Ocuphela mwaha

Ocuphela sampuwa

Masu a Mpiipiliyani Atharihiwe

A C E F H I K L M N O P S T V W Y

A

  • Aamen.

    “Ekhale hiihaa” naari “eparipari.” Masu anarweela mu Ehepiri aman, anataphulela “okhala oororomeleya, eeparipari.” Yaanalociwa “aamen” wi weemereryiwe olipela, nivekelo naari masu alociwe. Mu Wupulula, “Aamen” nsina na ncicimiho nnaphariheliwa wa Yesu.—Malam 27:26; 1Math 16:36; Aro 1:25; Wup 3:14.

  • Aarka a waataana.

    Ekaaxa ya ithaapwa sa akaasiya, yaahuruweliwe ni ooru, yaakuhiwa mu Nipuro Naweelaxa na muxakala nave ohoolo waya mu Nipuro Naweelaxa mu empa ya Muluku yaatekiwe ni Solomoni. Yaakhalano etampa ya ooru yoolipa, vasulu vaya yaakhalavo akerupi apiili ewehanaka. Echu yoochuneyaxa yaaphwanyeyamo saari ithaapwa piili sa Malamulo Khumi.—Malam 31:26; 1Mam 6:19; Ahe 9:4.

  • Afarisi.

    Nikhuuru noovuwa na malapelo a Ayuta mu nsana noopacerya E.K. Awo hiyaari a muyareriwo wa anamukucho, nyenya awo yaanaakhwaniherya Nlamulo vakhiviru khiviru mu ichu ikhaani khaani nave tho yaanacicimiherya mihapo ntoko Nlamulo. (Mat 23:23) Awo yaaniica yookhovelela vyakala ya Ekriki, nave ntoko alipa oohuserya Nlamulo ni mihapo, yaakhalano olamulelo otokweene ntakhara achu. (Mat 23:2-6) Akina tho yaari a nikhuuru na Sineetriyu. Wiiliwiili awo yaanavaanyihana ni Yesu vooloca sa Sapata, ochariha mihapo ni opaka onthamwene ni alipa oocheka vamoha ni alipa ooliviha muxokho. Akina yaahikhala Akristu ophitaanyerya Sawulu o Tarsu.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luka 6:2; Saw 26:5.

  • Ahooleli.

    Elukuluku ya khalai o Roma, ahooleli a epooma yaari akhaviheryi a olamulelo. Muteko aya waari otikitherya wiiwanana va mucecheni, ovareryela ikhorowa, waathoriha yaale yaachekela nlamulo ni olamulela olakiwa wa muchu.—Saw 16:20.

  • Akalteya.

    Achu yaamanke oxerexere wa muhice Tikre ni Eufrate. Woopaceryani epooma yookhweleyasa ya elapo ya Akalteya waari o Ur, epooma ya Aparahamu.—Saw 7:4.

  • Akaya.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, enaahiwa eprovinsiya yo Roma ohico wa Kresiya epooma aya etokweene eri Korinto. Akaya aaphitaanyerya Peloponesu oothene ni makupa a eriyari yo Kresiya.—Saw 18:12.

  • Akerupi.

    Ankeelo a vasuluxa, arino miteko savameekhaaya. Awo toohiyana ni aserafi.—Map 3:24; Muk 25:20; Isa 37:16; Ahe 9:5.

  • Akristu.

    Nsina nenlo Muluku aavanheiye oomuchara a Yesu Kristu.—Saw 11:26; 26:28.

  • Alapastru.

    Nsina na mapotoro makhaani yaapakiwa ni maluku, waacamela o Alapastru, o Yikuputu, yaakhalamo makhurwa awunkhela. Mapotoro yaawo yaanaselaariwa wi ehiyeeheyemo makhurwa awunkhela. Nluku nenlo tho naasuweliwa ni nsina nimohamoha.—Mar 14:3.

  • Alfa ni Omeka.

    Masina a eleetera yoopacerya ni yookuchula mu alfapetu a Ekriki. Masina yaala annaphariheliwa mu ikwaha raru ntoko masina a ncicimiho a Muluku mu liivuru a Wupulula. Mmakupa yaala, masu yaala anataphulela “oopacerya ni ookuchula” ni “maphacuwelo ni makuchuwelo.”—Wup 1:8; 21:6; 22:13.

  • Alipa oovarerya ineneeryo sa itheneeri.

    Muchu onavarerya weeceeca wa nsuwa, mweeri ni itheneeri ni yoolakelela ya oloherya sa muhoolo.—Mat 2:1.

  • Alipeleli a Mwene o Roma.

    Nikhuuru na anakhoco naatikitheryiwe wi nirumeeleke ntoko alipeleli a mwene o Roma. Nikhuuru nenla naakhala noowerya mu epoliitika wi nikhaviherye naari omvootha mwene.—Afi 1:13.

  • Altare.

    Nipuro noocukhuwa naapakiwa ni echaya, maluku, itixolu sa maluku, naari ithaapwa ihuruweliwe ni emetaale. Vasulu va altare saanavahiwavo mikucho naari sawunkhela ntakhara malapelo. Makupa oopacerya a muxakala ni mu empa ya Muluku aakhalamo “altari a eworo” mukhaani aapakiwe ni ithaapwa ihuruweliwe ni ooru, wi iveleeliwekevo sawunkhela. Van’yateni aanaphwanyeyavo “altari a eboronze,” altare mutokweene aaphariheliwa wi iveleeliwekevo mikucho soopahiwa.—Muk 39:38, 39; 1Mam 6:20; Mat 5:23, 24; Luka 1:11; Saw 17:23.

  • Ameti.

    Nloko noorweela wa Metayi, mwaana amwaamulopwana a Xafeti; awo yaamanke omiyaakoni sa o Iriyanu, yoowo waakhanle muceche wa Meti. Yaakhalavo Ameti variyari va yaale yaari o Yerusalemu elukuluku ya Pentekoste a 33 E.K.—Saw 2:9.

  • Ankeelo.

    Masu a Ehepiri malakh ni mu Ekriki aggelos anataphulela “namichaka.” Yaalociwaka sa anamichaka oomunepani, onaahiwa “munkeelo.” (Map 16:7; 32:3; Tiy 2:25; Wup 22:8) Ankeelo soopatuxiwa soomunepani soowerya, seiho sipatuxiwe khalai ni Muluku, achu ehaakumve opatuxiwa. Annalociwa tho Mpiipiliyani ntoko “aweela amiile amiileene,” “anamwane a Muluku,” ni “itheneeri sa wooxixelo.” (Malam 33:2; Yobi 1:6; 38:7; Yuta 14) Awo hapakiwe ni owerya wa waayara anamwane aya nyenya apatuxiwe mmoha ti mmoha vameekheiye. Aakhalavo ankeelo opwaha macikhwi nsana. (Dan 7:10) Piipiliya onnaloca wi mmoha ni mmoha ookhalano nsina nawe ni mikhalelo sawe; mwawiiyeviha awo annakhooca olapeliwa nave ancipale a yaawo hanuupulula masina aya. (Map 32:29; Luka 1:26; Wup 22:8, 9) Awo arino mirici soohiyana nave annaakhela miteko mincipale soohiyana. Ntoko yootakiherya: Annarumeela va munyukhu va Yehova, annalokoha michaka sawe, annaakhaviherya alapeli a Yehova veelaponi yavathi, annapaka othoriha wa Muluku nave annakhaviherya muteko wa olaleerya michaka saphaama. (2Mam 19:35; Sal 34:7; Mat 4:11; Luka 1:30, 31; Wup 5:11; 14:6) Muhoolo, awo anahaala omukhaviherya Yesu mu ekhoco ya Armaketo.—Wup 19:14, 15.

  • Apismu.

    Nsu nnarweela mu Ekiriki aʹbyssos, nnataphulela “nlici nawiixasa” naari “noohipiseereya, noohikota.” Nsu nla ninnaphariheleya mu Soorempwa Seekriki Seekristu wi nthoonyerye nipuro naari mukhalelo wa owaleliwa. Nnanwerya othoonyerya mahiye, nyenya tho nookhalano sootaphulela ikina.—Luka 8:31; Aro 10:7; Wup 20:3, masu a vathi.

  • Aramaiku.

    Elocelo enalikana ni Ehepiri nave yaampharihela alfapetu mmohamoha. Woopaceryani, elocelo ela yaalociwa ni achu o Aramaiku, nave voocharela yaahikhala elocelo yawunlaana o Asiriya ni o Papulu. Nave tho yaari elocelo yoochuneya mu Olamulelo wo Persiya. (Esd 4:7) Makupa makina a aliivuru a Estra, Yeremiya ni Taniyeli yaarempwe mu elocelo ya Aramaiku. Masu makina a Aramaiku yaanaphariheliwa mu Soorempwa Seekriki Seekristu.—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mar 14:36; Saw 9:36.

  • Areyopaku.

    Nipuro noocukhuwa no Atena, makupa onaneelawo nsuwa o Akropolisi. Naari tho nsina na nikhuuru (etripunali) waathukumaniwavo. Paulo aahikerihiwa o Areyopaku ni mafiloosofo a nikhuuru na Estoiku ni Epikureya wi aloce soororomela sawe.—Saw 17:19.

  • Arkanxu.

    Nsu nnataphulela “mutokweene a ankeelo.” Ileetera soopacerya sawi “ark” inataphulela “mutokweene” naari “oochuneyaxa.” Woona wi Mpiipiliyani masu awi “arkanxu” anaphariheliwa alociwaka muchu mmoha, ela enooniherya wi orivo arkanxu mmoha. Piipiliya onamuloca owo ntoko Mikayeli.​—Dan 12:1; Yuta 9; Wup 12:7.

  • Armaketo.

    Nsu nla nnarweela mu Ehepiri Har Meghiddohn, nnataphulela “Mwaako wo Mexitu.” Nsu nla nniiwanana ni “ekhoco ya nihiku ntokotoko na Muluku Aikuru Soothene,” vaavaa “mamwene a elapo yoothene” anayaaya othukumana wi ewane ekhoco ni Yehova. (Wup 16:14, 16; 19:11-21)—Moone YOOHOOXA ETOKOTOKO.

  • Arummwa.

    Nnataphulela “orummwa.” Nsu nenla ninnaphariheleya wa Yesu ni wa achu akina yaawo yaarummwe waarumeela akina. Ikwaha sincipale, nsu nla nnaphariheliwa wa oohuserya khumi napiili yaawo Yesu aathanlileiye wi emweemeleleke.—Mar 3:14; Saw 14:14.

  • Asamariya.

    Woopaceryani nsina nla niichaneliwa Aisarayeli a omwene woomoko wa mahimo khumi. Nyenya Asiriya emanle omvootha Samariya mu 740 E.E.K., nsina nla yaanaphitaanyeryiwa anamarwa yaakerihiwewo ni Asiriya. Mmahiku a Yesu, nsina nla hiniichaneliwa pahiru achu a nloko nenlo naari epoliitika. Nsina nla naaphariheliwa wa yaale yaari a malapelo yaakhala waacamela ipooma sakhalai so Sikemi ni Samariya, nave yaakiha soororomela saari soohiyanaxa ni sa Ayuta.—Yoh 8:48.

  • Asatuki.

    Malapelo a Ayuta yaarimo achu ooreela ni anamukucho yaarino owerya otokweene mmiteko sa mu empa ya Muluku. Awo yaanakhooca mihapo mincipale ni soororomela sa Afarisi. Awo hiyeemererya mu ovinya mookhwani naari wi ankeelo aakhala. Awo yaanamwiica Yesu.—Mat 16:1; Saw 23:8.

  • Aselxeiya

  • Asiya.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nla naari nsina na eprovinsiya yo Roma yeeyo yaaphitaanyerya makupa nnaneelawo nsuwa elapo yeeyo esuweliwe olelo ntoko Turkiya, vamoha ni ivilivili ikina, ntoko Samos ni Patimu. Epooma aya etokweene yaari Efesu.—Saw 20:16; Wup 1:4.

  • Aweela; Weela.

    Mukhalelo onaphariheleya wa Yehova; ori mukhalelo wa vameekhaaya. (Muk 28:36; 1Sam 2:2; Yoh 17:11) Yaalociwaka sa achu (Mar 6:20; Saw 3:21), ichu (Aro 7:12; 11:16; 2Tim 3:15), mapuro (Mat 4:5; Saw 7:33; Ahe 9:1), ni miteko (Muk 36:4), masu a Ehepiri anavaha moonelo wa ovalaanyeya naari weeliheya ntakhara Muluku aweela; mukhalelo wa wiivalaanya ntakhara muteko wa Yehova. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, masu ataphuleliwe “aweela” ni “weela” annaphariheleya tho mu weela wa meecelo a muchu.—2Ako 7:1; 1Pet 1:15, 16.

  • Awiiseera kristu.

    Masu a Ekriki arino sootaphulela piili. Onaahiwa yoole awiiseera naari oomvaanya Kristu. Onaahiwa tho Kristu atheru, muchu yoowo ori mu nipuro na Kristu. Muchu ori oothene, marehereryo naari nikhuuru, nenlo nneemererya mwa wootha wi nnamweemelela Kristu naari okhala Mesiya, naari nnamvaanya Kristu ni oohuserya awe, nnanwerya wiichaniwa awiiseera kristu.—1Yoh 2:22.

C

  • Capaheya.

    Onaahiwa muchu yoowo onakonihana ni muchu mukina ahiri oothelana awe, xaxaxa wa nthowa na ikhorowa. (Mu Ekriki masu awi “capaheya,” porne anataphulela “otumiha.”) Masu yaala wiiliwiili anaphariheliwa wa muthiyana, naamwi Mpiipiliyani elociwaka alopwana ntoko acapaheya. Ocapaheya hiweemereryiwa mu Nlamulo na Mose, nave ichu seiyo saaphwanyiwa wa nthowa na ocapaheya hiseemereryiwa mu empa ya Yehova, moohiyana ni meerelo a amalapo a waapharihela athiyana ni alopwana oocapaheya mu empa ya Muluku wi ephwanye ikhorowa. (Malam 23:17, 18; 1Mam 14:24) Mpiipiliyani tho annaphariheliwa masu yaala moosiphela, elociwaka achu, maloko, naari marehereryo aniivoliiherya mmeerelo a soophwaniherya. Ntoko yootakiherya, marehereryo a malapelo aniichaniwa “Papulu Mutokotoko” mu Wupulula, analociwa ntoko capaheya woona wi anniivoliiherya ni alamuleli a elapo yeela wi ephwanye owerya ni muhakhu.—Wup 17:1-5; 18:3; 1Math 5:25.

