Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

NSHAPITA WA 13

“Mikenji ya Yehowa idi miakane tshishiki”

“Mikenji ya Yehowa idi miakane tshishiki”

1, 2. Bua tshinyi bantu ba bungi kabatshitu batamba kunemeka mikenji? Tudi mua kuenza bishi bua kunanga mikenji ya Nzambi?

“MIKENJI ntshina tshidi katshiyi ne ndekelu, idi . . . ikongoloja malu onso.” Bavua bafunde mêyi aa mu mukanda kampanda mu 1712. Muafundi uvua unyingalala bua nkoselu wa bilumbu wa baladikija malu misangu mikuabu bidimu ne bidimu ku tubadi, babuejija ne bavua babifunde mu bulanda. Bantu mbabange kupetula mikenji mu matunga a bungi bualu malu a mikenji ne a bilumbu mmakodiakanangane bikole, muwule tente ne tunsungansunga, ne didianjila kumonangana bibi, ne dikudimukangana mu mêyi.

2 Kadi anji monabi mêyi aa avuabu bafunde kukadi bidimu bitue ku 2700: “Mona mundi munange mikenji yebe!” (Musambu 119:97) Bua tshinyi mufundi wa musambu eu uvua munange mikenji bikole nunku? Bualu Muedi wa mikenji ivuaye utumbisha n’Yehowa Nzambi, kadi ki mbulamatadi ya bantu to. Paudi wenda ulonga mikenji ya Yehowa bikole, neufike pebe ku diyinanga bikole anu bu mufundi wa misambu, ne nebikufikishe ku diumvua tshidi meji a Muedi wa mikenji mutambe bunene wa diulu ne buloba.

Muedi wa mikenji udi ku mutu kua bonso

3, 4. Yehowa uvua mudivuije Muedi wa mikenji mushindu kayi?

3 Bible udi utuambila ne: “Kudi anu Muntu umue udi muedi wa mikenji ne mulumbuluishi.” (Yakobo 4:12) Bushuwa, anu Yehowa nkayende ke Muedi wa mikenji mulelela. Nansha bintu bia mu diulu bidi bilombodibua anu ku “mikenji” idi Nzambi mubielele. (Yobo 38:33) Banjelu ba tshijila ba Yehowa binunu ne binunu batu balombodibua pabu kudi mikenji idiye mubelele, bualu mbalongolola bimpe bilondeshile milongo yabu ne batumikila dîyi dia Yehowa bu bena mudimu bende.​—Musambu 104:4; Ebelu 1:7, 14.

4 Yehowa mmupeshe kabidi bantu mikenji. Tuetu bonso tudi ne kondo ka muoyo kadi katuleja mutu Yehowa umona buakane. Kondo ka muoyo nkenze anu bu mukenji wa munda muetu; kadi mua kutuambuluisha bua kusunguluja tshidi tshimpe ne tshidi tshibi. (Lomo 2:14) Adama ne Eva bavua bafukibue ne kondo ka muoyo kapuangane, nanku kabavua dijinga ne mikenji ya bungi to. (Genese 2:15-17) Kadi muntu mupange bupuangane yeye udi dijinga ne mikenji ya bungi idi mua kumulombola bua kuenza disua dia Nzambi. Noa ne Abalahama ne Yakoba bakapeta mikenji ya kudi Yehowa ne kuyifikishabu kudi bena mu mêku abu. (Genese 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehowa wakadivuija Muedi wa mikenji mu mushindu wa dikema pakapeshaye tshisamba tshia Isalele dintamfu dia mikenji ku butuangaji bua Mose. Mikenji ayi idi ituambuluisha bikole bua kumanya mutu Yehowa umona buakane.

