Mũndũ no asũanĩe kana woni ũla ũeleetye ĩũlũ wa aũme ana ala makuĩtwe nĩ mbalasi wĩ vinya kũeleeka na nĩ wa kũtelemya, ĩndĩ ũu ti w’o vailyĩ. Nĩkĩ? Nũndũ Mbivilia, vamwe na maũndũ ala mekĩkĩte ĩvindanĩ yĩĩ nĩmatũtetheeasya kũmanya kĩla ũmwe wa aũme asu makuĩtwe nĩ mbalasi onanasya ata. O na kau woni wa mbalasi isu na ala makuĩtwe nĩsyo wĩonany’a maũndũ mathũku mekwĩkĩka ĩũlũ wa nthĩ, no wĩthĩwe wĩ ũvoo mũseo kwaku na andũ ma mũsyĩ waku. Ũu ũtonyeka ata? Mbee, ekai tũneenee kĩla kyonanaw’a nĩ aũme ana ala makuĩtwe nĩ mbalasi isu.

Woni ũsu wambĩĩe na ndeto ii: “Na noona, na sisya, mbalasi nzaũ, na ũla ũmĩtũlĩte aĩ na ũta; na anengwa ngovia ya ũsumbĩ: na aumaala aikĩlan’ya, na nĩ kana akĩlan’ye.”—Ũvuan’yo 6:2.

Nũũ ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi nzaũ? Kĩla kĩtonya kũtũtetheesya kũmanya ũndũ ũsu nĩ ndeto ila syĩ ĩvukunĩ o yĩu ya Ũvuan’yo ila imwĩtĩte ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi ĩsu “Ndeto ya Ngai.” (Ũvuan’yo 19:11-13) Ĩsyĩtwa yĩu ya ũnene, Ndeto, yĩtĩtwe Yesũ Klĩsto, nũndũ ethĩawa e mũneeni wa Ngai. (Yoana 1:1, 14) O na ĩngĩ, nĩwĩtĩtwe ‘Mũsumbĩ wa asumbĩ na Mwĩaĩi wa eaĩi,’ o na nĩ ũeleetw’e ta “Mũkĩthito na Mũw’o.” (Ũvuan’yo 19:16) Vate nzika, e na ũkũmũ wa kwĩthĩwa e mũsumbĩ wĩsĩ kũkita nesa, na ndatũmĩaa ũtonyi wake naĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ve makũlyo amwe twaĩle kwĩkũlya.

Nũũ ũnengete Yesũ ũkũmũ wa kũsinda? (Ũvuan’yo 6:2) Mwathani Ndanieli oonie woninĩ Masia, ũla ũelekanĩtw’e na “mwana wa mũndũ” ainengwa “ũsumbĩko, na ndaĩa, na ũsumbĩ” nĩ “mũtumĩa wa matukũ,” ũla nĩ Yeova Ngai. * (Ndanieli 7:13, 14) Kwoou, Ngai Mwene Vinya W’onthe nĩwe ũnengete Yesũ ũtonyi wa kũsumbĩka na kũsilĩla andũ. Mbalasi nzaũ yĩonany’a kaũ wa ũlũngalu ũla ũkokitwa nĩ Mwana wa Ngai, nũndũ Maandĩko matũmĩaa langi mweũ kwonany’a ũlũngalu.—Ũvuan’yo 3:4; 7:9, 13, 14.