E

  • Efesta ya Ipaau Soohiheliwa Yooruruvaliha.

    Yoopacerya ya ifesta raru itokweene sa vayaakhani wa Aisarayeli. Eyo yaapacerya mu 15 a Nisani, nihiku noocharela na Paska, nave yaanatitelela ophiyerya mahiku mathanu nameeli. Mu elukuluku yeeyo, Aisarayeli yaahaala olya pahiru ipaau soohiheliwa yooruruvaliha, mu wuupuwelela mukwaha wookhuma o Yikuputu.—Muk 23:15; Mar 14:1.

  • Efesta ya Mixakala.

    Esuweliwe tho ntoko Efesta ya Mikocha, naari efesta ya Othukumanela. Ela yeereya yaakhwanaka mahiku 15 ophiyerya 21 wa mweeri wa Etanim. Efesta ela yaachapeliwa elukuluku ya ohepha omakuchuwelo wa eyaakha ya olima wa Aisarayeli, yaari elukuluku wi awo ehakalale ni othamalela mareeliho a Yehova ntakhara soohepha saya. Variyari va efesta yeela, Aisarayeli yaakhala mmixakalani naari mmikochani, wi yuupuwelele elukuluku yeele yaaryaaya o Yikuputu. Yaari efesta emoha wa ifesta raru, alopwana oothene o Isarayeli yaaphwanelaaya oya o Yerusalemu wi yachapele.—Onam 23:34; Esd 3:4; Yoh 7:2.

  • Efesta ya Oveleeliwa Empa ya Muluku.

    Nihiku na vayaakhani wi yuupuweleliwe weelihiwa wa empa ya Muluku, emanle oriipihiwa ni Antiyoku Epifaniyu. Ochapela wa mahiku mathanu nararu, waapacerya mu nihiku na makhumi meeli nathanu wa mweeri wa Kislewu.—Yoh 10:22.

  • Ehepiri.

    Woopaceryani nsu naaphariheliwe wa Aparamu (Aparahamu), nimuhiyanihaka owo wa amwacamani awe Amoori. Ohoolo waya nsu nenla naaphariheliwa wi olociwe muyareriwo wa Aparahamu moorweela wa musulwawe iichaniwa Yakopo, hiiha ntoko wa elocelo aya. Mu elukuluku ya Yesu, elocelo ya Ehepiri yaanaphitaanyerya masu mancipale a Aramaiku nave yaari elocelo yaalociwa ni Kristu vamoha ni oohuserya awe.—Map 14:13; Muk 5:3; Saw 26:14.

  • Ehirino yooruruvaliha.

    Enaahiwa epaau epakiwe ehirino yooruruvaliha.—Malam 16:3; Mar 14:12; 1Ako 5:8.

  • Ekaaro.

    Ya maroota meeli, ekaaro yaapuruliwa ni kavalo wi eteexiwekeno ichu ni ophariheliwa mu ekhoco.—Muk 14:23; Amut 4:13; Saw 8:28; Wup 9:9.

  • Ekhaikhai.

    Mu Soorempwa, eri echu yaphaama mwawiiwanana ni malakiheryo a Muluku wa yaphaama ni yoonanara.—Map 15:6; Malam 6:25; Sof 2:3; Mat 6:33.

  • Ekhukulu.

    Ekaruma ya olakiwavo. Akina yaamakelelavo pahiru meco sa muchu opahunle, eniiha akina yamakelelakavo tho matata ni esiko yeerihaka wi mwiili wa muchu ohooxeyeke.—Yer 20:2; Saw 16:24.

  • Ekoovatu.

    Mphimo oniiwanana ni orekama wa ekookhwino ni opontani wa ekatha ya veeri ya mmatani Wiiliwiili Aisarayeli yaapharihela ekoovatu echu ya asentimetru 44.5. Nyenya tho awo yaanapharihela ekoovatu etokweene, yunnuwa opwaha ntata nave yaakhwana asentimetru 51.8.—Map 6:15; Mat 6:27; Luka 12:25; Wup 21:17, masu a vathi.

  • Ekopo.

    Ekopo enaphareliwa ni mwene ntoko eneneeryo ya olamulelo woomwene.—Map 49:10; Ahe 1:8.

  • Ekopo yoohoma.

    Ekopo yoorekama ya emetaale yoothokolowa, yaaphariheliwa ni alipa oolima wi emweeciheno mwaasinama. Ekopo yoohoma enalikanyihiwa ni masu a muchu a miruku anamweeriha mulipa oowiriyana ochariha ekano ya miruku. Masu awi “waawanaka” ni ekopo yoohoma anaphariheleya wa emope ya wiikhoma yaavilela ni ohoma wa ekopo yiisunaka ni yeeyo nave yiiruuhelaka makhwaca.—Saw 26:14, masu a vathi; Amu 3:31.

  • Ekriki.

    Elocelo yaalociwa ni achu o Kresiya; nave tho, aakhala muchu yoowo oyariwe o Kresiya naari yoole emusi awe yaarweela weiwo. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nsu nla ninnaphariheliwa tho mmukhalelo mukina, yaahiwaka achu oothene yahaari Ayuta naari yaale yaavoloweliwe ni elocelo ni sookhovelela sa Akriki.—Yow 3:6; Yoh 12:20.

  • Ekurtina.

    Yaari ekuwo yaphaama yaarino iruku sa akerupi, yeeyo yaamwalanya Nipuro Naweela wa Nipuro Naweelaxa mmuxakalani ni mu empa ya Muluku.—Muk 26:31; 2Math 3:14; Mat 27:51; Ahe 9:3.

  • Empa ya Muluku.

    Empa yoolipa o Yerusalemu yeeyo yaaraceenle muxakala waateexiwa ntoko nipuro ntokweene na malapelo na Aisarayeli. Empa ya Muluku yoopacerya yaatekiwe ni Solomoni nave yaatoloxiwe ni Apapulu. Yanaawiili yaatekiwe ni Soropapeli emanle okooka wookapuroni o Papulu, ohoolo waya etekiwa wiili ni Heroti, Mutokotoko. Ikwaha sincipale yiichaniwa “empa ya Muluku.”​—Mat 21:13; Luka 11:51; 1Math 29:1; 2Math 2:4; Mat 24:1.

  • Eneneeryo.

    Ekaruma, meerelo, mukhalelo naari echu ehiri yawunlaana yeeyo enaphariheliwa wi yooniheryiwe echu yahiihaano naari yoomwaahiyu.—Mat 24:3; Wup 1:1.

  • Ephiro.

    Masu anaphariheliwa moosiphela mu Soorempwa, wi elociwe sa meerelo naari meecelo aweemereryeya naari ooheemereryeya ni Yehova. Yaale yaakhanle oomuchara a Yesu Kristu yaanalociwa wi yaari a “Ephiro,” eyo tiwi, yaakuxa mukhalelo wa okumi waatikitheren’ye mu nroromelo mwa Yesu Kristu, echarihaka yootakiherya awe.—Saw 19:9.

  • Eroolu.

    Epapeli yoorekama ya exapala yaarepiwa makupa mamoha, wiiliwiili yaavitikeleliwa va ekopo. Soorempwa saarepiwa nave saakopiyaareliwa mu iroolu, mukhalelo wa wunlaana wa aliivuru variyari va elukuluku ya orepiwa wa Piipiliya.—Luka 4:17-20; 2Tim 4:13.

  • Eseelu.

    Ekaruma yaaphariheliwa wi yimpirimiriweno (wiiliwiili mu oloko) wi emusuwanyeihe mwaneene naari weemereryana yeerihaka wi muchu ahitoroke etukumentu naari echu ekina yeeyo eselaariwe, ophitaanyerya milako ni mahiye. Iseelu sakhalai saapakiwa ni ikaruma soolipa (maluku, miino a ichepo naari mapawa) erepiwevo masu ahucukuliwe ntoko kharimpu. Nsu nenla tho ninnaphariheliwa moosiphela ntoko eneneeryo ya eparipari, echu ya mwaneene, naari echu yeeyo eri yoovitheya naari yawiiphiini.—Mat 27:66; Yoh 6:27; Aef 1:13; Wup 5:1; 9:4.

  • Estatiya.

    Mphimo wa ophimano orekamela, yoowo onaphwanyeya ekwaha emoha mu Soorempwa Seekriki Seekristu mu Mateyu 5:41. Akhweya anaahiwa mastatiya o Roma, yaawo anaakhwana ameeturu 1.4 79,5. Ikwaha ikina raru sa olociwa wa “mastatiya” mu Luka 24:13, Yohani 6:19, ni Yohani 11:18 mukhalelo mukina wa mastatiya wa ophima wa khalai wa estatiya mu soorepa soopacerya.

  • Estoiku.

    Nikhuuru na mafilosofu a Ekriki yaawo yaaroromela wi ohakalala onarweela mu okhala mwawiiwanana ni masuwelelo vamoha ni okhala wa elapo. Mwawiiwanana ni yaawo, muchu chiryene a miruku haapwacha wiicela naari opuha.—Saw 17:18.

  • Etalentu.

    Ekhorowa etokweenexa ni ya esisapo yoowalamela ya Aheepiri. Yaanahokola ikilokarama 34,2. Etalentu ya Akriki yaari ekhaani nave yaahokola echu ya ikilokarama 20,4.—1Math 22:14; Mat 18:24.

  • Etampha ya nipuro na oxipihavo soocheka.

    Etampha ya Aarka Awaataana, vaavaa mulipa a mukucho mutokotoko aamisereiyevo nikhami na sooveleela ntakhara soocheka mu Nihiku na Oleveleliwa Soocheka. Ala masu a Ehepiri anarweela mmasu anataphulela “okhuneela (yoocheka)” naari “oxipiha (yoocheka).” Etampha yaapakiwa ni ooru ooreera, nave vasulu vaya, yaanakhalavo akerupi eeli, mmoha makupa aya nave mukina, nikupa nikina. Ikwaha ikina enalociwa pahi ntoko “etampha.”—Muk 25:17-22; 1Math 28:11; Ahe 9:5.

  • Etenaariyu.

    Ekhorowa ya eparata yo Roma yaahokola echu ya ikarama 3.85. Yaahikhalavo eruku ya Kaisara makupa mamoha. Yaari ekhorowa yaakhelihiwa anamalapa yaalapa nihiku nimoha nave yaari ekhorowa ya “oliva muxokho” yeeyo Aroma yaavekaaya wa Ayuta.—Mat. 22:17; Luka 20:24.

  • Etheneeri ya wooxiixelo.

    Ela etheneeri yookuchula enooneya makupa onakhuma nsuwa, enalokoha oxavo wa nihiku mvyaani.—Wup 22:16; 2Pet 1:19.

  • Eufrate.

    Muhice mutokweene ni wookhweleyaxa mmakupa onakhumawo nsuwa, elapo yo Asiya, nave ori muhice mmoha wa mihice miili mitokweene so Mesopotamiya. Woopaceryani, onnaromoliwa mu Maphacuwelo 2:14 ntoko mmoha wa mihice mixexe so Eteni. Wiiliwiili wiichaniwa “muhice.” (Map 31:21) Waakhala makupa oomoko, mmunlaano wa elapo ya Aisarayeli.—Map 15:18; Wup 9:14; 16:12.

  • Eunuku.

    Masu anataphulela mulopwana ohuliwe. Ikwaha sincipale, alopwana si yaala yaanathanliwa wi yarumeeleke vaate va mwene ntoko akhaviheryi naari alipeleli a mwene amwaamuthiyana naari a asaara akina a mwene. Masu yaala tho annaphariheleya wa mutokweene yoowo aathanliwa wi aphareke miteko vaate va mwene, nyenya ahaayariwe ari eunuku. Masu ala annaphariheliwa moosiphela wa ‘eunuku nthowa na Omwene,’ yoowo oniihiiha ni yoolakelela ya opaka sincipale mmuteko wa Muluku.—Mat 19:12, masu avathi; Est 2:15; Saw 8:27.

  • Exapala..

    Nnyapara na epucepuche, epuri, naari na mwaasaana a emope naarehereryiwa ntoko ekaruma ya orepavo. Yaari yoolipa opwahana ni papiru nave yaanaphariheliwa ntakhara iroolu sa Piipiliya. Ixapala seiyo Paulo aamvenkeiye Timotiyu wi amuruuhele, akhweya yaari makupa a Soorempwa sa Ehepiri. Ikina sa iroolu saaphwanyiwe va Eniya Yookhwa saarempwe va exapala.—2Tim 4:13.

F

  • Farawo.

    Nsina na ncicimiho yaavahiwa mamwene o Yikuputu. Afarawo athanu analociwa Mpiipiliyani ti Sisaka, So, Tiraka, Neko, ni Hofra. Masina a Afarawo akina yaalocihanne ni Aparahamu, Mose, ni Yosefe hanaromoliwa Mpiipiliyani.—Muk 15:4; Aro 9:17.

H

  • Hati.

    Nsu na Ekriki nniiwanana ni nsu na Ehepiri “Seol.” Nnataphulela “Mahiye” (wakhala wi eleetra yoopacerya etokweene), wi yooniheryiwe ntoko mahiye anavithiwawo achu oothene.—Moone MAHIYE.

  • Herme.

    Muluku a Akriki, mwaana a Sewu. Woona wi muluku owo aari namichaka a amuluku ni muluku a oloca phaama, mooheseya Paulo aahiichaniwa Herme vaavaa aareiye o Listra.—Saw 14:12.

  • Heroti.

    Nsina na emusi na omwene waalamulela Ayuta waathanliwa ni Aroma. Oopacerya aari Heroti Mutokotoko, yoowo aavunwe nthowa na oteka empa ya Muluku o Yerusalemu, yoowo aalamulenle wiiphiwa wa anamwane ni yoolakelela ya omwiipha Yesu. (Mat 2:16; Luka 1:5) Heroti Arkileu ni Heroti Antipa, anamwane a Heroti Mutokotoko, yaahithanliwa wi elamulele mmakupa makina mu olamulelo wa apapa aya. (Mat 2:22) Antipa aari tetrarka, aasuweliwexa ntoko “mwene” yoowo aalamulenle variyari va iyaakha raru wa muteko wa Kristu nave aatitelela ophiyerya elukuluku yaarempwe mu Saweeriwa T’arummwa, ekapitulu 12. (Mar 6:14-17; Luka 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Saw 4:27; 13:1) Ohoolo waya, Heroti Akripa  1 musulwa a Heroti Mutokweene, aahiiphiwa ni munkeelo a Muluku mu elukuluku vakhaani. (Saw 12:1-6, 18-23) Mwanawe awiichaniwa Heroti Akripa  2, aakuxa olamulelo nave alamulela ophiyerya elukuluku ya Ayuta yaamwarenlaaya Aroma.—Saw 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Heroti, nnikhuuru na.

