Ibuku-inĩ rĩake rĩa XX (20) rĩa Jewish Antiquities, Flavius Josephus mwandĩki wa historĩ wa karine ya mbere nĩ agwetete gĩkuũ kĩa “Jakubu, mũrũ wa nyina na Jesu ũrĩa wetagwo Kristo.” Athomi aingĩ nĩ metĩkagĩra atĩ nĩwe waandĩkire ciugo icio. O na kũrĩ ũguo, amwe nĩ makoragwo na nganja kana nowe waandĩkire gĩcunjĩ kĩngĩ ibuku-inĩ o rĩu gĩkoniĩ Jesu. Gĩcunjĩ kĩu, kĩrĩa gĩtagwo Testimonium Flavianum, kiugaga ũũ:

“Nĩ kwarĩ mũndũ mũũgĩ ihinda-inĩ rĩu wetagwo Jesu, angĩkorũo nĩ kwagĩrĩire kũmwĩta mũndũ, amu nĩ eekaga maũndũ ma magegania—mũrutani wa andũ arĩa maakenagĩra kũmũthikĩrĩria. Nĩ aatahĩte Ayahudi aingĩ, o na andũ aingĩ a Ndũrĩrĩ. Ũcio [nĩwe] warĩ Kristo; na rĩrĩa Pilato ataarirũo nĩ athuri amwe anene gatagatĩ-inĩ gaitũ, na akĩmũcuuria mũtharaba-inĩ, arĩa mamwendete kuuma o mbere matiamũtiganĩirie, tondũ nĩ aamoimĩrĩire arĩ muoyo rĩngĩ mũthenya wa gatatũ, o ta ũrĩa anabii a Ngai maarathĩte maũndũ macio na mangĩ ngiri nyingĩ ma magegania mamwĩgiĩ; na Akristiano arĩa metanĩtio nake, marĩ kuo nginya ũmũthĩ ũyũ.”—Josephus—The Complete Works, rĩrĩa rĩtaũrĩtwo nĩ William Whiston.

Kuuma mũthia-inĩ wa Karine ya 16, nĩ gũkoretwo na ngarari gatagatĩ-inĩ ka arĩa metĩkagia atĩ Josephus nĩwe waandĩkire gacunjĩ kau na arĩa makararagia. Serge Bardet, mũthomi Mũfaranja na mwandĩki wa historĩ ya Ngiriki na Roma, nĩ aageririe kũniina ngarari iria ikoretwo kuo makĩria ma karine inya. Aacabithirie ũthuthuria wake ibuku-inĩ rĩtagwo Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (The Testimonium Flavianum—Ũthuthuria wa Historĩ Ũhũthĩrĩte Maũndũ ma Historĩ).

Josephus ndaarĩ mwandĩki Mũkristiano. Aarĩ mwandĩki wa historĩ Mũyahudi na nĩkĩo gũkoretwo na ngarari nyingĩ, tondũ andĩkĩte atĩ, Jesu “nĩwe Kristo.” Ũthuthuria-inĩ wake, Bardet oigire atĩ kũhũthĩra ciugo icio nĩ kũringaine “biũ na mũtugo wa Agiriki wa kũhũthĩra kiugo [nĩwe] makĩgweta marĩtwa ma andũ.” Bardet ongereire atĩ kũringana na muonere wa Ayahudi na Akristiano, “to atĩ Josephus kũhũthĩra kiugo Christos warĩ ũndũ ũtangĩahotekire” ĩndĩ kuonanagia atĩ “arĩa moigaga atĩ Josephus tiwe waandĩkire, harĩ ũndũ wa bata mataroraga.”

Hihi no kũhoteke atĩ gacunjĩ kau nĩ kũgemererio gacokire kũgemererio nĩ mũndũ wetuaga Josephus? Akĩhũthĩra ũira wa historĩ na mwandĩkĩre wa Josephus, Bardet arĩkĩrĩirie kuuga atĩ, angĩkorũo nĩ mũndũ wetuaga take, kĩu no gĩkorirũo kĩrĩ kĩama. Nĩguo mũndũ andĩke ta Josephus nĩ angĩabatarire gũkorũo na “kĩheo gĩa kwĩgerekania gĩtaarĩ kuo mahinda-inĩ ma tene,” na njĩra ĩngĩ, mũndũ “ũhaana ta Josephus ki.”

No nĩ kĩĩ gĩtũmĩte kũgĩe na ngarari icio ciothe? Akĩgweta kĩhumo kĩa ngarari icio, Bardet oigire atĩ, “ngũrani na icunjĩ ingĩ cia tene, gĩcunjĩ kĩu gĩa Testimonium gĩĩkagĩrĩrũo nganja nĩ ũndũ tu wa ciũria iria cianagĩa cikĩgiĩ.” Ongereire kuuga atĩ mawoni marĩa makoretwo kuo ihinda iraya mehocetie harĩ “mĩoroto ĩtarĩ mĩega” handũ ha ũthuthuria mwega wĩgiĩ gacunjĩ kau, ũrĩa wonanĩtie atĩ ũhoro wako nĩ wa ma.

Ihinda norĩo rĩngĩonania kana ũthuthuria ũcio wa Bardet nĩ ũrĩcenjia mawoni ma athomi megiĩ gacunjĩ kau ka Testimonium Flavianum. Nĩ waacenjirie mawoni ma mũthomi ũmwe wĩ gatũ wĩtagwo Pierre Geoltrain, mwandĩki wa historĩ ya Ngiriki na Ũkristiano wa tene. Aatũire etĩkĩtie atĩ gacunjĩ kau nĩ ga kuongererũo, o na akanyũrũragia arĩa metĩkanĩtie nako. No nĩ aacenjirie mawoni make. Oigire atĩ ũthuthuria wa Bardet nĩguo watũmire acenjie. Geoltrain rĩu oigaga atĩ “gũtirĩ mũndũ wagĩrĩirũo kuuga atĩ gacunjĩ kau ka Josephus nĩ ‘ũira ũtangĩĩhokwo.’”

Hatarĩ nganja, Aira a Jehova makoragwo na itũmi njega makĩria cia gwĩtĩkia atĩ Jesu nĩwe Kristo, iria iheanĩtwo nĩ Bibilia yo nyene.—2 Tim. 3:16.