Nĩ ĩndĩĩ aũme asu mambĩĩie kũkuwa nĩ mbalasi? Mũndũũme wa mbee, ũla nĩ Yesũ, ambĩĩie ĩla wanengiwe ngovia ya ũsumbĩ. (Ũvuan’yo 6:2) Yesũ atw’ĩkĩthiw’e Mũsumbĩ ĩtunĩ ĩndĩĩ? Ndaatw’ĩkĩthw’a Mũsumbĩ ĩla wasyokie ĩtunĩ oou ĩtina wa kũthayũũkw’a. Mbivilia yonanĩtye kana vaĩ ĩvinda ya kweteela kuma asyoka ĩtunĩ. (Aevelania 10:12, 13) Yesũ nĩwoonisye amanyĩw’a make maũndũ ala makamatetheesya kũmanya ĩla ĩvinda yĩu ya kweteela yĩkathela na ĩla ũkambĩĩa kũsumbĩka ĩtunĩ. Aisye kana ĩla ũkambĩĩa kũsumbĩka, maũndũ ĩũlũ wa nthĩ makaalyũka methĩwe me mathũku. Aisye kana kũkeethĩwa na makaũ, mayũa, na mowau mathũku. (Mathayo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Ĩvinda ĩkuvĩ kuma Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wambĩĩa mwakanĩ wa 1914, maũndũ ala meekĩkie nĩmoonanisye nesa kana twĩkalĩte ĩvinda yĩu ya mathĩna yĩla Mbivilia yĩtaa ‘mĩthenya ya mũminũkĩlyo.’—2 Timotheo 3:1-5.

Ĩndĩ nĩkĩ maũndũ mathũkĩĩe vandũ va kũseũva kuma ĩla Yesũ watw’ĩkĩthiw’e Mũsumbĩ mwakanĩ wa 1914? Kĩtumi nũndũ ĩvindanĩ yĩu Yesũ ambĩĩie kũsumbĩka ĩtunĩ, ĩndĩ ti kũũ nthĩ. Atw’ĩkĩthw’a Mũsumbĩ, kaũ nĩwookĩlile ĩtunĩ, na Yesũ, ũla wĩtĩtwe Mikaeli, amwĩkya Satani vamwe na ndaimoni syake kũũ nthĩ. (Ũvuan’yo 12:7-9, 12) Kuma ĩvinda yĩu, Satani ethĩĩtwe na ũthilĩku mwingĩ nũndũ nĩwĩsĩ mĩthenya yake nĩ mĩtale. Vate nzika, vatiele o kavinda kanini nĩ kana Yeova eanĩsye ũndũ ũvangĩte kwĩkana na Satani. (Mathayo 6:10) Ekai yu twone ũndũ aũme ala angĩ atatũ makuĩtwe nĩ mbalasi meũtũtetheesya kũmanya kana kwa w’o tũilyĩ “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo” ĩla yĩ mathĩna maingĩ. Mũndũũme wa mbee ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi onanasya  mũndũ mũna, ũla nĩ Yesũ. Ĩndĩ kĩvathũkany’o na mũndũũme ũsu, ala aũme angĩ atatũ mamũatĩĩe monanasya maũndũ mathũku ala makwataa andũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe.

“Na mbalasi ĩngĩ ndune yaumaala: na ũla ũmĩtũlĩte anengwa kũveta mũuo kũũ nthĩ, nĩ kana moaane ene kwa ene: na anengwa ũvyũ mũnene.”—Ũvuan’yo 6:4.

Ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi ĩno onanasya kaũ. Aendeee kũvetanga mũuo nthĩ yonthe, ĩndĩ ti isio imwe sya nthĩ. Kwa ĩvinda ya mbee kuma nthĩ yoombwa, kaũ nĩwokitiwe nthĩ yonthe mwakanĩ wa 1914. Kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe nĩwaatĩĩie, naw’o nĩwaetie wanangĩko mũnenange. Kũtw’ĩkĩkanaa kana andũ ala makw’ĩte nũndũ wa makaũ kuma mwaka wa 1914 nĩ mbee wa milioni 100! Na ve andũ angĩ aingĩ maũmĩie mũno nũndũ wa makaũ.