    Oosuweliwa tho ntoko Aherotiyano. Naari nikhuuru na elapo yaawo yaakhaviherya miyaha sa epoliitika mu olamulelo wa Aheroti nave olamulelo aya ohooleliwaka ni Aroma. Asatuki akina akhweya yaanapaka makupa a nikhuuru nenla. Aherotiyano yaahiphitaana ni Afarisi mu omwiica Yesu.—Mar 3:6.

I

  • Ihako.

    Maluku makhaani naari ikalakathela sa matera naari sa maluku seiyo saaphariheliwa wi ipakiwekeno soolakelela. Saamakiwa oniveruni wa yoowara naari va echu vyakala nave voocharela eveeriwa. Ehako yeeyo yaamora naari yaaviihiwamo ti yeeyo yaathanliwa. Wiiliwiili ela yaapakiwa echarelihiwaka ni mavekelo.—Mat 27:35; Saw 1:26.

  • Iliiriku.

    Eprovinsiya yo Roma makupa onakhumawo echeku ya murupi. Paulo aaheeceecamo mmuteko awe, nyenya hesuweliwe waakhanle wi aahilaleerya o Iliiriku, nyenya mmuteko awe owo aahiphiya mmuceche yoowo.—Aro 15:19.

  • Ipaau sa sooveleela.

    Ipaau sa sooveleela khumi napiili seiyo suukeliwe mapuro meeli nipuro ti nipuro irivo ipaau thanu nammoha saari vameesa mu nipuro Naweela na muxakala ni mu empa ya Muluku. Sinniichaniwa tho “iphaawu soothitaanyeryiwa” ni “iphaawu sawooniherya.” Yoovaha yeela wa Muluku yaahiraaceelihiwa ni ipaau saphaama saavahiwa Sapata ti Sapata. Ipaau seiho saaviihiwamo, wiiliwiili saalyiwa pahiru ni alipa a mukucho.—2Math 2:4; Muk 25:30; Onam 24:5-9; Mat 12:4; Ahe 9:2.

  • Ipahu.

    Eri ereca vyakala enaraveya ni omwaramwaxeya mwawaakuveya, yeeyo enakhala epahu enakumiherya okhwa.—Luka 21:11.

  • Isakhwi.

    Ekuwo yooturuwa yaaphariheliwa wi epakiweno isakhwi naari mirupa ntoko seiye saakhapeleliwamo soolya. Wiiliwiili yaakhala ekuwo yaapakiwa ni mapururu naari manri ooripa a epuri nave yaari yookhovelela ya owara elukuluku ya othanana.—Map 37:34; Luka 10:13.

  • Isarayeli.

    Nsina nenlo Muluku amvanheiye Yakopo. Voocharela, naaniichaneliwa muyareriwo awe woothene. Muyareriwo wa anamwane khumi napiili a Yakopo, ikwaha sincipale yiichaniwa anamwane a Isarayeli, empa ya Isarayeli, achu a Isarayeli, alopwana a Isarayeli naari Aisarayeli. Nsina na Isarayeli naanaphariheliwa tho wa omwene wa mahimo khumi a omoko yoowo waakawanyen’ye ni omwene wa Yuta woohico. Ohoolo waya, nsina nlo naanaphariheleya wa Akristu oothanliwa, “Isarayeli a Muluku.”—Aka 6:16; Map 32:28; Saw 4:10; Aro 9:6.

  • Isopo.

    Mwiri mukhaani waarino makukhu ni mirai, waaphariheliwa wi imiseriwe nikhami naari maahi mu ifesta sa wiiseeliha. Akhweya yaahiwa manxerona (Orikanum maru; Orikanum syriacum). Isopo onalociwa mu Yohani 19:29, akhweya aari manxerona aamakeleliwa va mutathini naari nikala na sorku (Sorkhum vulkare), woona wi mwiri yoola mukhaani waanarekama waamakeleliwavo nchoce naaruweiwe mu eviinyu yoosukumana avahiwaka Yesu.—Ahe 9:19.

  • Itrakima.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nsu nla enaahiwa ekhorowa ya Ekriki ya eparata, elukuluku yeele yaahokola ikarama 3.4.—Mat 17:24.

K

  • Kaisara.

    Nsina na emusi yo Roma nenlo naakhanle wiichana wa ncicimiho na alamuleli o Roma. Akustu, Tiperiyu ni Klautiyu anniichaneliwa nsina nenla Mpiipiliyani. Nave tho nsina nenla ninnaphariheleya wa Nero naamwi ahiromoliwaka ni nsina nenla Mpiipiliyani. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nsina nawi “Kaisara” ninnaphariheliwa tho wi neemelele otokweene wa vanipuroni naari wa Elapo.—Mar 12:17; Saw 25:12.

  • Kehena.

    Nsina na Ekriki nniichaneliwa Mukoti Hinom, onakhumawo echeku na murupi o Yerusalemu akhalai. (Yer 7:31) Yaalociwa mwa miririmu wi naahaala okhala nipuro na oriheliwawo miruchu. (Yer 7:32; 19:6) Hisaavo sawooniherya wi asinama naari achu yaanariheliwa eri akumi mu Kehena wi ehoosiwe. Mwawiihiiha, hinnasiphela nipuro noohooneya weiwo ikumi sa achu inahooxiwaayawo okhala wookhala va mooro wawooneya. Ohiya yeeyo, Kehena aahiphariheliwa ni Yesu vamoha ni oohuserya awe wi esiphele olakiwa okhala wookhala wa “okhwa wanaawiili,” ela tiwi, otoloxiwa okhala wookhala, wiiphiwa.—Wup 20:14; Mat 5:22; 10:28.

  • Kooru.

    Mphimo wa ichu sawuuma vamoha ni ikina sa maahi. Mphimo aya mmoha waari wa iliitru 220 mwawiiwanana ni epaatu.—1Mam 5:11; Luka 16:7, masu a vathi.

  • Kristu.

    Nsina na ncicimiho na Yesu, nsu nnarweela mu Ekriki nawi Khristos, nenlo nri nsina nimohamoha mu Ehepiri nawi “Mesiya,” naari “Oothanliwa.”—Mat 1:16; Yoh 1:41.

L

  • Lepitoni.

    Yaari ekhorowa ekhaanixa ya Ayuta yaapakiwa ni eparata naari epronse mu elukuluku ya Soorempwa Seekriki Seekristu. Mu Apiipiliya akina etaphuleliwe ntoko “ekhopiri.”—Mar 12:42; Luka 21:2; masu a vathi.

  • Levi; Muleevi.

    Mwaana aneeraru a mwaamulopwana a Yakopo aamuyanreiye ni mwaariye awiichaniwa Leiya. Anamwane awe araru aasilopwana yaari mathipelo a makupa mararu ookhweleya yaawo yaasuweliwe ntoko onamukucho wa Alevi. Ikwaha ikina, nsu “Alevi” nnaphariheleya wa nihimo noothene, nyenya wiiliwiili nnaphitaanyerya onamukucho ya emusi ya Aroni. Nihimo na Levi hinaawaakhenle ecima mu Elapo ya Nlakano nto yaavahiwe ipooma makhumi maxexe ni thanu nararu mpuwa mwa minlaano sa mahimo makina.—Onam 10:8; 1Math 6:1; Ahe 7:11.

  • Liipanu.

    Esenya yawuuma ya miri ni mapucho ya etipo ya Poswellia. Vaavaa yeeyeeliwaaya, yaanakumiha muhiriri wa wunkhela. Aari mmoha a yoovaha aaphariheliwa mmuxakalani ni mu empa ya Muluku. Owo tho aanachariheliwa vamoha ni soovaha sa soolya nave aanakuhiwa mmapuro a ipaau sa sooveleela mpuwa mwa Nipuro Naweela.—Muk 30:34-36; Onam 2:1; 24:7; Mat 2:11.

M

  • Mafilosofu a Epikureya.

    Oomuchara a filosofo Mukiriki awiichaniwa Epikuru (341-270 E.E.K.). Mahusiheryo aya yaathipeleya mmoonelo wawi ohakalala wa muchu eri yoolakelela yoochuneya ya okumi.—Saw 17:18.

  • Mahala matokweene.

    Nsu na Ekriki nnavaha moonelo wa yeeyo eri yaweemereryeya ni yaphaama. Masu yaala, annaphariheliwa wiiliwiili wi yaahiwe yamahala yaphaama naari mukhalelo waphaama wa ovaha. Yaalociwaka sa mahala matokweene a Muluku, masu ala anathariha yoovaha ya Muluku yeeyo Muluku onavaheiye ahiweheryaka okookiheryiwa echu. Mwawiihiiha, masu ala anooniherya yoovaha etokweene, osivela, ni mahala matokweene a Muluku ntakhara achu. Nsu na Ekriki ninnataphuleliwa tho mmasu ntoko “mahala” ni “yoovaha ya mahala.” Yoovaha etokweene, enaceenyeryeya wa nthowa na mahala a yoole onavaha.—2Ako 6:1; Aef 1:7.

  • Mahiku ookuchula.

    Masu ala ni makina oolikana, ntoko “mahiku a muhoolo,” annaphariheliwa mmasu a miririmu a Mpiipiliyani wi yaahiwe elukuluku vaavaa saweereya inahaalaaya ophiya wookuchulani. (Eze 38:16; Dan 10:14; Saw 2:17) Mwawiiwanana ni mukhalelo a masu a miririmu, eyo ennawerya weereya variyari vakhaani naari sincipale. Mwawooneya, Piipiliya onnapharihela masu yaala vooloca sa ‘mahiku ookuchula’ a mukhalelo yoola wa ichu, variyari va orwa woohooneya wa Yesu.—2Tim 3:1; Tiy 5:3; 2Pet 3:3.

  • Mahiye.

    Nsu nla narempwa ni ileetera ikhaani, nnathoonyerya nipuro nawooneya muchu ovithiweiyevo. Narempwa ni eleetera yoopacerya etokweene, nnathoonyerya nipuro achu oothene anavithiwaayawo. Nsu nla mu Ehepiri enalociwa “Seol” nave mu Ekriki enalociwa “Hati.” Masu ala, anatharihiwa Mpiipiliyani ntoko nipuro noosiphela, naari ochu ohiriwo muteko naari wuupuwela.—Map 47:30; Ekle 9:10; Mat 27:61; Saw 2:31.

  • Mahiye anuupuweliwa.

    Nipuro onavithiwawo muruchu wa muchu. Masu ala anarweela mu nsu na Ekriki awi mnemeion, nenlo nnarweela mu masu awi “wuupuweleliwa,” yooniheryaka wi muchu ole okhwile onnuupuweliwa.—Yoh 5:28, 29.

  • Makate; Makhapa.

    Makate yaawo anamwalanyiwa variyari va oveeriwa, ohupula ni wiipichiwa wa yoolya. Makate annaphariheliwa mmukhalelo woosiphela ntoko eneneeryo ya ichu soothanyeya ni soohichuneya.—Sal 1:4; Mat 3:12.

  • Maketoniya.

    Muceche waakhala makupa oomoko o Kresiya, yoowo waasuweliwe vancipale, waalamuleliwa ni Alexantre Mutokotoko, nave watitelela okhala muceche wootaphuwa ophiyerya ovoothiwe ni Aroma. Ekwaha yoopacerya Paulo aaxekunryeiye elapo yo Europa, Maketoniya yaari eprovinsiya yo Roma. Paulo aaxekurya mukuma yoola ikwaha raru.—Saw 16:9.

  • Makuchuwelo a mukhalelo wa ichu.

    Eri elukuluku enakeriha wookuchulani wa mukhalelo yoola wa ichu, naari mikhalelo sa saweereya inahooleliwa ni Satana. Mu elukuluku emohamoha, ti orwa wa Kristu. Ni ohoolela wa Yesu, ankeelo “anamwaavalaanya oonanara murima mwa awookololowa” ni waatoloxa yaawo. (Mat 13:40-42, 49) Oohuserya a Yesu yaanachuna osuwela elukuluku ya “makuchuwelo.” (Mat 24:3) Ahaakumve okookela wirimu, owo aahaaroromeliha oomuchara awe wi aahaala okhala ni yaawo ophiyerya elukuluku yeeyo.—Mat 28:20.

  • Mana.

    Yoolya yeeyo Aisarayeli yaalyaaya eri otakhwani variyari va iyaakha makhumi maxexe. Mana aavahereryiwa ni Yehova. Ooneya mootikhiniha vacheyani mahiku oothene wooxiixelo, nyenya ohiya nihiku na Sapata. Ekwaha yoopacerya Aisarayeli yaamonnaya, awo yaahi: “Tisheeni yeela?” naari, mu Ehepiri “manhuʼ?” (Muk 16:13-15, 35) Yesu tho aamuloca mana mmukhalelo woosiphela.—Yoh 6:49, 50.

  • Manyaka a altare.

    Saari ichu saapakiwa soolikana ni manyaka yaaweha vaate mmakupa maxexe a altare akina.​—Onam 8:15; 1Mam 2:28; Wup 9:13.

  • Mareca; Mulipa a mareca.

    Ereca yawoopiha ennanariha nnyapara. Mu Soorempwa, mareca awo tahi yaawo esuweliwe olelo, woona wi yaanaavolowela ohiya pahiru achu nyenya tho soowara ni ipa. Muchu orino mareca oniichaniwa mulipa a mareca.—Onam 14:54; Luka 5:12.

  • Masiposipo.

    Masu a miruku naari mwaha wookhuveya onahusiha echu yookhweleya naari yooloca yeeparipari mmasu a vakhaani. Masiposipo a Mpiipiliyani ananwerya okhala yootaphulela yoovitheya. Wa achu akina, masiposipo ananwerya okhala malocelo awunlaana a munyemu.—Ekle 12:9; 2Pet 2:22.

  • Masololo.

    Soopatuxiwa soomunepani sootakhala, seiho sihinooneya erino ikuru waapwaha achu. Aniichaniwa “anamwane a Muluku” eeparipari mu Maphatxuwelo 6:2 ni “ankeelo” mu Yuta 6. Hiyaapatuxiwe eri ootakhala hiiha. Awo yaakhala amwiicani a Muluku nthowa na ohiiwelela mmahiku a Nowa, nave ephitaana ni Satana emmwareelaka Yehova.—Malam 32:17; Luka 8:30; Saw 16:16; Tiy 2:19.