Malu a mu mikenji ya Mose

5. Mikenji ya Mose ivua mipitepite bungi ne kayiyi kutua diulu anyi? Bua tshinyi udi wamba nanku?

5 Bantu ba bungi badi bela meji ne: mikenji ya Mose ivua mipite bungi kayiyi kutua diulu. Kadi ki mmuomu to. Bungi buayi buvua bupite pa 600. Bidi mua kumueneka anu bu ne: ivua ya bungi be. Kadi anji elabi meji: Ku ndekelu kua bidimu bia 1900, mikenji ya ditunga dia États-Unis ivua miuwuje mabeji binunu 150 pakayifundabu. Patu bidimu bibidi bipita, batu basakidila kabidi mikenji mikuabu mitue ku 600! Nanku, tuetu tuakula bua bungi bua mikenji, bungi bua ya bantu mbupite bua ya Mose. Kadi pabi mikenji ya Nzambi ivua ilombola bena Isalele mu malu a mu nsombelu adi mikenji ya bantu ya lelu kayiyi nansha mianji kulenga to. Tumonayi amue malu a mu mikenji ayi.

6, 7. a) Ndishilangana kayi didi pankatshi pa mikenji ya Mose ne mikuabu yonso? Ndîyi kayi divua ditambe bunene mu mikenji ayi? b) Bena Isalele bavua mua kuleja muvuabu bitabe bumfumu bua Yehowa bishi?

6 Mikenji ivua itumbisha bumfumu butambe bunene bua Yehowa. Nunku, mikenji ya Mose ivua mipite mikenji mikuabu yonso. Mukenji mutambe bunene mu mikenji ya Mose uvua wamba ne: ‘Umvuayi Isalele, Yehowa, Nzambi wetu, udi biende Yehowa umue; sua Yehowa, Nzambi webe, ne mutshima webe wonso, ne muoyo webe wonso, ne bukole buebe buonso.’ Mmunyi muvua bantu ba Nzambi mua kuleja ne: mbamunange? Bavua ne bua kumuenzela mudimu, kukokela bumfumu buende.​—Dutelonome 6:4, 5; 11:13.

7 Muena Isalele yonso uvua uleja muvuaye muitabe bumfumu bua Yehowa pavuaye ukokela bantu bavua Yehowa muteke ku mutu kuende. Baledi, bamfumu ba bisa, balumbuluishi, bakuidi, ne ndekelu wa bionso bakalenge, buonso buabu bavua baleji mpala ba bumfumu bua Yehowa. Pavua muntu utombokela bantu aba, Yehowa uvua umumona bu mumutombokele yeye. Kadi pavua bantu bavua ne bukokeshi benzela pabu bakuabu malu ne kansungansunga anyi ne diambu, Yehowa uvua ubaleja tshiji tshiende. (Ekesode 20:12; 22:28; Dutelonome 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Nunku, ne bakokeshi ne bavuabu bakokesha, bonso bavua ne dibanza dia kukokela bumfumu bua Nzambi.

8. Mmunyi muvua mikenji isaka bantu ku bunsantu buvua Yehowa ubalomba?

8 Mikenji ivua isaka bantu ku bunsantu buvua Yehowa ubalomba. Miaku ya mu tshiena Ebelu idibu batambe kukudimuna ne: ‘Tshia tshijila’ (‘tshinsantu’) anyi “bunsantu” idi mu mikenji ya Mose misangu mipite pa 280. Mikenji ayi ivua yambuluisha bantu ba Nzambi bua kusunguluja tshintu tshia mankenda ne tshia bukoya, tshidi tshikezuke ne tshikena tshikezuke, itela ne malu mashilangane 70 avua mua kubipisha muena Isalele. Mikenji ayi ivua yakula bua mankenda a mubidi, bua biakudia ne tshivuabu mua kuenza ne butshiafu. Ivua yambuluisha bikole bua kuepuka masama. * Kadi tshipatshila tshiayi tshinene tshivua tshia kuepula bantu ba Nzambi ku bilele bibi bia bisamba bivua bidiangane nabu mutumba bua Yehowa kuikalaye anu ubanyisha. Tuangatayi tshilejilu.

9, 10. Tshipungidi tshia mikenji tshivua ne mêyi kayi bua malu a disangila ne a lulelu? Mikenji ayi ivua yambuluisha ku tshinyi?

