayaya tlen amo kuali. Teipa amo kuali nijyolmatki pampa nijtlajtlakoltiyaya toTeotsij”. Uan Kostas, katli ya tikijtojkej tlen kipanok, nojkia kiijtoua: “Kemantika nikualaniyaya ika Sofía pampa mijki. Teipa amo kuali nijyolmatiyaya kema kiampa nimoiljuiyaya pampa amo ya itlajtlakol”.

Ouij tijmatis timoiljuis kej kinamiki. Uelis kemantika nima mopatlas tlen timoiljuia o timoiljuis tlen amo nelia. Yeka, uelis se akajya moiljuis kikaki, kiita o kimati nojua itstok katli ya mijki. Nojkia uelis ouij kimatis kiilnamikis o moiljuis san ipan se tlamantli. Tina kiijtoua: “Kemantika, kema nikamanaltiyaya iuaya se akajya, na nimoiljuijtoya ipan sekinok tlamantli. Nochipa nikilnamiktoya tlen panok kema Timo mijki. Amo ueliyaya nimoiljuia ipan seyok tlamantli uan nopa nechkuesouayaya”.

Amo tijnekis tiitstos ininuaya sekinok. Kema miki katli tlauel tikikneliaj, uelis tikualanisej o amo kuali tijyolmatisej tiitstosej ininuaya sekinok. Kostas kiijtoua: “Amo kuali nijyolmatiyaya kema niitstoya ininuaya katli mosenkajtokej, uan nojkia kiampa nijyolmatiyaya kema niitstoya ininuaya katli amo mosenkajtokej”. Yolanda, Iván isiua, kiijtoua: “Tlauel ouij nijmatiyaya niitstos ininuaya katli techiljuiyayaj ininkuesoljuaj, pampa nijmatiyaya amo uejueyi kuesoli tlen kipixtoyaj. Sekij techiljuiyayaj ininkoneuaj tlauel kuali itstoyaj. Maske niyolpakiyaya pampa kuali itstoyaj, nijmatiyaya ouij nikintlakakilis. Noueue uan na tijmatiyayaj amo monekiyaya nochipa kiampa tiitstosej. Maske tijmajtoyaj nopa, amo tijnekiyayaj yon tijmatiyayaj kenijkatsa tikixnamikisej tlen techpanoyaya”.

Uelis timokokos. Uelis nojkia ayokmo timayanas kej achtouia, ayokmo sanse tietias uan ayokmo kuali tikochis. Aarón kiijtoua tlake kipanok kema ya miktoya itata: “Ayokmo ueliyaya nikochi. Sejse youali niisayaya ipan sanse hora pampa nikilnamikiyaya notata”.

 Alejandro kiilnamiki sanima mokokouayaya. Ya kiijtoua: “Miakpa nikitato tepajtijketl uan nechiljuiyaya kuali niitstoya. Nikitak nimokokouayaya pampa tlauel nimokuesouayaya”. Maske teipa Alejandro ayokmo kenijki kimatki, tlauel kuali pampa yajki kampa tepajtijketl. Kema se akajya tlauel motekipachoua, uelis nima mokokos, nojua tlauel mokokos o kipias seyok kokolistli.

Ouij tijmatis tijchiuas se tlamantli. Iván kiijtoua: “Kema Eric mijki, monejki tikinmatiltisej touikaljuaj, touampoyouaj uan nojkia sekinok maseualmej, kej katli kitekimakayayaj Eric uan katli iaxka nopa kali kampa itstoya. Nojkia monejki tiasej kampa tekichiuanij pampa monekiyaya tijsenkauasej miak amatl. Uan monejki tikitasej tlake tijchiuaskiaj ika tlamantli tlen eliyaya iaxka. Maske monekiyaya kuali timoiljuisej kenijkatsa tijchiuaskiaj nopa tlamantli, amo tiueliyayaj pampa tlauel timokuesojtoyaj, tisiajtoyaj uan amo kuali tijyolmatiyayaj”.

Sekij nojua tlauel mokuesouaj pampa nama inijuantij moneki kichiuasej tlen kichiuayaya katli mijki. Kiampa kipanok Tina. Ya kiijtoua: “Noueue nochipa kiitayaya tlen monekiyaya ipan banco, kej kampa tikajoktoyaj totomij uan sekinok tlamantli. Nama monekiyaya na nijchiuas uan nopa kichijki tlauel ma nimotetsopa. Nimoiljuiyaya tlaj ueliskia nijchiuas nochi ni tlamantli”.

Kej ya tikitakej, kema miki se akajya katli tlauel tikikneliaj amo kuali tijyolmatij, tlauel timokuesouaj uan tisiauij, yeka uelis timoiljuisej ayokmo kema sampa kuali tiitstosej. Maske kiampa tijyolmatisej, tlaj tijmatisej tlake tlamantli tikixnamikisej, techpaleuis tlaj namanok mijki se akajya katli tlauel tikikneliaj. Xikilnamiki: amo nochi maseualmej kiyolmatij nochi ni tlamantli kema miki se akajya katli tlauel kiikneliaj. Nojkia, tlauel kinyolchikaua kema kimatij amo kenijki tlaj kiampa kiyolmatij pampa sekinok nojkia kiampa kinpano.

Tlen moneki tijmajtos. Maske namantsi tlauel timokuesoua, amo nochipa kiampa tijyolmatis; kej panotias tonali ayokmo tlauel timokuesos. Nopa amo kiijtosneki ayokmo kema timokuesos o tikilkauas nopa maseuali. Maske ayokmo tlauel timokuesos, kemantika uelis sampa kiampa tijyolmatis pampa tikilnamikis se keski tlamantli o se tonali tlen tlauel inkipatiitayayaj. Kema pano se keski tonali, miakej maseualmej ayokmo tlauel mokuesouaj kej achtouia, yeka uelij mosentlaliaj ipan tlen kichiuaj. Tlaj tijnekij kuali tijyolmatisej, moneki touikaljuaj uan touampoyouaj ma techpaleuikaj uan tojuantij nojkia moneki tijchiuasej se keski tlamantli tlen techpaleuis ayokmo tlauel ma timokuesokaj.

¿Keski tonali kiampa nijyolmajtos? Se keskij maseualmej kiampa kiyolmatij san se keski metstli. Uan miakej ayokmo tlauel kiampa kiyolmatij kema ya panotok se o ome xiuitl. Uan sekinok nojua uejkaua kiampa kiyolmajtokej. * Alejandro kiijtoua: “Na tlauel amo kuali nijyolmatki se eyi xiuitl”.

Amo ximokueso tlaj amo nima kuali tijyolmatis uan mojmostla xijchiua san tlen tiuelis. Xikilnamiki, amo nochipa tlauel timokuesojtos. Uajka, ¿onka se tlamantli tlen mitspaleuis amo tlauel timokuesos uan amo tlauel uejkauas kiampa tijyolmajtos?