  • Masu a miririmu.

    Muchaka wooveereliwa; onanwerya okhala wuupululiwa wa yookhwela ya Muluku naari olaleiwa waya. Masu a miririmu ananwerya okhala nihusiheryo naphaama nooveereliwa, olaleiwa wa nlamulo naari othoriha wa Muluku, naari olokohiwa wa echu enahaala weereya.—Mat 13:14; 2Pet 1:20, 21.

  • Meecelo awuuliha muru.

    Masu anarweela mu Ekriki awi aselxeiya, inaahiwa saweera inooniherya ochekela otokweene wa Malamulo a Muluku nave anooniherya mikhalelo sawuuliha muru naari soonanaraxa; mukhalelo yoowo onooniherya ohiiwelela otokweene, malamulo ni malakiheryo. Masu ala tahi wi inaahiwa soocheka ikhaani.—Aka 5:19; 2Pet. 2:7.

  • Mesiya.

    Nsu nnarweela mu masu a Ehepiri awi “oothanliwa” naari “muchu othanliwe.” “Kristu” nsu noolikana nnarweela mu Ekriki.​—Dan 9:25; Yoh 1:41.

  • Michaka saphaama.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, inaahiwa michaka saphaama sa Omwene wa Muluku ni sa ovuluxiwa moorweela wa nroromelo mwa Yesu Kristu.—Luka 4:18, 43; Saw 5:42; Wup 14:6.

  • Miina.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, miina mmoha saakhala itrakima nsana. Nave waahokola ikarama masana mararu ni makhumi maxexe.—Luka 19:13.

  • Miira.

    Esenya yawunkhela enarweela mmiri mikhaani sa miiwa iniichaniwa Commiphora. Miira yaari mamoha a makhurwa a wunkhela a othanliwa waweela. Yaanaphariheliwa wi yinkhelihe ichu ikina ntoko soowara naari ikaama, nave tho yaanaakanyeryiwa mmakhurwani a ocikichela mwiili. Yaanaakanyeryiwa ni eviinyu wi yeerihe okhala yoosiva. Miira yaanaphariheliwa tho wi ocikicheliwe muruchu.—Muk 30:23; Masi 7:17; Mar 15:23; Yoh 19:39.

  • Misope.

    Asiichu yaawo anapaka mikwaha mmakhuuru awaaca. Mu Nlamulo na Mose iho saari soophwanelela wi ikhuuriweke. Nasope yoowo aananariha ichu sincipale mummo aavireiyemo ni otoloxa vancipale, ooniwa ntoko epahu.—Muk 10:14; Mat 3:4.

  • Moloki.

    Muluku a Amonita; akhweya mmohamoha ntoko Malkam, Milkom ni Moleki.—Saw 7:43.

  • Mose, Nlamulo na.

    Nlamulo nenlo Yehova aavanheiye Aisarayeli moorweela wa Mose mu ntakhwa no Sinai mu 1513 E.E.K. Aliivuru athanu oopacerya a Mpiipiliya wiiliwiili aniichaniwa ntoko Nlamulo.—Mat 5:17; Luka 24:44.

  • Muchu ootaphuwa; Muchu ootaphuliwa.

    Variyari va olamulelo wo Roma “muchu ootaphuwa” aayariwa ari ootaphuwa nave aanakhalano ophwanelela wa waakhwanela mu elapo awe. Moohiyana, “muchu ootaphuliwa” aari yoowo oopoliwa mu okapuro. Vaavaa kapuro aataphuliweiye mwawiiwanana ni nlamulo, aanaakhela ophwanelela wa okhala Muroma, nyenya owo haavahiwa mirici sa ipoliitika. Vaavaa otaphuliwa wahaakhalaaya mwawiiwanana ni nlamulo, muchu owo aari kapuro haakhela ophwanelela woothene wa elapo.—1Akor 7:22.

  • Muhooleli Mutokweene.

    Masu a Ekriki anataphulela “Mutokweene Oochuneya.” Enaahiwa muteko woochuneya wa Yesu Kristu wa waavuluxa achu oororomeleya wa sookhumelela sa yoocheka inakeriha wookhwani vamoha ni waahoolela achu wookumini woohimala.—Saw 3:15; 5:31; Ahe 2:10; 12:2.

  • Mukhalelo wa ichu; Elapo yeela.

    Masu a Ekriki aion vaavaa enalociwaaya sa mukhalelo okhanle naari echu enahiyaniha elukuluku yammoori naari iyaakha. Piipiliya onnaloca sa “mukhalelo wa ichu wa mutano,” elocaka sa mukhalelo ori wawunlaana mweelaponi ni mukhalelo wa okumi weelapo. (2Tim 4:10) Moorweela wa waataana wa Nlamulo, Muluku aahitikitherya mukhalelo wa ichu, yoowo akina yiichanaaya elukuluku ya Isarayeli naari ya Ayuta. Yesu Kristu moorweela wa mukucho awe wa woopola, aahiphariheliwa ni Muluku wi apacerihe mukhalelo mukina wa ichu, yoowo voopacerya, onavolowela muloko Weekristu wa oothanliwa. Ela yaahipaceryiha elukuluku evyaani, yooniheryiwe moorweela wa iparipari saaphwanyeya mu Nlamulo na waataana. Vakina vaya, masu yaala ananwerya olociwa ntoko mikhalelo sa ichu wi yooniherye ichu iri sawunlaana, ichu seeren’ye naari ichu inahaala weereya.—Mat 24:3; Mar 4:19; Aro 12:2; 1Ako 10:11.

  • Mukhwiri.

    Muchu onapharihela owerya yoowo onarweela wa minepa soonanara.—Saw 13:6.

  • Mukucho.

    Yoovaha enaperekhiwa wa Muluku ntoko yawooniherya ya othamalela, weemererya yoohesa ni okookela okhalano onthamwene waphaama ni yene. Epaceryaka ni Apele, achu yaaniivaha oveleela mikucho soohiyanahiyana ophitaanyerya sa asinama. Mu waataana wa Nlamulo na Mose, mikucho seiyo saari soovekeya. Yesu amanle ovaha okumi awe ntoko mukucho woophaameya, mikucho sa asinama hisaari soochuneya tho, nyenya Akristu annatitelela oveleela wa Muluku mikucho soomunepani.—Map 4:4; Ahe 13:15, 16; 1Yoh 4:10.

  • Mulipa a mukucho.

    Mulopwana yoowo amweemelela Muluku wa achu yaawo aarumeeleiye, aahusihaka yaawo vooloca sa Muluku ni malamulo awe. Alipa a mukucho yaanaweemelela tho achu wa Muluku, evahaka mikucho ni waavekelela yaawo. Nihaakumve otikitheryiwa Nlamulo na Mose, muhooleli a echoko aanarumeela ntoko mulipa a mukucho ntakhara emusi awe. Nimanle otikitheryiwa Nlamulo na Mose, alopwana a emusi ya Aroni a nihimo na Levi yaahithanliwa okhala alipa a mukucho. Alevi akina aasilopwana yaari akhaviheryi aya. Vaavaa nlakano mvyaani naatikitheryiwaaya, Isarayeli oomunepani aakhala nloko na alipa a mukucho vamoha ni Yesu Kristu Mulipa a mukucho mutokweene.—Muk 28:41; Ahe 9:24; Wup 5:10.

  • Mulipa a mukucho mutokweene.

    Mu Nlamulo na Mose, mulipa a mukucho mutokweene aaweemelela achu a Muluku nave aari muhooleli a anamukucho akina. Owo mukhateiye teemereryiwa ovolowa mu Nipuro Naweelaxa, nipuro naakawanyiwe mmuxakalani nave ohoolo waya mu empa ya Muluku. Owo eerano yeeyo vayaakhani Nihiku na Oleveleliwa. Masu awi “mulipa a mukucho mutokweene” annaphariheleya tho wa Yesu.—Onam 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahe 4:14.

  • Mulipa awinnyererya.

    Muchu yoowo onalapa makupa meeli wi awaataanihe yaawo. Mu Soorempwa, Mose ni Yesu ari alipa awinnyererya a waataana wa Nlamulo ni waataana wa hiihaano.​—Aka 3:19; 1Tim 2:5; Ahe 12:24.

  • Mulipa awuupa.

    Mulipa awuupa ipanela, iparatho, ivaasu ni ichu ikina sa oloko. Mu Ehepiri masu awi mulipa awuupa anataphulela “namapaka.” Owerya wa mulipa awuupa wiiliwiili onnaphariheliwa wi olikanyihiwe otokweene Yehova oreiyeno wa achu ni maloko.—Isa 64:8; Aro 9:21.

  • Mulipa oonanara owo, wa.

    Nsina nnaphariheliwa wa Satana Musaserya, yoowo onamwaakaaha Muluku ni malakiheryo awe awookololowa.—Mat 6:13; 1Yoh 5:19.

  • Mulipa oorepa.

    Mulipa ookopiyaara a Soorempwa sa Ehepiri. Mmahiku a Yesu, masu yaala yaahiwa nikhuuru na alopwana ahusihiwe Nlamulo. Awo yaanamwaakaaha Yesu.—Esd 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

  • Mulipeleli.

    Muchu onalipelela, wiiliwiili variyari va ohiyu, wi aakhapelele achu naari empa, nave akhweya omurumiha alarme yakhumelela yawoopiha. Ikwaha sincipale alipeleli yeemela vasulu va ixiri naari mmiconco sa epooma wi yaavareryeke yaale yaacamela va epooma ehaakumve ophiya vakhiviru. Mpuwa mwa anakhoco yaanaphariheliwa tho alipeleli.—Mat 27:65; 28:4.

  • Muloko.

    Nikhuuru na achu nnathukumana vamoha ntakhara yoolakelela naari muteko wammoori. Mu Soorempwa sa Ehepiri masu ala anaahiwa nloko na Isarayeli. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, ikwaha sincipale masu ala anaahiwa miloko soothene Seekristu, nyenya tho onanwerya waahiwa muloko mmoha Weekristu.—1Mam 8:22; Saw 9:31; Aro 16:5.

  • Munepa.

    Nsu na Ehepiri ruahh ni nsu na Ekriki pneuma, ikwaha sincipale yaataphuleliwaka “munepa,” aakhalano sootaphulela sincipale. Wa sootaphulela soothene enaahiwa wa yeeyo eri yoohooneya wa achu nave enooniherya ikuru ipharaka muteko. Nsu na Ehepiri ni Ekriki enaahiwa (1) echeku, (2) ikuru inavaha okumi mu soopatusiwa sa veelaponi, (3) ikuru inarweela mmurima woosiphela wa muchu nave inamweeriha muchu oloca ni opaka ichu mmukhalelo wammoori, (4) masu ooveereliwa oorweela makupa oohooneya, (5) soopatusiwa soomunepani ni (6) ikuru sa Muluku, naari munepa waweela.—Muk 35:21; Sal 104:29; Mat 12:43; Luka 11:13.

  • Munepa waweela.

    Ikuru soohooneya sa Muluku inaphara muteko wi saakhwaniherye yookhwela awe. Munepa owo ti waweela nthowa nawi onarweela wa Yehova, yoowo ori aweela ni awookololowa ni a vasuluxa, nave nthowa nawi owo ephiro yeeyo Muluku onaphariheleiye wi aakhwaniherye echu eri yaawela.—Luka 1:35; Saw 1:8.

  • Murummwa oorumeela.

    Masu anarweela mu Ekriki tiakonos, nenlo wiiliwiili nnataphuleliwa “murummwa” naari “oorumeela.” “Murummwa oorumeela” onaahiwa muchu yoowo onarumeela ntoko mukhaviheryi a nikhuuru na atokweene a mmulokoni. Owo onaphwanela waakhwaniherya soovekeya sa Mpiipiliyani wi aphwanelele murici yoola wa orumeela.—1Tim 3:8-10, 12.

  • Murupa wa exapala.

    Nipotoro na nnyapara naapakiwa ni nnyapara na mwaasinama, ntoko na epuri naari na epucepuche, nave yaanaphariheliwa wi eheliwekemo eviinyu. Eviinyu evyaani yaanaheliwa mmirupa mivyaani, vaavaa yaasukumanaaya, yaanakhalano tiyokisitu a karponu yoowo aanyarula nipotoro na nnyapara. Mirupa mivyaani sa manyapara yaananyaruwa; nto akhalai yaakhala awuuma nave yaanaphuleya.—Yos 9:4; Mat 9:17.

  • Musaserya.

    Otharihiwa wa nsina na Satana mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nenlo nnataphulela “Nawoothe.” Satana aahivahiwa nsina nawi Musaserya woona wi yene tori mwaneene a wootha nave onamootherya Yehova, masu Awe aphaama, vamoha ni nsina Nawe naweela.—Mat. 4:1; Yoh. 8:44; Wup. 12:9.

  • Mutathi.

    Ari masu anaphariheliwa wi ilociwe iplanta soohiyanahiyana seiyo wiiliwiili inannuwa museresere wa maahi. Ikwaha sincipale, onaahiwa mutathi wa omwene (Arunto tonax).Mat 27:29; Wup 11:1.

  • Muteko waweela.

    Orummwa naari muteko yoowo ori waweela, xaxaxa oniiwanana ni omulapela Muluku.—Aro 12:1; Wup 7:15.

  • Mutokweene.

    Mulamuleli mutokweene a eprovinsiya aahooleliwa nnikhuuru no Roma nawiichaniwa Senatu. Owo aahikhalano owerya wa othoriha ni wa anakhoco, nave owerya wawe waari otokweene va eprovinsiya, nto meerelo awe yaanavareryeliwa nnikhuuru nawiichaniwa Senatu.—Saw 13:7; 18:12.

  • Mutokweene a alipa a mukucho.

    Onniichaniwa tho ntoko “mulipa a mukucho mutokweene” mu Soorempwa sa Ehepiri. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, masu awi “asitokweene a alipa a mukucho” mwawooneya anaahiwa asitokweene yaapaka makupa a alipa a mukucho, akhweya yaaphitaanyerya ahooleli a alipa a mukucho ni ahooleli a makhuuru makhumi meeli naxexe yaakawanyiwe a alipa a mukucho.—2Math 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

  • Mutokweene; Mulopwana awuuluvala.