9 Mêyi a mu tshipungidi tshia mikenji avua aleja ne: disangila dia mulume ne mukaji ne diledibua dia muana, nansha biobi bua bantu badi baselangane, bivua bibavuija bapange bukezuke bua tshikondo kampanda. (Lewitiki 12:2-4; 15:16-18) Mêyi aa kaavua apepeja mapa makezuke adi Nzambi mupeshe bantu aa to. (Genese 1:28; 2:18-25) Kadi mikenji ayi ivua itumbishisha bunsantu bua Yehowa ne yepula batendeledi bende ku diangata bilele bia bende. Bidi bimueneka ne: bisamba bivua mutumba ne bena Isalele bivua ne lungenyi lua kubueja malu a disangila dia mulume ne mukaji ne a mikiya ya malu a ndelu mu ntendelelu. Mu ntendelelu wa bena Kanâna muvua bandumba balume ne bandumba bakaji. Bakapatula tshilele tshibole tshitambe bubi tshiakalua kutampakana. Kadi mikenji yoyi ivua mitapulule ntendelelu wa Yehowa kule ne malu onso a disangila dia mulume ne mukaji. * Kadi kuvua kabidi malu mimpe makuabu.

10 Mikenji ayi ivua ilongesha bulelela bua mushinga mukole. * Tuanji kuamba, mmunyi mutu bantu ba bipungu bishilangane basambulujilangana bubi bua mpekatu wa Adama? Ki nku disangila dia mulume ne mukaji ne ku dilela bana to? (Lomo 5:12) Bushuwa, mikenji ya Nzambi ivua ivuluija bantu bende ne: batshivua anu ne bubi. Nunku, tuetu bonso aba mbatulele anu mu bubi. (Musambu 51:5) Bidi bikengela batufuile luse ne batupikule bua tuetu kusemena pabuipi ne Nzambi wa tshijila.

11, 12. a) Mikenji ivua ilomba bualu kayi bunene mu tshilumbu tshia dilumbuluishangana? b) Mmunyi muvua mikenji yambuluisha bua kubenga kukonyangaja buakane?

11 Mikenji ivua itumbisha buakane bupuangane bua Yehowa. Mikenji ya Mose ivua ilomba bantu bua kuepuka kansungansunga mu malu a dilumbuluishangana. Ivua ileja ne: “Nebafile muoyo ku muoyo, disu ku disu, dinu ku dinu, tshianza ku tshianza, dikasa ku dikasa.” (Dutelonome 19:21) Nunku, pavua muntu ushipa mikenji, bavua bamupesha dinyoka divua dikumbanangane ne tshilema tshiende. Bualu bua buakane bua Nzambi ebu buvua bumuenekela mu mikenji yonso ya Mose ne budi butuambuluisha lelu bua kumvua tshidi mulambu wa kutupikula nawu wa Yezu Kristo. Nshapita wa 14 neatuleje bualu ebu.​—1 Timote 2:5, 6.

12 Mikenji ivua kabidi yambuluisha bua kubenga kukonyangaja buakane. Tshilejilu, bivua bikengela bua kuikalaku nansha bantemu babidi bua kushishabu kuitaba tshilumbu tshivuabu bafundile muntu. Ntemu uvua ushiminyinangana malu bavua bamunyoka bibi bitambe. (Dutelonome 19:15, 18, 19) Mikenji ivua kabidi mikandike nkosa mishiku ne mbuejilu bikole. (Ekesode 23:8; Dutelonome 27:25) Bantu ba Nzambi bavua ne bua kutumikila mikenji ya Yehowa ya mushinga mukole ya buakane nansha mu malu abu a bungenda. (Lewitiki 19:35, 36; Dutelonome 23:19, 20) Bushuwa, mikenji mitambe buimpe ayi ne ivua kayiyi ne kansungansunga ivua dibenesha dinene kudi bena Isalele.

Mikenji ivua itumbisha dilumbuluisha diakane didi ne luse

13, 14. Mmunyi muvua mikenji ileja mushindu muakane uvuabu ne bua kuenzela muivi ne uvuaye muibe malu?

13 Mikenji ya Mose ivuaku miumakane, mikole bua kuyitumikila anyi? Nansha kakese! Mukalenge Davidi wakafunda ku bukole bua nyuma ne: “Mikenji ya Yehowa idi miakane tshishiki.” (Musambu 19:7) Anu bu muvuaye mumanye bimpe, mikenji ivua isakangana ku luse ne ku dienzelangana malu kakuyi kansungansunga. Mmushindu kayi?