Kaũ wingĩvĩte ata ĩvindanĩ yĩĩ? Kwa ĩvinda ya mbee, mũndũ nĩwonanĩtye e na ũtonyi wa kũmina andũ onthe ĩũlũ wa nthĩ. O na ngwatanĩo ila isũvĩaa mũuo ĩũlũ wa nthĩ, ta Ngwatanĩo ya Nthĩ (UN), niemetwe nĩ kũsiĩĩa mũtwai wa mbalasi ndune.

“Na noona, na sisya, mbalasi nziũ; na ũla ũmĩtũlĩte aĩ na kĩthimi kw’okonĩ kwake. Na neew’a ta wasya katĩ wa ila syũmbe inya syĩ thayũ ũkyasya, Kĩvava kya nganũ nĩ silingi, na ivava itatũ sya mbaale nĩ silingi na mauta na mbinyu ndũkaithũkye.”—Ũvuan’yo 6:5, 6.

Ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi ĩno onanasya yũa. Woni ũsu wĩonany’a kana kwĩ ũnyivu wa lĩu nũndũ kĩvava (kĩlo 0.7) kya nganũ kĩthoow’a silingi kana ndinalĩ ĩmwe, ĩla yaĩ mũsaala wa mũthenya ũmwe ĩvindanĩ ya atũmwa! (Mathayo 20:2) Ndinalĩ ĩmwe yaĩ ĩtonya kũthooa ivava itatũ (kĩlo 2.1) sya mbaale, na mbaale yoonekaa ĩte nzeo ta nganũ. Lĩu wĩana ũu wesaa kũĩthya mũsyĩ mũnene kwa ĩvinda yĩana ata? Ĩvindanĩ yĩĩ, andũ meawa kana maĩle kũtũmĩa syĩndũ nesa vamwe na malĩu ala matũmĩaa kĩla mũthenya, na ũu nĩ ũndũ ũmwe na ũndũ ĩvindanĩ ya tene andũ maaĩle kũtũmĩa nesa syĩndũ ila sya vata ta mauta na mbinyu.

Yo ve maũndũ mekĩkĩte kuma mwaka wa 1914 matũĩkĩĩthasya kana mũndũũme ũsu no ũendeee kũkuwa nĩ mbalasi nziũ? Ĩĩ me vo! Andũ ta milioni 70 nĩmakwie nũndũ wa yũa myakanĩ ya 1901-2000. Ngwatanĩo ĩmwe yoonanisye kana “andũ milioni 805, ala nĩ ũndũ ũmwe na mũndũ ũmwe katĩ wa andũ kenda ĩũlũ wa nthĩ, makwataa kalĩu kanini mũno myakanĩ ya 2012-14.” Nayo livoti ĩngĩ yaisye atĩĩ: “Ũnyivu wa lĩu nũtumaa andũ aingĩ makw’a kĩla mwaka kwĩ ũndũ ũkimwi, ndetema, na ũwau wa kĩthũi (tuberculosis) syũaa andũ.” O na kau kĩthito kingĩ nĩkĩkĩĩtwe nĩ kana andũ aingĩ makwate lĩu, ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi nziũ no ũendeee.

“Na noona, na sisya, mbalasi yĩ mũkũyũ: na ũla ũmĩtũlĩte, syĩtwa yake nĩ kĩkw’ũ; na Mbũa yaatĩanĩe nake. Nao manengwa ũkũmũ ĩũlũ wa kĩlungu kya kana kya nthĩ, moae na ũvyũ, na yũa, na kĩkw’ũ, na nyamũ mbai sya nthĩ.”—Ũvuan’yo 6:8, NWT.

Ũla ũkuĩtwe nĩ mbalasi ya kana onanasya kĩkw’ũ nũndũ wa mowau mathũku kana o maũndũ angĩ. Kavinda kanini ĩtina wa mwaka wa 1914, ũwau wĩtawa Spanish flu nĩwooaie andũ milioni mbingĩ. Nĩvatonyeka andũ ta milioni 500 makethĩwa makwatiwe nĩ ũwau ũsu, na ũu nĩ ũndũ ũmwe na kwasya, mũndũ ũmwe katĩ wa kĩla andũ atatũ ĩvindanĩ yĩu aĩ na ũwau ũsu!