    Mulopwana awunnuwelavo, nyenya mu Soorempwa, onaahiwa muchu yoowo orino muteko naari murici variyari va achu. Mu liivuru a Wupulula, masu yaala annaphariheleya tho wa soopatuxiwa sa wirimu. Masu a Ekriki awi prespyteros anataphuleliwa ntoko “mutokweene,” vaavaa analociwaaya yaale arino murici wa ohoolela mmulokoni.—Muk 4:29; Masi 31:23; 1Tim 5:17; Wup 4:4.

  • Mutiyope.

    Muchu oorweela o Etiyopiya, nloko nakhalai na makupa oohico o Yikuputu. Yaanaphitaanyerya makupa oohico o Yikuputu a mmahiku ahu ni eriyari ya makupa oomoko a elapo yo Sutawu ya mmahiku ahu.—Saw 8:27.

  • Muyuta.

    Masu yaaphariheliwa wa muchu a nihimo na Yuta omanle ovoothiwa omwene wa mahimo khumi a Isarayeli. (2Mam 16:6) Omanle okapuro o Papulu, naanaphariheleya tho vooloca sa Aisarayeli a mahimo oohiyanahiyana yaawo yaakookenle o Isarayeli. (Esd 4:12) Ohoolo waya, naanaphariheliwa mu elapo yoothene wi yaahiyanihe Aisarayeli ni yaale yahaari Aisarayeli. (Est 3:6) Masu yaala tho yaahiphariheliwa moosiphela ni murummwa Paulo vaavaa aalonceiye wi okhala namurala a elapo hiwaano esisapo mmuloko Weekristu.—Aro 2:28, 29; Aka 3:28.

  • Mwaana a muchu.

    Masu anaphwanyeya echu ya ikwaha makhumi mathanu namararu mu aliivuru a Michaka. Masu anaphariheliwa wa Yesu Kristu nave anooniherya wi, moorweela wa oyariwa wawe woomwiilini, owo aahikhala muchu, ohiya pahiru ntoko yoopatusiwa yoomunepani ni mwiili woomuchu. Masu yaala tho annooniherya wi Yesu aahaala waakhwaniherya yoolaiherya enaphwanyeya mu Daniyeli 7:13, 14. Mu Soorempwa sa Ehepiri, masu yaala yaahiphariheliwa wa Esekiyeli ni Taniyeli, wi yooniherye ohiyana orivovo variyari va anamichaka yaala anakhwa ni Mwaneene a michaka saya.—Ezek 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Mwaana a Tavite.

    Wiiliwiili ala masu anaphariheliwa wa Yesu, ecicimiheryaka wi owo Mukelampa a waataana wa Omwene, aahaala okhala a muyareriwo wa Tavite.—Mat 12:23; 21:9.

  • Mweeri muvyaani.

    Nihiku noopacerya na mweeri ti mweeri na kalentariyu a Ayuta. Nla naari nihiku na othukumana, wi epakiwe efesta nave wi ivahiwe mikucho savameekhaaya. Ohoolo waya, nihiku nlo naahikhala nihiku nookhweleya na efesta nave achu hiyaalapa mu nihiku nenlo.—Nam 10:10; 2Math 8:13; Akol 2:16.

  • Mwiri.

    Mwiri wawookowa vaavaa muchu aakhomeliweiyevo. Mmaloko makina, mwiri yoowo waanaphariheliwa wi iiphiwevo muchu naari otheteiwavo muruchu ntoko yoolopola wa akina naari wuulihiwa muru vanlakani. Asiriya yaasuweliwe nthowa na ikhoco saya soothanyeya, awo yaanawaaneela alipa oophariwa moorweela wa waavoliiherya mwiri vamutekhuni okhumelela vachirima. Nyenya mu nlamulo na Ayuta, yaale yaapaka ichu itokotoko ntoko wiipha, munyemu naari olapela soophwaniherya, voopacerya, yiiphiwa moorweela wa ovonyiwa maluku naari mmukhalelo mukina, nave voocharela miruchu saya saanathomeiwa va mwiri ntoko sootakiherya soolopola wa akina. (Malam 21:22, 23; 2Sam 21:6, 9) Ikwaha ikina, Aroma pahiru yaamoona ommakelela muchu ene va mwiri; mwa yeeyo owo akhweya aanalekela mahiku mancipale ahaakumve okhwa nthowa na wiicela, nthanana, etala ni okhala vansuwani. Vakina vaya, ntoko wiiphiwa wa Yesu, awo yaanakhomela va mwiri matata ni inaani sa yoole opahunle. (Luka 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Saw 2:23, 36)—Moone MWIRI WA OHOOXIWAVO.

  • Mwiri wa ohooxiwavo.

    Masu a Ekriki stauros, anataphulela mwiri wa wookowa ntoko yoole Yesu iiphiweiyevo. Hisaavo sawooniherya wi masu a Ekriki anataphulela mwiikimanyo, ntoko seiye saaphariheliwa ni achu oohiroromela ntoko eneneeryo ya malapelo mu iyaakha sincipale Kristu ahaakumve orwa. “Mwiri wa ohooxiwavo” ennavaha wiiwexexa wookwakwaleya wa nsu na elocelo yoopacerya, woona wi nsu nawi stauros ninnaphariheliwa tho wi yooniheryiwe ohooxa, masooso ni wuulihiwa muru yoowo oomuchara a Yesu yeeraaya ehoolele. (Mat 16:24; Ahe 12:2)—Moone MWIRI.

  • Mwiri wa okumi.

    Mwiri mmoha mu emaca ya Eteni. Piipiliya hanaloca wi yawiima ya mwiri yoola waakhalano owerya wa ovaha okumi; mwiri owo wooniherya yoororomeliha ya Muluku ya ovaha okumi woohimala wa yaale owo aahaaleiye oweemererya olya sawiima saya. Mu liivuru a Wupulula, owo onasiphela marehereryo a Muluku a okhaviherya okumi.—Map 2:9; 3:22; Wup 2:7; 22:19.

N

  • Namahaani.

    Nluku noovilikana naakuhiwa vasulu va nluku noolikana nave naaphariheliwa wi nsiliwekeno ephepa. Nluku nikhaani nenlo naakhala veeri naaphariheliwa wi eeceecihiwekemo namahaani. Mu ilukuluku sakhalai athiyana yaanapharihela anamahaani owannyaya. Woona wi ichoko saaphwanya yoolya ya vanihikuni moorweela wa namahaani, Nlamulo na Mose naanawatiiha omukusa namahaani ntoko yoororomeliha ya olivano evaale. Anamahaani atokweene ni mannuwelo aya oolikana yaapirikixiwa ni asinama.—Malam 24:6; Mar 9:42.

  • Nartu.

    Makhurwa awunkhela oowalamela oophilivila anakumihiwa mmwiri orino nsina nimohamoha (Nartostachys xatamansi). Wanthowa na okhala oowalamela, nartu aanaakhanyeryiwa ni makhurwa avakhaani ahiri aphaama. Mwawooneya, Marku, Yohani alonce wi “nartu aphaama” aahiphariheliwa wa Yesu.—Mar 14:3; Yoh 12:3.

  • Nasareti.

    Nsina iichaneliwa Yesu, ntoko mmoha aarweela epooma yo Nasareti. Akhweya eniiwanana ni nsu na Ehepiri ntaphuleliwe “yoophuwa” nnaphwanyeya mu Isaiya 11:1. Ohoolo waya naahiphariheliwa tho wa oomuchara a Yesu.—Mat 2:23; Saw 24:5.

  • Naweela.

    Naari noopacerya nave nipuro ntokweene mmuxakalani naari mu empa ya Muluku, naahiyana nnipuro na mpuwamwenexa, Nipuro Naweelaxa. Mu Nipuro Naweela mmuxakalani, yaanakhalamo epanthi ya ooru, altare a ooru a opahavo sawunkhela, meesa ni ipaau sootheteiwa, ni ikaruma ikina sa ooru. Mu Nipuro Naweela waakhalamo tho altare, ipanthi khumi, ni meesa khumi a ipaau sootheteiwa.—Muk 26:33; Ahe 9:2.

  • Nchiya na mooro.

    Nnasiphela nipuro “nnasuka ni mooro ni enxofre,” nave tho ninnatharihiwa ntoko “okhwa wanaawiili.” Anamacheka oohicharuwa, Musaserya, ophiyerya tho okhwa ni Mahiye (naari Hati) anahaala oriheliwa mummo. Woona wi ennaphitaanyeriwa yoopatuxiwa yoomunepani, okhwa ni Hati, oothene ala ahinawerya ovya ni mooro, enooniherya wi nipuro noosiphela, ohiya ohooxiwa ohinamala, nyenya otoloxiwa wa okhala wookhala.—Wup 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Nihiku na Oleveleliwa Soocheka.

    Nihiku naweela ni noochuneyasa wa Aisarayeli, nenlo niichaniwa tho Yom Kippur (nnarweela mu masu a Ehepiri yohm hakkippurim, anataphulela “nihiku na okhuneeliwa”), weeriwano nihiku naneekhumi na mweeri wa Etanim. Mu Soorempwa sa Ehepiri, nla niichaniwa Nihiku na Oleveleliwa Soocheka. Nla naari nihiku nimoharu vayaakhani, mulipa a mukucho mutokweene aavoloweiye mu Nipuro Naweelaxa na muxakala wi avahe nikhami na mukucho ntakhara soocheka sawe, soocheka sa Alevi akina, ni soocheka sa achu. Mikucho seiha seemelela mukucho wa Yesu, yoowo onalevelela soocheka sa achu, ekwaha emoha wa ilukuluku soothene, aavahaka achu ekari ya waataana ni Yehova. Nla naari nihiku na muthukumano wa muceche naweela ni wiinanela olya, nave tho naari nihiku na Sapata, elukuluku ya ohiyererya miteko.—Onam 23:27, 28; Saw 27:9; Ako 1:20; Ahe 9:12.

  • Nihiku na Othoriha.

    Nihiku nooluluwanya, naari elukuluku, vaavaa makhuuru, maloko naari achu oothene anahaalaaya wiichaniwa wi yaakhule mulacu vamiithoni va Muluku. Enanwerya okhala elukuluku ya othorihiwa yaale anaphwanela wiiphiwa, nave tho othorihiwa onanwerya waavaha ekari akina wi evuluxiwe ni waakhela ekumi yoohimala. Yesu Kristu ni arummwa awe yaahiloca “Nihiku na Othoriha” na omwaahiyu nenlo nnaphitaanyerya ohiya pahiru akumi nyenya tho yaale akhwile khalai.—Mat 12:36.

  • Nikhuuru.

    Nikhuuru na achu anachara mahusiheryo naari muhooleli nave anachara soororomela saya. Makhuuru meeli a Ayuta yaaniichaneliwa nsina nenla, Afarisi ni Asatuki. Achu yahaari Akristu yaanawiichana Akristu ntoko “nikhuuru” naari “nikhuuru na Anasareti” akhweya yuupuwela wi ta makhuuru a Ayuta. Moovira wa elukuluku makhuuru yaahaaceereryeya mmuloko Weekristu. “Nikhuuru na Nikolawu” ninnalociwa mooluluwanya mu Wupulula.—Saw 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Wup 2:6; 2Pet 2:1.

  • Nikhuuru na Heroti.

  • Nipenka.

    Ekaruma yoovekhulelano yaapakiwa ni emetaale, yaaphariheliwa wi evahiwe eneneeryo naari wiipano. Wiiweya wa nipenka oneereya moosiphela mu ovuwihiwa wa othoriha wa Yehova naari saweereya ikina inarweela wa Muluku.—1Ako 15:52; Wup 8:7–11:15.

  • Nipisi.

    Etaravesa yaateexiwa mmachuri a muchu, erino maphuta mmakupa oomeeli, naari mwiri wa ethaapwa waamakeleliwa vaxikoni va asinama apiili (wiiliwiili sakhala imope) wi ecucheke ikaruma sa olimano naari ekarowaxe. Woona wi wiiliwiili akapuro yaanapharihela nipisi wi eteexeno micholo soohokola, nipisi naanaphariheliwa moosiphela wi neemelele okapuro naari omwiiwelela muchu, hiihaa ntoko ohooxiwa. Oviihavo naari wintaka nipisi waataphulela okhala ootaphuwa wa okapuro, ohooxiwa ni wiiyeriwa.—Onam 26:13; Mat 11:29, 30.

  • Nipithela na Solomoni.

    Makupa yaaviriwa a muxakala va n’yate o makupa onakhumawo nsuwa, mu empa ya Muluku mmahiku a Yesu. Yaaneemereryiwa wi makupa yaala yaahikhala mu empa ya Solomoni. Yesu aaheeca mu nipithela nenla mu “mahiku ooriirya,” nave Akristu a mu nsana noopacerya yaanathukumana mwemmo ntakhara malapelo.—Yoh 10:22, 23; Saw 5:12.

  • Nipuro na omphocelamo uuva.

    Wiiliwiili yaakhala malici meeli, nimoha ntokweene opwaha nikina, yaathimpwa vamwala, eluceleliwe ni mphempo. Uuva aavociwa mu nlici ntokweene nave suumu ene aamorela mu nlici nikhaani moorweela wa mphempo waalucelela malici yaale meeli. Masu yaala annaphariheliwa moosiphela ntakhara othoriha wa Muluku.—Wup 19:15.

  • Nipuro naweela.

    Wiiliwiili, nipuro nrehereryiwe ntakhara malapelo, nipuro naweela. Nyenya ikwaha sincipale naahiwa muxakala naari empa ya Muluku o Yerusalemu. Masu ala annaphariheliwa tho wa nipuro nookhalawo na Muluku wirimu.—Muk 25:8, 9; 2Mam 10:25; 1Math 28:10; Wup 11:19.

  • Nipuro Naweelaxa.

    Ekwartu ya mpuwa ya mmuxakalani ni mu empa ya Muluku, mwemmo aakuhiwamo aarka a waataana; yaaniichaniwa tho Nipuro naweela na Aweelaxa. Omuhiya Mose, muchu mmoha eemereryiwa ovolowa mu Nipuro Naweelaxa aari mulipa a mukucho mutokweene, nave pahiru aavolowamo ekwaha emoha vayaakhani Nihiku na Oleveleliwa.—Muk 26:33; Onam 16:2, 17; 1Mam 6:16; Ahe 9:3.

  • Nipuro Noothoriha.

    Nnaahiwa nipuro noocukhuwa naakhala vanlakani vene vaavaa asitokweene yaakiraathaayavo wi yaathukumanye achu ni oolokoha soolakelela saya. Masu awi “nipuro noothoriha na Muluku” ni “nipuro noothoriha na Kristu” anasiphela marehereryo a Yehova ntakhara othorihiwa wa achu.—Aro 14:10; 2Ako 5:10; Yoh 19:13.