14 Mu amue matunga lelu, bidi bimueneka ne: mikenji idibu bele itu itamba kutua ku tshia benzavi pamutu pa kuambuluisha badibu benzele bibi. Tshilejilu, bivi badi mua kuenza mu buloko matuku bungi kampanda; kadi eku bantu badibu bibe bashale kabayi ne bintu biabu, tshibi babafutshisha bitadi bua kufutshila nzubu ya maloko idibu balamine bivi abu ne bua kubadisha. Mu Isalele wa kale, kakuvua nzubu ya maloko bu mudibi lelu to. Kuvua mikenji misunguluke ivua ileja muvuabu mua kunyoka muntu. (Dutelonome 25:1-3) Muivi uvua ne bua kufuta uvuaye muibe bintu biende, pashishe kumufuta kabidi bintu bikuabu. Uvua ubifuta bungi kayi? Uvua ubifuta bilondeshile nsombelu. Bidi bimueneka ne: bavua bapeshe balumbuluishi bukenji bua kuanji kutangila malu ndambu, bu mudi dinyingalala dia muntu bua bubi buende. Bualu ebu budi buleja bua tshinyi bintu bidibu bafutshisha muivi bilondeshile Lewitiki 6:1-7 mbishadile bikole ku bidibu bambe mu Ekesode 22:7.

15. Mmunyi muvua mikenji ileja luse ne buakane pavua muntu ushipa mukuabu mu mpukampuka?

15 Mikenji ivua ileja ne luse luonso ne: malu mabi onso kabatu anu baenza ku bukole to. Tshilejilu, pavua muntu ushipa muinende ku mpukampuka, kavua ne bua kufuta muoyo ku muoyo pavuaye unyemena mu umue wa ku misoko ya tshinyemenu ivuabu balongolole mu Isalele mujima to. Pavua balumbuluishi bapiluke bajikija kukonkonona tshilumbu tshiende, uvua ne bua kusombela mu musoko wa tshinyemenu too ne pavua muakuidi munene ufua. Pashishe, uvua ne budikadidi bua kusombela kuonso kuvuaye musue. Mushindu au ke uvuaye ufuidibua luse kudi Nzambi. Mukenji eu uvua uleja kabidi mudi muoyo wa muntu muikale ne mushinga wa bungi.​—Nomba 15:30, 31; 35:12-25.

16. Mikenji ivua isaka bakuabu bua kunemeka manême a muntu bishi?

16 Mikenji ivua isaka bakuabu bua kunemeka manême a muntu. Mona muvuayi ikuba bena mabanza. Mikenji ivua ikandika didibuelela mu nzubu mua muena dibanza bua kunyenga bia mu nzubu bua dibanza adi. Kadi mufidi wa dibanza uvua ne bua kuimanyina pambelu bua muena dibanza kumutuadila bintu bia kumueyeka bua dibanza adi. Nunku, dîba adi kabavua bapawula bia mu nzubu to. Bu mufidi wa dibanza munyenge muena dibanza tshiIamba tshia pa mutu bu tshimanyinu tshia se: neamufute, uvua ne bua kumupingajilatshi ku dilolo, bualu muena dibanza uvua mua kuikala natshi dijinga bua kudibuikilatshi butuku.​—Dutelonome 24:10-14.

17, 18. Bena Isalele bavua bashilangane ne bisamba bikuabu mu malu a mvita ku tshinyi? Bua tshinyi?

17 Nansha mvita ivua payi ne mikenji. Bena Isalele bavua ne bua kuluangana mvita. Kabivua bua kukeba anu bumfumu anyi bua kutshimuna to, kadi bavua baluangana bu baleji mpala ba Nzambi mu ‘Mvita ya Yehowa.’ (Nomba 21:14) Misangu ya bungi, bena Isalele bavua banji bambila baluishi bua kudilambula nkayabu. Pavuabu babenga ke pavua bena Isalele bashisha kubatshintshimika, tshibi bilondeshile muvua Nzambi muleje. Basalayi ba bena Isalele bavua bashilangane ne basalayi bakuabu, bualu bavua babakandike bua kukuata bakaji ba bende ku bukole anyi kushipangana tshianana tshianana. Bavua ne bua kunemeka too ne bintu, kubenga kupula mitshi ya bimuma ya baluishi babu. * Biluilu bikuabu kabivua ne mikenji ya nunku to.​—Dutelonome 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