Ĩndĩ ũwau ũsu wa Spanish flu waĩ o mwambĩlĩlyo. Asomi matalĩthasya kana andũ milioni maana maingĩ nĩmakwie nũndũ wa ũwau wĩtawa ndũng’ũ (smallpox) myakanĩ ya 1901-2000. Kũvika o na ũmũnthĩ, andũ milioni mbingĩ nĩmakusaa nũndũ wa ũkimwi, ũwau wa kĩthũi (tuberculosis), na ndetema, o na kau andũ nĩmatatĩte kũmantha nzĩa nzeango sya ũiiti.

Maũndũ asu twaneenea ta kaũ, ũnyivu wa lĩu,  kana mowau mathũku, onthe maetae kĩkw’ũ. Andũ onthe makw’a maendaa Mbũanĩ na ndĩsaa kũmanenga wĩkwatyo.

Ĩvinda yĩla yĩ kw’o ya mathĩna yĩkilyĩ kũthela. Lilikana kana Yesũ aendie “aikĩlan’ya” mwaka wa 1914, na amwĩkya Satani kũũ nthĩ, ĩndĩ Yesũ ndaamina kũkĩlany’a kwake ĩvindanĩ yĩu. (Ũvuan’yo 6:2; 12:9, 12) O mĩtũkĩ, kaũnĩ wa Ali–Maketoni, Yesũ akavetanga maũndũ ala maetetwe nĩ Satani kũũ nthĩ vamwe na andũ ala mekaa kwenda kwake. (Ũvuan’yo 20:1-3) O vamwe na kũũngamya ala aũme angĩ makuĩtwe nĩ mbalasi, Yesũ akavetanga mathĩna ala maetetwe nĩ aũme asu. Akeeka ũu ata? Ekai twone kĩla Mbivilia ĩtwathĩte.

Vandũ va kaũ kũkeethĩwa mũuo. Yeova akatuma “makaũ mathela kũvika kĩtulu kya nthĩ; nũtũlaa ũta, na ĩtumo aitilanga ilungu.” (Savuli 46:9) Namo andũ ala mendete mũuo, “makeetan’ya mũuonĩ mwingĩ.”—Savuli 37:11.

Vandũ va mayũa, kũkeethĩwa lĩu mwingĩ mũno. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Kũkeethĩwa lĩu mwingĩ wa mbaa ngetha nthĩ iĩmanĩ ĩũlũ.”—Savuli 72:16.

Vandũ va mowau na kĩkw’ũ, andũ onthe makeethĩwa na ũima wa mwĩĩ na thayũ ũtathela. Mbivilia yaĩtye kana Ngai “akavyaĩa methoi onthe methonĩ moo; na kĩkw’ũ kĩikethĩwa vo ĩngĩ; o na kũikethĩwa ĩngĩ kũmeta, kana kũĩa, kana woo.”—Ũvuan’yo 21:4.

Maũndũ ala Yesũ weekie e kũũ nthĩ nĩmoonanisye kana akeeka maũndũ maseo mũno e Mũsumbĩ. Nĩwamanyĩasya andũ kwĩkalany’a na mũuo, nĩwaĩthisye andũ ngili mbingĩ kwa nzĩa ya kyama, avosya awau, na nĩwathayũũkisye ala akw’ũ.—Mathayo 12:15; 14:19-21; 26:52; Yoana 11:43, 44.

Ngũsĩ sya Yeova nĩmeũtana kũkwony’a Mbivilianĩ ũndũ ũtonya kwĩthĩwa wĩyũmbanĩtye ĩla ĩvinda ya ala aũme ana makuĩtwe nĩ mbalasi yĩkathela. We no wende kwĩmanyĩsya maũndũ maingangĩ?