  • Nisani.

    Omanle okapuro o Papulu, nsina noopacerya na mweeri wa kalentaariyu aweela a Ayuta ni mweeri wa neethanu napiili a kalentaariyu a elapo. Woopaceryani wiichaniwa mweeri wa “Apipi.” Waapacerya variyari va mweeri wa Marsu ophiyerya variyari va mweeri wa Apirili. (Neh 2:1) Paska a Ayuta aalyiwa mu 14 a Nisani, nave Yesu Kristu aapaceryiha yoolya ya ohiyu ya Apwiya. (Luka 22:15, 19, 20) Owo iiphiwe va mwiri woohooxa mu nihiku nimohamoha.—Luka 23:44-46.

  • Nlakano.

    Yoororomeliha enapakiwa wa Muluku ya weerano echu, opaka yooveleela naari yamahala, ovolowa mmuteko vyakala wa orumeela naari othanya ichu sammoori mwawooneya ihiri soonanara. Nlakano nookhalano ikuru imohamoha ntoko olipela.—Mat 5:33.

  • Nlamulo.

    Wakhala wi eleetera yoopacerya etokweene, nsu nla nnaahiwa Nlamulo na Mose naari aliivuru athanu oopacerya a Mpiipiliyani. Wakhala wi nrepiwe ni eleetera ekhaani, nnaahiwa nlamulo nooluluwanya na Nlamulo na Mose naari nlakiheryo na nlamulo.—Nam 15:16; Malam 4:8; Mat 7:12; Aka 3:24.

  • Nlivelo.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, nlo nnaahiwa nlivelo na muxokho wa muchu mukhateiye.—Neh 5:4; Aro 13:7.

  • Nluku noopharelano empa.

    Nluku nenlo naakhala va muthoko, naari vakantu va empa, vaavaa ixiri piili saakumanaayavo; nluku nookhweleya wi ncopaanyerye ixiri. Nluku nookhweleya noopharelano empa naakhala nluku noopharelano empa na mathipelo; xaxaxa noolipa wiiliwiili naanaphariheliwa ntakhara otekiwa ipa ni ixiri sa epooma. Nsu nla ninnaphariheliwa moosiphela ntakhara mathipelo a elapo, nave Yesu onnalociwa ntoko “nluku noopharelano empa na mathipelo” na muloko Weekristu, yoowo onalikana ni empa yoomunepani.—Aef 2:20; Yobi 38:6.

  • Nnyaka.

    Anaahiwa manyaka a mwaasinama, yaawo yaaphariheliwa ntoko akoopho, ekaruma yoohelamo makhurwa, etinta, ni ichu sawiicikichela. (1Sam 16:1, 13; 1Mam 1:39; Ezek 9:2) “Nnyaka” naanaphariheliwa wiiliwiili ntoko ikuru, ohiphela ni ovootha.—Malam 33:17; Mik 4:13; Luka 1:69, masu avathi.

O

  • Ocapaheya.

    Masu anarweela mu Ekriki, porneiya, nsu nnaphariheliwa wi otharihiwe mukhalelo woothene wa okonihana woohiphwanelela. Onaphitaanyerya mararuwo, ocapaheya, okonihana wa achu ehithelanne, okonihana alopwanaru ni okonihana ni asinama. Mu liivuru a Wupulula, nsu nenla ninnaphariheliwa wi etharihiwe moosiphela miteko sa “Papulu Mutokotoko.” Alikanyihiwaka ni capaheya a malapelo, owo onnararuwa ni alamuleli a elapo yeela wi akhaleno owerya ni muhakhu. (Wup 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Saw 15:29; Aka 5:19)—Moone CAPAHEYA.

  • Okuherya matata.

    Aanakuheryiwa matata muchu wi athanleliwe muteko wavameekhaaya naari oreelihiwa, openusiwa, naari waakhela yamahala ya munepa waweela.—Nam 27:18; Saw 19:6; 1Tim 5:22.

  • Okumi.

    Otaphuleliwa wa nsu na Ehepiri nefesh nave mu Ekriki psykhe. Vaavaa onaalikheliwaaya mukhalelo masu ala anaphariheliwaaya Mpiipiliyani, ennooniherya wi enaahiwa xaxaxa (1) achu, (2) asinama naari (3) okumi wa muchu naari wa mwaasinama. (Map 1:20; 2:7; Nam 31:28; 1Pet 3:20; masu a vathi.) Moohiyana ni mukhalelo nsu nawi “okumi” nnaphariheliwaaya mmalapelo mancipale, ennooniherya wi masu awi nefesh ni psykhe, yaalociwaka sa soopatusiwa sa veelaponi, enaahiwa echu eri yoomwiilini, enaphariwa, enooneya nave enakhwa. Mu Piipiliya yoola, masu yaala a ilocelo soopacerya, ataphuleliwe mwawiiwanana ni yootaphulela aya ya makupa ti makupa, ephariheliwaka masu ntoko “okumi,” “yoopatusiwa,” “muchu,” naari pahiru oloca masu oothoonyerya (ntoko yootakiherya, “miyaano,” “miyo,” nave ohiya “okumi aka”). Ikwaha sincipale annakhalavo masu a vathi anooniherya “okumi” ntoko masu makina. Vaavaa nsu “okumi” nnaphariheliwaaya, moohipwacha mu soorepa naari mu inoota, nnaphwanela wiiwexexiwa mwawiiwanana ni otharihiwa olociwe osulu. Vaavaa yoorepa enalocaaya sa muchu opaka echu ni okumi woothene, eyo enataphulela opaka ni okhala wawe woothene naari murima woothene. (Malam 6:5; Mat 22:37) Mu soorepa ikina, masu yaala a ilocelo soopacerya ananwerya ophariheliwa wi elociwe nchuno na yoopatusiwa erino okumi. Nave tho ananwerya ophariheliwa wa muchu ookhwa naari muruchu.—Nam 6:6; Masi 23:2; Isa 56:11; Ageu 2:13.

  • Olipela.

    Ari masu anooniherya wi echu ti yeeparipari, naari yoororomeliha yeeparipari ya muchu wi onahaala weerano echu naari oheerano echu yammoori. Wiiliwiili nlakano nnapakiwa wa muchu orino olamulelo, xaxaxa wa Muluku. Yehova aacicimiherya nlakano nawe ni Aparahamu moorweela wa olipela.—Map 14:22; Ahe 6:16, 17.

  • Omulapa Muluku.

    Ncicimiho, malapelo ni muteko onaphariwa ntakhara Yehova Muluku moororomeleya nthowa na okhala mutokweene a elapo yoothene.—1Tim 4:8; 2Tim 3:12.

  • Omwaryeya.

    Masu ala mu Ekriki (apostasia) anarweela mmasu anataphulela “okhala ocai wa.” Masu yaala tho ananwerya otaphulela “okhooca, ohichariha naari omwaryeya.” Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, masu awi “omwaryeya” anaphariheliwa wa yaale anahiya malapelo eeparipari.—Masi 11:9; Saw 21:21; 2Tes 2:3.

  • Omwene wa Muluku.

    Ari masu anaphariheliwa elociwaka sa otokweene wa Muluku, oneemeleliwa ni olamulelo wa Mwanawe, Kristu Yesu.—Mat 12:28; Luka 4:43; 1Ako 15:50.

  • Oopacerya oyariwa.

    Onaahiwa mwaana oopacerya a tiithi. Khalai, mwaana oopacerya oyariwa, aanakhalano nipuro noocicimiheya veemusini nave aanakhala muhooleli vaavaa apapa awe yaakhwaaya. Masu ala tho yaanaphariheliwa wa “soopacerya ooyariwa soothene seelopwana” sa asinama.—Map 25:33; Muk 11:5; Akol 1:15; Wup 1:5.

  • Oothoriherya sa muhoolo.

    Muchu onaloca wi ookhalano mavyakelo a oloherya saweereya sa muhoolo. Piipiliya onaphitaanyerya nikhuuru na alipa a waavya ihako, alipa oovareryela itheneeri, ni akina.—Onam 19:31; Malam 18:11; Saw 16:16.

  • Ooweherya.

    Mulopwana yoowo murici awe ori okhapelela ni okukhula muloko. Masu a Ekiriki episkopos anavaha moonelo wa ovareryela ni okhapelela. Masu “ooweherya” ni “mutokweene” (prespyteros) onaahiwa murici mmohamoha mmuloko Weekristu. Masu awi “mutokweene,” onacicimiheryiwa winnuwa omunepani wa muchu yoowo othanliwe, nave masu awi “ooweherya” inacicimiheryiwa mirici seiho muchu othanleliweiye.—Saw 20:28; 1Tim 3:2-7; 1Pet 5:2.

  • Opatiso; Opatisa.

    Masu anataphulela “opwiniha,” naari oruweya mmaahini. Yesu oolamulela wi oohuserya awe anaphwanela opatisiwa. Soorempwa sinnaloca tho sa opatiso wa Yohani, opatisiwa ni munepa waweela, ni opatiso ni mooro, ni mmikhalelo mikina.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pet 3:21.

  • Oraruwa.

    Okonihana wa achu apiili epacenrye wiiwanana, ela tiwi, yoole othenle naari otheliwe akonaka ni muchu ohiri oothelana awe.​—Muk 20:14; Mat 5:27; 19:9.

  • Orukunuxa murima.

    Mpiipiliyani anaahiwa matorokelo a saweera, othanana otokweene nthowa na meecelo a khalai, opaka soohesa naari wa nthowa na oheera echu yaaphwanela weeriwa. Orukunuxa murima weeparipari onnooneya mu saweera, ni otoroka mukhalelo wa weera ichu.—Mat 3:8; Saw 3:19; 2Pet 3:9.

  • Orwa.

    Mmakupa makina a Soorempwa Seekriki Seekristu, masu yaala analoca sa orwa wa Yesu Kristu ntoko Mwene oothanliwa, yoowo opacenrye olamulelo awe wirimu nave onatitelela mmahiku ookuchula a mukhalelo yoola wa ichu. Orwa wa Kristu honaahiwa ocimula wawaakuveya, moohiyana, enaphitaanyerya elukuluku elakeleliwe.—Mat 24:3.

  • Othanana.

    Masu anooniherya othanana nthowa na okhwa naari epahu ekina. Khalai, yaari yookhovelela othanana ophiyerya elukuluku yammoori. Mwawaaceererya ni wunla woovuwa, achu yaathanana yaanawara ikuwo savameekhaaya, yaaniihela ecuurwa mmuruni mwaya, yaanaahula soowara saya nave yaaniimana vachirima vaya. Vakina vaya, alipa oothanana yaasuweliwexa yaanawopiwa vaavaa aavithiweiye muchu.—Est 4:3; Mat 11:17; Mar 5:38; Yoh 11:33; Wup 21:4.

  • Othanliwa.

    Mu Ehepiri masu ala anataphulela “omiinela makhurwa.” Yaanamiineliwa makhurwa mmuruni naari va echu ntoko yawooniherya ya oveleeliwa ntakhara muteko wavameekhaaya. Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, masu yaala tho annaphariheliwa wi yooniherye omiineliwa wa munepa waweela wa yaale anathanliwa ntakhara eweheryeryo ya wirimu. —Muk 28:41; 1Sam 16:13; Luka 4:18; Saw 10:38; 2Co 1:21.

  • Othikiliwa.

    Oviihiwavo wa nnyapara nnakhala wuukuchulani wa mwiikho wa mulopwana. Othikiliwa naari nlamulo aavahereryiwe Aparahamu ni muyareriwo awe, nyenya hori woochuneya wa Akristu. Nsu nla ninnaphariheliwa moosiphela mmakupa oohiyanahiyana.—Map 17:10; 1Ako 7:19; Afi 3:3.

  • Oviihiwa muukhwani.

    Ovinya muukhwani, okookela okhala mukumi. Mu Ekriki masu awi anastasis anataphulela “ovinya; weemela.” Mpiipiliyani, onnalociwa ovinya muukhwani othanu naxexe, ophitaanyerya ovinya muukhwani wa Yesu yoowo weeriwe ni Yehova Muluku. Naamwi Eliya, Eliseu, Yesu, Petru ni Paulo yaaviihale achu muukhwani, sootikhiniha soothene seiya sooniherya owerya wa Muluku. Oviihiwa muukhwani wa veelaponi ya vathi wa “awookololowa ni oohookololowa” ari makupa oochuneya a yookhwela ya Muluku. (Saw 24:15) Piipiliya tho onnaloca ovinya mookhwani ntakhara oya wirimu ela tiwi, “oviihiwa mookhwani woopacerya,” naari oviihiwa mookhwani onahaala weereya “woopacerya,” onaphitaanyerya asinna a Yesu oothanliwa ni munepa waweela.—Afi 3:11; Wup 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

  • Owaawasa.

    Miri soohiyanahiyana irino esenya yoowaawasa nave yawunkhaxa. Mu Wupulula 8:11, “owaawasa” enaahiwa esenya yoowaawasa ni yawiipha.

  • Owaxuliwa.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, enaahiwa omaniwa naari owaxuliwa ni muripicho yoowo waarino maluce naari miiwa.—Yoh 19:1.

P

  • Pala.

    Muluku a Akanani ooniwa ntoko mwaneene a erimu ni namavaha a epula ni oyara. Nsu nawi “Pala” naanaphariheliwa tho wi elociwe amuluku yaawo yaahaari oochuneya. Nsu na Ehepiri nnataphulela “Mwaneene; Pwiya.”—1Mam 18:21; Wup 11:4.

  • Parataiso.

    Nipuro nooreera nnalikana ni eparki. Parataiso oopacerya aari Eteni yoowo Muluku aampatunxeiye ntakhara mutheli oopacerya. Vaavaa aareiye va mwiri wa ohooxiwavo, Yesu aahooniherya wa aweera soonanara yoowo aari mmakupa awe wi elapo yaahaala okhala parataiso. Mu 2 Akorintu 12:4, mwawooneya masu yaala anamuloca parataiso a muhoolo, nave mu Wupulula 2:7 anamuloca parataiso a wirimu.—Ntxi 4:13; Luka 23:43.

  • Paska.

    Efesta ya vayaakhani yeeriwa mu nihiku na 14 a mweeri wa Apipi (ohoolo waya iichaniwa Nisani) wi yuupuweleliwe ovuluxiwa wa Aisarayeli o Yikuputu. Wi alyiwe Paska, achu yaaniipha epucepuche naari epuri ni wooxa nave yaanakhuurela ni makukhu oowaawa vamoha ni ipaau soohiheliwa yooruruvaliha.—Muk 12:27; Yoh 6:4; 1Ako 5:7.