18 Bituku bikutonda pautu umvua ne: mu amue matunga batu balongesha bana busalayi anyi? Mu Isalele wa kale, kabavua babueja muntu wa bidimu muinshi mua 20 mu busalayi to. (Nomba 1:2, 3) Bavua bumbusha nansha muntu mukole uvua ne buôwa bua tshianana. Patshivua muntu uselelaku, uvua wanji wenza tshidimu tshijima, ushisha kubuela mu busalayi buvua mudimu wa njiwu, bua banji kumulelelaku wende wa kushila bintu. Mikenji ivua ileja ne: mushindu eu nguvua nsonga mulume mua ‘kusankisha’ mukajende utshivua ufikilaku.​—Dutelonome 20:5, 6, 8; 24:5MMM.

19. Leja muvua mikenji ikuba bakaji, bana, mêku, bakaji ba mu lufuila ne bana ba nshiye.

19 Mikenji ivua ikuba kabidi bakaji ne bana ne mêku. Ivua ilomba baledi bua kuikala batabalela bana babu ne kubalongesha malu a Nzambi. (Dutelonome 6:6, 7) Ivua mikandike tshibindi mu mishindu yatshi yonso, bualu tshivua mua kukebela muntu tshibawu tshia lufu. (Lewitiki, nshapita wa 18) Ivua ikandika kabidi masandi, bualu atu apandulula mêku, anyanga lulamatu ne lumu lua benamu. Mikenji ivua ilomba kabidi bantu bua kutabalela bakaji ba mu lufuila ne bana ba nshiye. Ivua kabidi ikandika mu mêyi makole bua kubakengesha.​—Ekesode 20:14; 22:22-24.

20, 21. a) Bua tshinyi mikenji ya Mose ivua yanyishila bena Isalele bua kusela bakaji ba bungi? b) Mikenji ayi ivua mishilangane ne mukenji uvua Yezu muelulule mu tshilumbu tshia dishipa dibaka bua tshinyi?

20 Kadi bamue badi mua kudiebeja ne: ‘Bua tshinyi mikenji ivua yanyishila bantu bua kusela bakaji ba bungi?’ (Dutelonome 21:15-17) Bidi bikengela kukonkonona bualu ebu bilondeshile nsombelu uvua nende bantu ku kale aku. Bantu badi bafuanyikija mikenji ya Mose ne malu anyi ne bilele bia lelu kabakuyumvua bimpe to. (Nsumuinu 18:13) Dîyi divua Yehowa muambe mu Edene divua dileja muvua mulume umuepele ne bua kusomba anu ne mukaji umue mu dibaka diabu kashidi. (Genese 2:18, 20-24) Kadi dîba divua Yehowa mupeshe bena Isalele mikenji, bilele bu mudi bia kusela bakaji ba bungi bikavua biele miji mu bantu bidimu nkama ne nkama. Yehowa uvua mumanye bimpe ne: bena Isalele ba ‘bupidia bukole’ aba bavua mua kupangila misangu mivule bua kutumikila too ne mikenji ya nshindamenu, bu mudi ivua ikandika ditendelela mpingu. (Ekesode 32:9) Nanku, ne meji onso, wakanji kubenga bua kushintulula diakamue bilele bivuabu nabi bia malu a mabaka tshikondo atshi. Ikala mumanye ne: ki n’Yehowa uvua muambile bantu bua kusela bakaji ba bungi to. Kadi wakalejila mu mikenji ya Mose tshivua muntu uvua ne bakaji ba bungi mua kuenza ne mua kuepula bantu bende ku dienza malu bibi ne tshilele etshi.

21 Mikenji ivua kabidi yanyishila mulume bua kuipata mukaji yeye muenze malu mabi bungi kampanda. (Dutelonome 24:1-4) Yezu wakabikila tshienzedi etshi ne: mbualu buvua Nzambi muanyishile bena Yuda “bua bukole bua mitshima [yabu].” Kadi kabivua mua kushala nanku bua kashidi to. Bua bayidi ba Yezu, Yezu wakelulula mukenji wa Yehowa wa dibaka wa ku ntuadijilu au.​—Matayi 19:8.