  • Pelsepu.

    Nsina nnaphariheliwa wa Satana, mwene, naari mulamuleli a masololo. Woonaru okawanyeya wa nsina nawi Pala-Sepupi, Pala yoowo aalampwa ni Afilisti a elapo yo Ekroni.—2Mam 1:3; Mat 12:24.

  • Pentekoste.

    Efesta yanaawiili wa ifesta raru itokweene seiyo alopwana oothene a Ayuta yaaphwanelaaya wuupuwelela o Yerusalemu. Pentekoste enataphulela “(Nihiku) na Makhumi Mathanu,” nri nsina nnaphariheliwa mu Soorempwa Seekriki Seekristu wa yeeyo eniichaniwa Efesta ya Ohepha, naari Efesta ya Isumana mu Soorempwa sa Ehepiri. Eyo yuupuweleliwa mu nihiku na makhumi mathanu yaalakhanyeryiwaka ovinyerya nihiku na 16 a Nisani.—Muk 23:16; 34:22; Saw 2:1.

  • Poco.

    Echu yoolipa yoopharelano echu. Apoco oolipa yaaphariheliwa mu empa ya Muluku ni empa yoomwene yaatekiwe ni Solomoni. Masu yaala annaphariheliwa moosiphela, elociwaka sa okhaviherya (1Tim 3:15) naari murici wawiikhalelaru (Wup 3:12) mu Soorempwa Seekriki Seekristu.—Amut 16:29; 1Mam 7:21.

  • Porneiya.

    Moone OCAPAHEYA

  • Proseelitu.

    Muchu olekechiwe. Mu Soorempwa, onaahiwa muchu olekechen’ye okhala Muyuta. Vooloca sa alopwana eyo yaavolowela othikiliwa.—Mat 23:15; Saw 13:43.

S

  • Salmu.

    Ncipo na omvuwiha Muluku. Masalmu yaacharihiwa ni ikaruma sooruma nave yaaniipiwa ni alapeli a Yehova mu ikwaha sincipale, ophitaanyerya omulapela Yehova Muluku vanlakani mu Empa ya Muluku o Yerusalemu.—Luka 20:42; Saw 13:33; Tiy 5:13.

  • Samahala sa ikharari.

    Soovaha wi imukhaviherye oothoiwa. Naamwi ihilociwaka mooluluwanya mu Soorempwa sa Ehepiri, Nlamulo naanaavaha Aisarayeli ohoolela wooluluwanyeya vooloca sa murici aya wa alipa oohaawa.—Mat 6:2, masu a vathi.

  • Samariya.

    Yaari epooma etokweene ya omwene wa mahimo khumi woomoko wa Isarayeli mu iyaakha waacamela masana meeli, nave tho naari nsina na muceche woothene. Epooma yaatekiwe vasulu va mwaako waarino nsina nimohamoha. Mmahiku a Yesu, Samariya naari nsina na epooma yaakhala variyari va Kalileya makupa oomoko ni o Yuteya makupa oohico. Mmikwaha sawe, Yesu aanasepa olaleerya mukuma yoola, nyenya ikwaha ikina aanavira weiwo nave aanachekula ni achu a mukuma yoola. Petru aapharihela moosiphela exaavi yanaawiili ya Omwene vaavaa asamariya yaakhenlaaya munepa waweela.—1Mam 16:24; Yoh 4:7; Saw 8:14.

  • Sapata.

    Masu yaala anarweela mu Ehepiri anataphulela “wiichuwa; omaala.” Nri nihiku naneethanu napiili na esumana ya Ayuta (wiila wa nsuwa wa nihiku Naneethanu ophiyerya wiila wa nsuwa wa nihiku Nawoorowa). Ifesta ikina sa vayaakhani ntoko eyaakha ya neethanu napiili ni eyaakha ya makhumi mathanu, siichaniwa tho Sapata. Mu nihiku na Sapata hiwaavo muteko weeriwa voohikhala muteko wa onamukucho yoowo waaphwanela weeriwa mu empa ya Muluku. Mu iyaakha sa Sapata, achu hiyaaphwanela olima, nave haavo Muisarayeli aaphwanela omukhinyererya munnawe oliva evaale. Mu Nlamulo na Mose ohiihiwa ntakhara nihiku na Sapata waari woophwanelela, nyenya ahooleli a malapelo yaanaaceererya vakhaani-vakhaani ohiiha yoola. Mwawiihiiha, mmahiku a Yesu waari wooliva achu wiiwelela.—Muk 20:8; Onam 25:4; Luka 13:14-16; Akol 2:16.

  • Satana.

    Nsu na Ehepiri nnataphulela “Mwiicani.” Nsu nla ninniichaneliwa Satana Musaserya, mwiicani mutokweene a Muluku.—Yobi 1:6; Mat 4:10; Wup 12:9.

  • Sawiima soopacerya.

    Sawiima soopacerya mu elukuluku ya ohepha. Yookhumelela yoopacerya naari echu vyakala yoopacerya. Yehova aanaveka nloko na Isarayeli wi emvaheke sawiima saya soopacerya, moohipwacha aari muchu, mwaasinama, naari yawiima ya vacheyani. Ntoko nloko, Aisarayeli yaanamvaha Muluku sawiima soopacerya va Efesta ya Ipaau Soohiheliwa Yooruruvaliha ni va Pentekoste. Masu awi “sawiima soopacerya” yaanaphariheliwa tho wa Kristu ni wa oomuchara awe oothanliwa.—1Ako 15:23; Nam 15:21; Masi 3:9; Wup 14:4.

  • Sawiisaakihano.

    Soowara anakhoco yaawaraaya wi yiikhapeleleno okhoconi, yeeyo yaaphitaanyerya, kapaseti, ekuleti yookhoconi, esintu, sawiisaakihano sa mmeconi ni yawiisaakihano etokweene ya mmatani.—1Sam 31:9; Aef 6:13-17.

  • Sawunkhela.

    Esenya yawaakanyeryiwa ni palsamu awunkhela onavya vakhaani-vakhaani akumihaka muhiriri wa wunkhela. Sawunkhela savameekhaaya yaakanyeryiwa ni inkretiyente xexe, saapakiwa wi iphariheliweke mmuxakalani ni mu empa ya Muluku. Saasukiwa woosiiselo ni ohiyu va altare a sawunkhela aari mu nipuro Naweela nave mu Nihiku na Oleveleliwa, saasukiwa mpuwa mwa Nipuro Naweelaxa. Ela yaasiphela weemereryiwa wa mavekelo a alapeli oororomeleya a Muluku. Ela tahi yoovekeya wa Akristu.—Muk 30:34, 35; Onam 16:13; Wup 5:8.

  • Sewu.

    Muluku mutokweene a Akriki yaalapa soophwaniherya. O Listra, mooheseya Parnape aahiichaniwa ni nsina nawi Sewu. Soorepa sakhalai iphwanyiwe waacamela o Listra sinnaaloca “alipa a mukucho a Sewu” ni “Sewu, muluku-a-nsuwa.” Pophoro yoowo Paulo anwenleiye avinyaka o evilivili yawiichaniwa Malta, aakhalano eruku ya “Anamwane a Sewu,” ela tiwi, asinna eeli yaari maphapo awiichaniwa Kastor ni Poluxi.—Saw 14:12; 28:11.

  • Sinakooka.

    Nsu nnataphulela “othukumana; muthukumano,” nyenya mu soorepa sincipale, enaahiwa empa naari nipuro mwemmo Ayuta yaathukumanaayamo ntakhara waalakhanyiwa wa Soorempwa, mahusiheryo, olaleerya ni ovekela. Mmahiku a Yesu, epooma ti epooma ekhaani o Isarayeli yaanakhalano sinakooka mmoha, nave ipooma itokweene saanakhalano opwaha sinakooka mmoha.—Luka 4:16; Saw 13:14, 15, masu a vathi.

  • Sineetriyu.

    Nikhuuru ntokweene na othoriha na Ayuta o Yerusalemu. Mmahiku a Yesu, nikhuuru nla yaakhala achu makhumi mathanu napiili nammoha, ophitaanyerya mulipa a mukucho mutokweene, ni akina yaarumeenle ntoko alipa a mukucho atokweene, imusi sa alipa a mukucho atokweene, asitokweene, ahooleli a maloko ni imusi, vamoha ni alipa oorepa.—Mar 15:1; Saw 5:34; 23:1, 6.

  • Siriya.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, Siriya yaari eprovinsiya yo Roma, nave epooma aya etokweene waari o Antiyokeya. Eyo yaanaphitaanyerya ekulucu emohamoha ntoko Siriya (yawiichaniwa tho Aramu) mu Soorempwa sa Ehepiri. Mulamuleli o Siriya aanahoolela o Palestina woothewene.—Luka 2:2; Saw 18:18; Aka 1:21.

  • Sirti.

    Mikoti miili itokweene oseresere wa ephareya yo Lipiya, Omoko wo Afrika. Alipa ooweeciha apophoro akhalai yaanoova mukuma yoola wa nthowa na wuukelana wa ehaava, yeeyo yaatorokeya nthowa na macumuxa.—Saw 27:17.

  • Siyoni; Mwaako Siyoni.

    Nsina na Yepusi, epooma yoolipihiwa ya Ayepusi, yeeyo yaakhala omiyaakoni makupa oomoko o Yerusalemu. Amanle Tavite okuxa epooma yeela, owo aateka empa awe ya omwene, nave epooma ela yaaniichaniwa “Epooma ya Tavite.” (2Sam 5:7, 9) Vaavaa Tavite aamuthaamihenryeiye weiwo Aarka, Siyoni waakhala mwaako woochuneya waweela ntakhara Yehova. Ohoolo waya, nsina nenla naaniichaneliwa nipuro na empa ya Muluku o Mwaako Moriya, nave voocharela, epooma yoothene yo Yerusalemu. Ikwaha sincipale, onnaphariheliwa Siyoni mmukhalelo woosiphela mu Soorempwa Seekriki Seekristu.—Sal 2:6; 1Pet 2:6; Wup 14:1.

  • Soopahamo sawunkhela.

    Ichu sa ooru, sa eparata naari sa muchove saaphariheliwa mmuxakalani ni mu empa ya Muluku wi ipahiwekemo sawunkhela. Nave saanaphariheliwa wi iviihiwemo makhala va altare a mukucho ni mithuko soopaheya sa muthiko wa ooru. Saaniichaniwa tho ikaruma sooxipihano.—Muk 37:23; 2Math 26:19; Ahe 9:4.

  • Soophwaniherya; Olapa soophwaniherya.

    Yoophwaniherya eri eruku, eneemelela echu, yeeparipari naari yawaanyiherya, yeeyo achu anapharihelaaya mmalapelo. Olapa soophwaniherya ori okokhorela, osivela, olapela yoophwaniherya.—Sal 115:4; Saw 17:16; 1Ako 10:14.

  • Soorepa naari Soorempwa.

    Soorepa saweela sa Masu a Muluku. Masu ala anaphwanyeya pahiru mu Soorempwa Seekriki Seekristu.—Luka 24:27; 2Tim 3:16.

  • Sootikhiniha; Miteko sakuru.

    Saweera naari echu yeeyo ehinawerya otharihiwa ni achu nave ikuru seiyo ihinawerya wooneya. Masu ntoko “eneneeryo,” ni “yootikhiniha” ilukuluku ikina annaphariheliwa ntoko masu oolikanela Mpiipiliyani.—Mat 11:20; Saw 4:22; Ahe 2:4.

  • Soovaha soopahiwa.

    Mukucho wa mwaasinama yoowo aapahiwa va altare nave aaperekhiwa anteero ntoko yoovaha wa Muluku; haavo makupa a mwaasinama (emope, mwaasaana a epucepuche, epuri yeelopwana, epalame naari ekakaiya) yaahala ni mulipa ooveleela.—Muk 29:18; Onam 6:9; Mar 12:33; Ahe 10:6.

T

  • Tartaru.

    Mu Soorempwa Seekriki Seekristu, ori mukhalelo wa oyevihiwa onalikana ni ekariposo, mwemmo ankeelo oohiiwelela a mmahiku a Nowa yaariheliwaayamo. Mu 2 Petru 2:4, masu aphariheliwe awi tartaroo (‘oriheliwa mu Tartaru’) henataphulela wi “ankeelo yaale yaachenke” yaariheliwa mu T artaru onahusihiwa ni achu oohiroromela (ela tiwi, ekariposo ethipeliwe vathi, nipuro na epiiphi wa amuluku oohichuneya). Ohiya yeeyo, ela enooniherya wi awo yaahiyeleela ikari saya wirimu, Muluku aahaavihamo mu nipuro naya wirimu nave aaveleela yaawo wa mukhalelo wa epiiphi etokweene ya mmuupuwelo, vooloca sa yoochuna yawaarya ya Muluku. Epiiphi tho enooniherya makuchuwelo aya, nave mwawiiwanana ni Soorempwa, oni okhale otoloxiwa woomalela vamoha ni mulamuleli aya, Satana Musaserya. Mwawiihiiha, Tartaru enooniherya mukhalelo wa oyevihiwa woomalela wa ankeelo yaale oomwaryeya. Tahi emohamoha ni “nlici nawiixa” nnalociwa mu Wupulula 20:1-3.

  • Tekapoli.

    Nikhuuru na ipooma sa Akriki, wuupaceryani saakhala ipooma khumi (mu Ekriki teka, enataphulela “khumi,” ni poli, “epooma”). Epooma eyo naari nsina na muceche onakhuma nsuwa wa ephareya yo Kalileya ni muhice wo Yortano, weiwo saaphwanyeyawo ipooma sincipale sa seiyo. Saari sookhweleya saapakiwamo maroca ni sookhovelela sa Akriki. Yesu aahivira muceche yoola, nyenya hiyaavo yawooniherya wi owo aahisekurya emoha ya ipooma seiha.—Mat 4:25; Mar 5:20.

V

  • Vaate.

    Nipuro ntokweene na muxakala nrukureryiwe ni ekintaale. Ohoolo waya, yaatekeliwa exiri orukurerya empa ene eyo. Altare a soovaha soopahiwa aakhala vaate va muxakala ni n’yate na mpuwa na mu empa ya Muluku. Piipiliya tho onnaloca sa mayate a ipa ni ipa sa mamwene.—Muk 8:13; 27:9; 1Mam 7:12; Mat 26:3; Mar 15:16; Wup 11:2.

W

  • Waataana.

    Mukhalelo wa weemereryana, naari nlakano, variyari va Muluku ni achu naari variyari va achu eeli wi epake naari ohipaka echu yammoori. Ikwaha ikina pahiru makupa mamoha ti yaarino murici wa waakhwaniherya malakano (waataana omoha, yoowo weereya ni yoororomeliha emoha). Mu ilukuluku ikina makupa oomeeli yaanakhalano murici wa waakhwaniherya malakano (waataana wa achu eeli). Ohiya waataana opakiwe ni Muluku ni achu, Piipiliya onnaloca waataana variyari va achu, mahimo, ilapo, naari makhuuru a achu. Variyari va waataana yoowo waarino sookhumelela moovira wa iyaakha, waari yoole Muluku aapankeiye ni Aparahamu, Tavite ni nloko na Isarayeli (waataana wa Nlamulo), ni Isarayeli a Muluku (waataana wahiihaano).—Map 9:11; 15:18; 21:27; Muk 24:7; 2Math 21:7; Luka 22:29; Saw 3:25; 2Ako 3:6; Ahe 8:6.

  • Weela.

    Mpiipiliyani, masu ala hanaphariheleya pahiru wa wiireeriha woomwiilini, nyenya tho, ninnaphariheliwa vooloca sa okhapelela ni okhalano makhalelo aphaama; ohikhalano nihoonya naari nthepa nave okhala ootaphuwa wa sootakhala soothene, ocapaheya naari mikhalelo inananariha meecelo aphaama naari makupa oomunepani. Mwawiiwanana ni Nlamulo na Mose, nsu nla nnataphulela wiiseeliha.—Onam 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Ako 6:11.

  • Wiinanela olya.

    Okhooca olya yoolya eri yoothene variyari va elukuluku yoolakeleliwa. Aisarayeli yaaniinanela olya mu Nihiku na Oleveleliwa Soocheka, mu ilukuluku sa makacamiho ni vaavaa yaachunaaya ohoolela wa Muluku. Ayuta yaatikitherya ilukuluku xexe sa wiinanela olya eyaakha ti eyaakha, wi yooniherya ilukuluku sa sookacamiha sa okumi aya. Akristu hanalamuleliwa wiinanela olya.—Esd 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luka 18:12; Saw 13:2, 3; 27:9.

  • Wiipicha; Nipuro noomwiipichavo.

    Mukhalelo wa omwalanya sawiima va nikala naya ni mmakate naari mmakhapani; mpuro muteko ola weeriwaayavo. Wiipicha weeriwano ni mata orweela wa ekopo, naari wakhala wi sohaaca, weeriwano ni ekaruma yavameekhaaya yawiichaniwa trenós naari echu yoovilikana yaacuchiwa ni asinama. Ekaruma eyo yaavirihiwa vasulu va sawiima simwaramwaxen’ye va nipuro na wiipichavo.—Onam 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

  • Wiirehererya.

    Nsina na nihiku ahaakumve Sapata. Nihiku nenlo, Ayuta yaanapaka marehereryo oochuneya ntakhara Sapata, nave naakuchuwa nsuwa nimanle oneela, nenlo olelo nniichanaahu Naneethanu nave aanapacerya Sapata. Nihiku na Ayuta naapacerya wiilalevo nave naakuchuwa nihiku noocharela wiilalevo.—Mar 15:42; Luka 23:54.

  • Wiisaaciherya.

    Yoororomela yawi minepa sa achu ookhwa sinnatitelela okhala vaavaa mwiili onakhwaaya nave wi iho inanwerya oloca ni akumi, xaxaxa moorweela wa muchu mukina (mukhwiri) yoowo onavoloweliwa ni seiyo. Nsu na Ekriki nawi “wiisaaciherya” ti farmakia, nenlo nnataphulela “mirece.” Nsu nenla ninniiwanana ni wiisaaciherya woona wi khalai mirece saanaphariheliwa wi wiichaniwe owerya wa masololo ni yoolakelela ya wiina okhwiri.—Aka 5:20; Wup 21:8.

  • Woopola.

    Esisapo enaliviwa wi ataphuliwe muchu mu okapuro, olaka, ohooxeya ni yoocheka. Woopola tahi wi ilukuluku soothene waaliviwa ni ikhorowa. (Isa 43:3) Woopola waari woochuneya mmikhalelo soohiyanahiyana. Ntoko yootakiherya, anamwane oothene aasilopwana oopacerya oyariwa naari asinama a Aisarayeli yaari a Yehova. Mwa yeeyo, woopola naari esisapo ya woopola, yaaphwanela oliviwa wi etaphuliwe anamwane aasilopwana a Aisarayeli ntakhara muteko wa vameekhaaya mu omurumeela Yehova. (Nam 3:45, 46; 18:15, 16) Wakhala wi emope yawoopiha yaataphuliwa nave emwiipha muchu, yaanavekiwa yawoopola wi ataphuliwe mwaneene wi ahiiphiwe. (Muk 21:29, 30) Mwawiihiiha, woopola hiweemereryiwa wa muchu iiphale moolakelela. (Nam 35:31) Opwaha soothene, Piipiliya onnacicimiherya woopola yoowo Kristu olimveiye moorweela wa mukucho awe wa okhwa wi aataphule achu awiiwelela wa yoocheka ni okhwa.—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Aef 1:7.

  • Wuulumela.

    Woopopiha naari omulocela muchu ichu soonanara naari wa echu ekina. Wuulumela tahi emohamoha ni munyemu naari esara yoowali. Ikwaha sincipale wuulumela anakhala masu oorehereryiwa naari oloherya weereya wa echu yoonanara. Wakhala wi weeriweno ni Muluku naari muchu aweemereryiwa, wuulumela ti wasisapo nave onnakhalano ikuru sa masu a miririmu.—Map 12:3; Nam 22:12; Mar 11:21; Saw 23:12; Aro 12:14; Aka 3:10.

Y

  • Yakopo.

    Mwaana a Isaki ni Repeka. Ohoolo waya, Muluku aahimvaha owo nsina Isarayeli, nave owo aakhala nikholo na achu a Isarayeli (yiichaniwa tho Aisarayeli nave ohoolo waya, Ayuta.) Owo aari tiithi a anamwane khumi napiili, yoowo vamoha ni muyareriwo awe yaapanke mahimo khumi napiili a nloko na Isarayeli. Nsina Yakopo naatitelela ophariheliwa ntakhara nloko naari achu a Isarayeli.—Map 32:28; Mat 22:32.

  • Yaneekhumi.

    Makupa aneekhumi, naari aporsentu khumi, yaaveleeliwa naari yaaliviwa ntoko sooveleela, xaxaxa ntakhara soolakelela sa malapelo. (Mal 3:10; Malam 26:12; Mat 23:23; Ahe 7:5) Mu nlamulo na Mose, makupa aneesese a soolya sa veelaponi ni makupa aneekhumi a waaceererya wa imope vamoha ni ipucepuche saanaveleeliwa wa Alevi eyaakha ti eyaakha, wi yaakhaviherye yaawo. Nave Alevi yaanavaha makupa aneekhumi wa onamukucho wa Aroni yeeyo yaakhelaaya, wi yaakhaviherye yaawo. Nave tho saakhalavo saneekhumi sa waaceereryeya. Oliva yaneekhumi tahi yoovekeya wa Akristu.

  • Yehova.

    Otaphuleliwa wa Piipiliya a Elapo Evyaani onnapharihela nsina “Yehova” ikwaha sawaakhwana 241 mu Soorempwa Seekriki Seekristu. Yoolakelela ya ophitaanyerya nsina na Muluku enathipeleya mu sawooniherya inacharela:

    1. 1. Ikoopiya sa Soorempwa sa Ehepiri saanaphariheliwa mmahiku a Yesu ni arummwa awe aaphwanyeyamo Tetrakrama (ela tiwi, nsina noomuluku, naarempwa ni akosowante asese mu Ehepiri יהוה) mu soorepa soothene.

    2. 2. Mmahiku a Yesu ni arummwa awe, Tetrakrama aanaphwanyeya tho mu sootaphulela sa Ekriki oorweela mu Soorempwa sa Ehepiri.

    3. 3. Soorempwa Seekriki Seekristu sinnaloca wi Yesu ikwaha sincipale aanaloca nsina na Muluku nave aahisuweliha wa akina.—Yohani 17:6, 11, 12, 26.

    4. 4. Woona wi Soorempwa Seekriki Seekristu saaveereliwe mu waaceererya Soorempwa saweela sa Ehepiri, mootutuxa naarimelamo nsina na Yehova orweela wa soorepa saakhala woona wi hisiiwanana.

    5. 5. Nsina noomuluku ninnaphwanyeya ni masu ookhuveya mu Soorempwa Seekriki Seekristu.—Wupulula 19:1, 3, 4, 6.

    6. 6. Soorepa sakhalai sa Ayuta sinnooniherya wi Akristu yaari Ayuta yaanapharihela nsina noomuluku mu soorepa saya.

    7. 7. Alipa oomuhuserya Piipiliya anneemererya wi enakhala ntoko wi nsina noomuluku naanaphwanyeya mu Soorempwa sa Ehepiri nenlo niphwanyiwe mu Soorempwa Seekriki Seekristu.

    8. 8. Apiipiliya ataphuleliwe mu ilocelo soohiyanahiyana opwaha nsana ninnaphwanyeyamo nsina noomuluku mu Soorempwa Seekriki Seekristu.

    Moohikhwa minikwa, aakhalavo mathowa oophwanelela a okookiheryamo nsina noomuluku, Yehova, mu Soorempwa Seekriki Seekristu. Ela chiryene ti yeeyo alipa ootaphulela a Piipiliya Otaphuleliwa wa Elapo Evyaani yeenraaya. Awo yaakhalano ncicimiho nawiiseela ntakhara nsina noomuluku nave yaanoovelela oviihamo echu vyakala yaaphwanyeya mu soorepa soopacerya.—Wupulula 22:18, 19.

  • Yoocheka.

    Ochekela nlamulo ntikitheryiwe; meerelo a ochekela nlamulo. Mpiipiliyani yoocheka masu analikanela ni “yoonanara.”—Sal 51:3; Aro 5:14.

  • Yoohooxa etokotoko.

    Nsu na Ekriki nawi “yoohooxa” enavaha moonelo wa othanana naari ekoi enakhumelela wa nthowa na saweereya. Yesu aahiloca sa “yoohooxa etokotoko” yeeyo yaahaala ophiya o Yerusalemu nave xaxaxa yeeyo yaahaala waaphacuwela achu muhoolo mwawiiwanana ni orwa wawe ni ncicimiho. (Mat 24:21, 29-31) Paulo aahithariha yoohooxa yeela ntoko meerelo awookololowa a Muluku wa nthowa na “yaale ahimusuwenle Muluku ni wa yaale ahiniiwelela michaka saphaama” vooloca sa Yesu Kristu. Wupulula ekapitulu 19 ennamooniherya Yesu ntoko yoole onaahoolela anakhoco wirimu wi ewane ni “mwaaxinama awoopiha ni mamwene a veelaponi yavathi ni anakhoco aya.” (2Ate 1:6-8; Wup 19:11-21) “Muloko mutokweene” onnooniheryiwa ntoko yaawo avinre mu yoohooxa. (Wup 7:9, 14)—Moone ARMAKETO.

  • Yoolya ya Ohiyu ya Apwiya.

    Yoolya ya ipaau soohiheliwa yooruruvaliha ni eviinyu ntoko yoosiphela ya mwiili nnikhami na Kristu; yawuupuxerya ya okhwa wa Yesu. Woona wi mwawiiwanana ni Soorempwa Akristu annaphwanela wuupuwela nihiku nenla ti woophwanelela wiichaniwa tho “Wuupuxerya.”—1Ako 11:20, 23-26.

  • Yoothanyeya.

    Enanwerya olociwa wa muchu ootakhala omwiilini naari wa yoole onachekela malamulo a meecelo. Nyenya Mpiipiliyani, nsu nenla wiiliwiili enaahiwa yeeyo ehiri yaweemereryiwa, naari ehiri yaweela, mwawiiwanana ni Nlamulo na Mose. (Onam 5:2; 13:45; Mat 10:1; Saw 10:14; Aef 5:5)—Moone WEELA.

  • Yoovaha ntakhara yoocheka.

    Mukucho waavahiwa ntakhara soocheka soohilakeleliwa, saapakiwa wa nthowa na oceecheya wa mwiili woohiphaameya. Yaanaphariheliwa asinama oohiyanahiyana, ovinyerya wa emope ophiyerya wa ekakaiya, mwawiiwanana ni muchu yoowo aaya oleveleliwa soocheka.​—Onam 4:27, 29; Ahe 10:8.

  • Yoovaha ya yoowurya.

    Yoovaha ya yoowurya yeeyo yaayeeheriwa va altare nave yaaveleeliwa vamoha ni soovaha sincipale sikina. Paulo aapharihela moosiphela masu yaala, achunaka wooniherya nchuno nawe na wiiveleela naari wiivaha, ntakhara mphurelo wa annawe Eekristu.—Nam 15:5, 7; Afi 2:17.

  • Yoovitheya yaweela.

    Mukhalelo mmoha wa yoolakelela enarweela wa Muluku, yoowo onakhala woovitheya ophiyerya elukuluku yeeyo Muluku olakelenleiye wuupulula pahiru wa yaale owo aathanlileiye wi esuwele.—Mar 4:11; Akol 1:26.

  • Yooruruvaliha.

    Echu enaheliwa mu ephepa yaweetheiwa naari echu ya maahi wi eruruvalihe; enaahiwa makupa a ephepa yaweetheiwa enyarunwe. Ikwaha sincipale yooruruvaliha ennaphariheliwa Mpiipiliyani ntoko yoosiphela ya yoocheka ni eyuuce. Nave tho ennaphariheliwa wi yooniherye wunnuwa woohooneya, onamwaramwaseya mmakupa oothene.—Muk 12:20; Mat 13:33; Aka 5:9.

  • Yuta.

    Mwaana aneesese amwaamulopwana Yakopo aamuyanreiye ni Leiya. Mu okhwa wawe vakaama moorweela wa masu a miririmu, Yakopo aaloca mwa miririmu wi mulamuleli mutokotoko ni ookuchula aahaala orweela mu emusi ya Yuta. Yesu, aayariwe mu nihimo na Yuta veelaponi yavathi. Nsina Yuta naanaphariheleya tho nihimo nave ohoolo waya omwene na Yuta.—Map 29:35; 49:10; Ahe 7:14.