Mikenji ivua isaka bantu ku dinanga

22. Mmushindu kayi uvua mikenji ya Mose ikankamija bantu bua kunangangana? Mbanganyi bavuabu ne bua kunanga?

22 Udiku mumanye mikenji ya buena lelu idi isaka bantu ku dinangangana anyi? Mikenji ya Mose yoyi ivua mitambe kuimanyina pa dinanga. Ke bualu kayi, mu mukanda wa Dutelonome nkayamu, badi batelamu miaku mishilashilangane idi yumvuija “dinanga” misangu mipite pa 20. Mukenji munene muibidi mu mikenji uvua wamba ne: “Sua mukuenu bu mûdi mudisue.” (Lewitiki 19:18; Matayi 22:37-40) Bantu ba Nzambi kabavua mua kunangangana anu bobu nkayabu to, kadi bavua ne bua kunanga kabidi benyi bavua basombe nabu, bavuluka ne: bobu pabu bavua benyi kale ku ba bende. Bavua ne bua kunanga bapele ne bakengi, babambuluishaku ne bintu, ne kabayi babakengesha bua tshivuabu atshi to. Bavua kabidi babakandike bua kukengesha nyama ivua ibambuila majitu.​—Ekesode 23:6; Lewitiki 19:14, 33, 34; Dutelonome 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Muoyo wakasaka mufundi wa Musambu wa 119 bua kuenza tshinyi? Mbimpe tudisuike petu bua kuenza tshinyi?

23 Kakuvua tshisamba tshikuabu tshivuabu bambuluishe ne mikenji ya nunku to. Ke bualu kayi kabiena bikemesha bua muvua mufundi wa Musambu wa 119 muambe ne: “Mona mundi munange mikenji yebe!” Kadi diyinanga adi kavua anu udiumvua munda tshianana to, divua dimusaka kabidi ku tshienzedi, bualu wakaditatshisha bua kuyitumikila. Wakamba kabidi ne: ‘Ndi ngelangana meji bualu buayi dinda too ne ku dilolo.’ (Musambu 119:11, 97) Bushuwa, uvua mulongolole dîba misangu yonso bua kulonga mikenji ya Yehowa. Kakuyi mpata, pavuaye uyilonga nunku, uvua uyinanga kabidi bikole, unanga ne Yehowa Nzambi Muyedi bikole. Paudi wenda ulonga mikenji ya Nzambi, utungunuke pebe ne kusemena pabuipi ne Yehowa udi Muedi Munene wa mikenji ne Nzambi wa buakane.

^ tshik. 8 Tshilejilu, mikenji ivua ilomba bua kujikabu bunyawu, kuteka muena disama dia tshiambu pa nkayende ne bua muntu kuowa bianza pavuaye ulenga tshitalu. Bantu bakuabu bakalua kumanya mushinga wa bualu ebu bidimu nkama ne nkama pashishe.​—Lewitiki 13:4-8; Nomba 19:11-13, 17-19; Dutelonome 23:13, 14.

^ tshik. 9 Mu ntempelo ya bena Kanâna muvua nzubu ya bantu kuenzela malu a busenji. Kadi mikenji ya Mose yoyi ivua mikandike bantu bavua kabayi bakezuke bua kubuela nansha mu ntempelo. Nunku bu muvua disangila divuija muntu mupange bukezuke tshikondo kampanda, kakuvua muntu uvua mua kudivuija bualu bua mu ntendelelu wa mu nzubu wa Yehowa to.

^ tshik. 10 Tshipatshila tshinene tshia mikenji tshivua tshia kulongesha. Ke bualu kayi, mukanda mukuabu udi uleja ne: muaku wa mu tshiena Ebelu wa tohrah udibu bakudimune ne: “mukenji” udi umvuija “dilongesha.”​—Encyclopaedia Judaica

^ tshik. 17 Bavua bele lukonko lua mushinga mu mikenji ne: ‘Mitshi idi bu bantu banudi nuluangana nabu anyi?’ (Dutelonome 20:19) Philon (mumanyi muena Yuda wa mu bidimu lukama bia kumpala) wakatela mukenji eu, kuambaye ne: Nzambi udi umona “bibi bua kuenzelabu bintu bidi kabiyi bienze bualu bubi malu a tshiji atubu benzela muntu.”